نویسنده:محمد مهدی تقدیسی (1)

ارث زن

للذکر مثل حظّ الأنثیین (نساء، 119) احکام و قانین ارث در شریعت اسلامی در گذشته و حال با داعیه حمایت از حقوق زن مورد ایراد و اشکار قرار گرفته است. روایات در پاسخ به این ایرادات بیان می کنند که مهریه، نفقه، هزینه جهاد ابتدایی و دیه عاقله بر دوش مردان است و زنان از آن معاف شده اند. (عاملی، 17 /438-436) بر این اساس پاسخی که برخی مفسران معاصر به تفاوت ارث زن و مرد داده اند، این است که در بررسی کلی بهره زنان از ثروت بیش از مردان است؛ یعنی مردان گر چه مالک دو سوم ثروت هستند، اما از یک سوم آن بهره می برند؛ زیرا خرج عیال، مهریه و هزینه های دیگر نیز از آن کسر می شود و روشن است که این محاسبه به عنوان یک قانون کلی اجتماعی است. لذا روا نیست موارد و استثناها را با قانون کلی بسنجیم. (طباطبایی، 4 /405-404؛ مکارم شیرازی، 3 /291؛ مطهری، 286؛ قرطبی، 4 /196)
به جز این تعلیل، پاسخ دیگری نیز ارائه شده که در مواردی هم زن و مرد به طور یکسان و برابر ارث می برند، مثلاً: پدر و مادر هر کدام یک ششم، خواهر و برادر مادری و فرزندان آنان به میزان برابر، همچنین جده و جده مادری و نیز دایی و خاله و نمونه های دیگری که در کتب آمده (جوادی آملی، زن در آیینه جلال و جمال، 342 و 343) به طور یکسان و برابر ارث می برند. از این نمونه ها استنتاج شده است که علت تفاوت ارث، زن یا مرد بودن نیست و گرنه باید همه جا مردان دو برابر زنان ارث ببرند، بلکه مسئله غنم و غرم است. یعنی هر کس بیش تر خسارت می بیند، بیش تر بهره می برد. لذا همان گونه که می بینیم، تفاوتی که اسلام در نظام حقوقی اش طراحی کرده، عادلانه است؛ یعنی اگر مرد این خسارت ها را متحمل می شود، باید به گونه دیگری جبران شود.
شبهاتی که در عصر حاضر بر تفاوت ارث زن و مرد در شریعت اسلامی وارد شده، با این توضیحات قابل جواب است، این پرسش ها عبارتند از:
1. تفاوت در ارث: ظلم به زنان است و این برخاسته از نگاه تحقیر آمیز جامعه به زنان است، یه به تعبیر دیگر، نشان از آن دارد که زن را نیمی از انسان می دانند. (باجوری، 2 /132-131)
همان گونه که گفته شد، ملاک تفاوت، مردانگی یا زنانگی نیست. بلکه معیار آن، موقعیت و جایگاه زن و مرد در نظام خانوادگی می باشد که در این نظام امری کاملاً عادلانه و مقبول است و ربطی به تحقیر شخصیت زن ندارد؛ این مطلب به طور خلاصه توضیح داده شد.
2. پیشرفت خانواده و کشور مرهون مساوات زن و مرد است و بر این اساس، باید میان زن و مرد در ارث هم برابری برقرار شود. (اقبال، 184: به نقل از شاعری ترک زبان)
ابتدا پاسخ خود اقبال به این شاعر ترک زبان را نقل می کنیم: «و اما شاعر ترک، گمان من آن است که از حقوق خانواده در اسلام اطلاع چندانی نداشته و از اهمیت قانون ارث در قرآن هم بی خبر بوده است… اصلاحی که توسط این شاعر در مورد قانون ارث پیشنهاد شده، مبتنی بر سوء برداشتی بوده است. از این مسئله که میراث مرد و زن با هم برابر نیست، نباید تفوق مرد را بر زن نتیجه گرفت، چنین فرض و استنتاجی مخالف با روح اسلام است» (اقبال، 193). از آن گذشته، مگر دوره تمدن اسلامی با همین تفاوت درارث سامان نیافت.
3. اسلام حقوق زن را به تدریج اعطا کرد و در مواردی فرصت نیافت آن را به کمال برساند؛ زیرا شرایط اجتماعی فراهم نبود؛ یکی از آن ها ارث است. بنابراین ما می توانیم بر اساس شرایط جامعه امروزی، قوانین را بازسازی کنیم. (باجوری، 132)
در پاسخ به این مسئله، باید گفت گر چه شریعت اسلامی احکام خود را به تدریج ارائه کرده، اما از این نمی توان نتیجه گرفت که برخی از احکام بیان نشده است. همان گونه که این ایراد در قرن دوم بر امام صادق(ع) از سوی ابن ابی العوجا گرفته شد و حضرت به آن پاسخ دادند (عاملی، 17 /436). اگر بنا بود شریعت تکامل یابد- چون شرایط دوران پیامبر اجازه نمی داد- باید امام صادق(ع) به این امر اقدام می کرد.
4. امروزه زنان مانند مردان به کسب و کار مشغولند و در تأمین نیازهای زندگی یاور مردان هستند، بر این اساس باید قوانین ارث نیز بازسازی شود. (باجوری، 132)
در اینجا چند نکته قابل تذکر است:
– خرجی زندگی، تنها یکی از مخارجی است که مرد ملزم به ادای آن است و اگر زن کمکی به مرد کند، تنها در این قسمت می باشد.
– نه در توان زن است که به اندازه مردان و برابر آن ها به تأمین مخارج اقتصادی زندگی بپردازد و نه مطلوب شرع و نه به نفع و سود زندگی است. شرایط ویژه ای که زن از نظر جسمانی دارد و مشکلات حمل و وضع شیردهی که به طور طبیعی بر عهده اوست و نیز مسئولیت تربیتی و گرم نگه داشتن محیط خانه، چنین اجازه ای را به زنان نمی دهد.
– تغییرهای موردی هیچ گاه ملاک وضع قانون یا تغییرقانون نمی شود. برای قانونگذاری به سه امر نیاز است: 1. غلبه خارجی، 2. نیازهای انسانی، 3. سرشت آدمی (مهریزی، 468).
بله همان گونه که گفته شد این تفاوت در نظام حقوقی اسلام عادلانه است و اگر روزی همه شرایط تغییر کرد، آن وقت باید نگاهی دوباره به مسئله انداخت.

نتیجه گیری

برخی مفسران معاصر کوشیده اند با ارائه نظرات و تفاسیری نو درباره آیات و موضوعات مرتبط به حقوق و شخصیت و کرامت زن و نوعاً با ره آوردهای کلامی و روانشناختی، یا تفسیری جدید از آیات ارائه دهند و یا با دلائلی عمدتاً کلامی و بعضاً روانشناختی به دفاع از موضوع قرآن بر خیزند. در مقاله حاضر با بررسی این آیات و موضوعات مرتبط با آن ها، به این نتیجه نزدیک شدیم که در پی حضور روز افزون زنان در جامعه، مفسران معاصر هم تلاش کرده اند با ارائه تفاسیری نوآمد، نگاه سنتی به مناسبات زن در جامعه و خانواده را تغییر دهند و نشان دهند که بر مبنای آیات قرآن کرامت ذاتی زن نیز تأمین می شود.

پی نوشت ها :

1. عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر ری
نشانی الکترونیکی: M. taghdisi@ yahoo.com
* تاریخ دریافت مقاله: 21 /1 /1389
* تاریخ پذیرش مقاله: 26 /2 /1389

منابع:
1. آلوسی (آلالوسی البغدادی)، محمود، روح المعانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1405ق
2. ابیاری؛ ابراهیم، الموسوعه القرآنیه، موسسه سجل العرب، 1405ق
3. الباجوری، جمال محمد، المرأه فی الفکر الاسلامی، عراق، الامانه العامه للثقافه و الشباب، 1406ق
4. ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، تونس، الدار التونسیه للنشر، 1405ق
5. ابن منظور، محمد بن مکرم الافریقی، لسان العرب، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، 1408ق
6. ابوسلیمان، عبد الحمید، مقاله «ضرب المرأه»، مجله الاسلامیه المعرفه، شماره 28، 2001م،
7. ابوالفتوح رازی (حسین بن علی بن محمد بن احمد الخزاعی)، تفسیر ابوالفتوح رازی، قم، 1404ق
8. اقبال، محمد، احیای فکر دینی در اسلام، تهران، نشر و پژوهش های اسلامی، 1366ش
9. جوادی آملی، عبداللّه، تسنیم، قم، مرکز نشر اسراء، 1385ش
10. جوادی آملی، عبداللّه، زن در آیینه جلال و جمال، قم، مرکز نشر اسراء، 1383ش
11. جوادی آملی، عبداللّه، کرامت در قرآن، قم، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1369ش
12. جوهری، اسماعیل بن حماد، صحاح، تهران، انتشارات امیری، 1388ش
13. خطیب، عبدالکریم، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1409ق
14. رضایی اصفهانی، محمد علی و همکاران، ترجمه قرآن، قم، دارالذکر، 1383
15. رازی، زید الدین محمد بن ابی بکر، مختار الصحاح، بیروت، دار الکتاب العربی، 1401ق
16. زحیلی، وهبه بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، بیروت، دمشق، 1418ق
17. زحیلی، الفقه الاسلامی و أدلته، بیروت، دار الفکر، 1409ق
18. سیوطی، جلال الدین بن عبدالرحمن، الدر المنثور فی التفسیرالمنثور، قم، منشورات مکتبه آیه اللّه العظمی المرعشی النجفی، 1404ق
19. شیبه، عبد القادر، تهذیب التفسیر و تجرید التأویل، ریاض، مکتبه المعارف للنشر و التوزیع، 1414ق
20 صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، 1365ش
21. صانعی، فخر الدین، شهادت زن در اسلام، قم، میثم تمار، 1386ش
22. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن (ترجمه)، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374ش
23. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1372ش
24. طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1412ق
25. طنطاوی، سید محمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، بیروت، عالم الکتاب، 1408ق
26. طوسی، ابو جعفر محمد بن الحسن، تفسیر التبیان، نجف، مکتبه الامین، 1381ق
27. عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، تهران، مکتبه الاسلامیه، 1388ق
28. غفاری، محمد علی، آزادی ثمره آگاهی است، تهران، انتشارات برهان، 1364ش
29. فخر رازی، محمد، تفسیرالکبیر (تفسیر الفخر الرازی)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1405ق
30 قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، 1383ش
31. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1364ش
32. قطب، محمد، فی ظلال القرآن، بیروت- قاهره، دار الشروق، 1412ق
33. کرمی حویزی، محمد،التفسیر لکتاب اللّه المنیر، قم، چاپخانه علمیه، 1402ق
34. گیلانی قمی، میرزا ابوالقاسم بن الحسن، جامع الشتات، تهران، انتشارات شرکت رضوان، 1324ق
35. محمد الجمل، ابراهیم، تعدد الزوجات فی الاسلام، بیروت، دارالاعتصام، 1404ق
36. مدرسی، محمد تقی، من هدی القرآن (ترجمه)، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1377ش
37. مصطفوی، حسن، تفسیر روشن، تهران، مرکز نشر کتاب، 1380ش
38. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، انتشارات صدرا، 1369ش
39. معرفت، محمد هادی، مجموعه مقالات اسلام و فمینیسم، تهران، دفتر نشر معارف، 1382ش
40. معلوف، لویس، المنجد، تهران، نشر سپاس، 1364ش
41. مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، بیروت، دار العلم الملایین، 1990م
42. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه، 1374ش
43. وکیلی، الهه، زن در آیینه ی قرآن، قم، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1370ش
44. مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1990م
45. مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1382ش
46. تقدیسی، محمد مهدی، کرامت ذاتی انسان از دیدگاه مفسران معاصر (رساله دکتری)، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشکده الهیات و فلسفه
47. رساله الاسلام، ماهنامه، مجمع البحوث الاسلامیه للآستانه الرضویه المقدسه و مجمع التقریب بین المذاهب الاسلامیه،‌س 10، ش4
منبع: نشریه علوم ومعارف قرآن کریم، شماره 6.