نویسندگان:دکترابراهیم فلاح(1)وسید صفیه میر حسینی(2)

چکیده:

یکی از مهم ترین مفاسد اجتماعی دوران بعثت، نگاه جامعه به زن و رفتار با او بوده است. این تحقیق با عنوان «شیوه های مبارزه پیامبر(ص) با فرهنگ زن ستیزی عصر جاهلی» در صدد است تا با جستجو در قرآن کریم و بررسی تفاسیر و کتب تاریخی، مهمترین شیوه های مبارزه پیامبر(ص) با فرهنگ جاهلی را نشان دهد. در مقاله حاضر، ابتدا واژه جاهلیت و فرهنگ از نظر لغوی و اصطلاحی و معانی آن در قرآن و نهج البلاغه بررسی شد و بعد از دسته بندی این آیات و تفاسیر مربوط به آن ها با کمک کتاب های تاریخی شیوه های مبارزه
پیامبر(ص) با این فرهنگ بیان شد. و در پایان نتیجه گرفته شد که عزت و احترامی که زنان بعد از اسلام پیدا کردند، مرهون تلاش ها و زحمات رسول اکرم(ص) بوده است.

مقدمه

در طول تاریخ بشر، هیچ موجودی به اندازه «زن» مورد بی مهری و ظلم واقع نشده است. موجودی که پروردگار عالم او را مکمل و یا یاور مرد قرار داده است. گاه به دست خود و گاه به دست مردان نابخرد و خودخواه چنان اسیر و مغلوب و مقهور گشته است که زبان از گفتن و قلم از نوشتن آن باز می ماند. ضعف و ناتوانی جسمی زنان نسبت به مردان، احساسات و عواطف فراوان آنان، تناسب نداشتن برخی از کارها با طبیعت و ذوق و سلیقه زنان و بسیاری از موارد دیگر، عواملی هستند که دست آویز برخی از مردان قرار گرفته و موجب شده اند تا عده ای باور کنند که مرد از زن برتر آفریده شده است. زنان با این گونه تصورات مردان و جامعه نسبت به خود باور کرده بودند که در برابر مردان پست و بی ارزش خلق شده اند و باید صرفاً در خدمت ارضای غرایز جنسی مرد باشند و بس. هیچ گاه تصور نمی کردند که زنان نیز بتوانند در رشد و تکامل جامعه مؤثر و نقش آفرین باشند و یا صفات و ویژگی های زنانه شان مکمل صفات و ویژگی های مردان باشد. در زمینه ارزش و منزلت زن از نگاه قرآن، مقالات و مطالب و کتاب های زیادی وجود دارد، ولی اثر جامعی وجود ندارد که به بیان فرهنگ زمان جاهلیت در مورد زنان و راهکارهای پیامبر(ص) در زمینه دفاع از حقوق زن بپردازد.
سعی این پژوهش، در پاسخ به این پرسش هاست که مفهوم جاهلیت چیست؟ شیوه های مبارزه پیامبر(ص) با فرهنگ زن ستیزی عصر جاهلی چگونه بوده است؟
در این مقاله سعی شده است تا چگونگی مبارزه پیامبر(ص) با فرهنگ مربوط به زنان زمان جاهلیت بیان و در مقابل، راهکارها و زحمات پیامبر در زمینه مقام زن بررسی شود.

مفهوم شناسی واژه جاهلیت

«واژه جاهلیت» از جهل گرفته شده است و معنای حالت و کیفیت جاهل، نادانی دوره پیش از اسلام است؛ عرب عهد بت پرستی. (معین، 523)
راغب اصفهانی معتقد است جهل سه گونه است:
1.خالی بودن نفس و خاطر انسان از علم و دانش که بعضی از متکلمان معنای اولیه جهل را مقتضی و مناسب کارهایی می دانند که با بی نظمی جریان دارد.
2. اعتقاد و باور داشتن چیزی بر خلاف آنچه هست.
3. انجام کاری بر خلاف آنچه باید انجام شود، خواه درباره آن اعتقاد درست داشته باشد یا
اعتقادی نادرست و فاسد. (راغب اصفهانی، 326)
در لسان العرب و مجمع البحرین در معنای این کلمه چنین آمده است: مردمی که نسبت به خدا و پیامبر و شرایع آسمانی جاهل بوده، تفاخر به آباء و اجداد نموده و با کبر و غرور زندگی می کرده اند، مردم جاهلی خوانده می شوند. (ابن منظور، 11 /129؛ طریحی، 5 /345) به عقیده جواد علی جاهلیت به معنای سفاهت، حماقت، خشم و تسلیم پذیری در برابر اسلام و احکام آن می باشد. (علی، 1 /140)
«واژه جاهلیت» در چهار سوره قرآن کریم (آل عمران، 154؛ مائده، 50؛ احزاب، 33؛ فتح، 26) آمده است. کاربرد کلمه جاهلیت در آیات فوق، نشان می دهد که قرآن برخی از کارهای دوره بعثت را که با معیار واقعی اسلام سازگار نیست، جاهلی دانسته و آن ها را محکوم می کند.
در نهج البلاغه، نیز در مواردی کلمه جاهلی و جاهلیت به کار رفته است. حضرت علی(ع) مردم را از اطاعت رؤسای ناصالح که بر پایه قواعد ناشی از عصبیت و فتنه و شمشیر و تفاخرات جاهلی حرکت می کنند، باز می دارد. (نهج البلاغه، خطبه/ 191)

مفهوم شناسی واژه فرهنگ

الف) فرهنگ در لغت
«فرهنگ، واژه ای فارسی و به صورت «فرهنج» نیز آمده که در عربی به معنای «الثقافه» است «الثقافه» یعنی دانشمند و روشنفکر، با فرهنگ بودن، فرهنگ و علوم و معارف». (بندر ریگی، 52)
ب) فرهنگ در اصطلاح
فرهنگ در معنای اصطلاحی عبارت است از کیفیت یا شیوه بایسته و یا شایسته برای آن دسته از فعالیت های حیات مادی و معنوی انسان ها که مستند به طرز تعقل سلیم و احساسات تصعید شده آنان در حیات تکاملی باشد. (جعفری تبریزی، 77) در واقع، فرهنگ مجموعه بینش ها، گرایش ها و ارزش های یک ملت است. (مجله معرفت، 16 /48)

شیوه های مبارزه پیامبر(ص) با فرهنگ زن ستیزی

یکی از مهم ترین مفاسد اجتماعی دوران بعثت، نگاه جامعه به زن و رفتار با او است. زن در زمان جاهلیت یک موجود پست، عامل ننگ، وسیله هوسرانی مردان، کالای مورد تجارت
ثروتمندان، ضعیف و ذلیل و… بشمار می رفت. به علت تأثیری که این نوع نگاه و رفتار در گسترش مفاسد داشت، پیامبر گرامی اسلام(ص) در برنامه اصلاحی خویش به تحول در این نگاه و رفتار در مورد زنان اهمیت فراوان داد و به اقدامات زیر پرداخت:
الف) اصلاح نگرش جامعه به زن
در قرآن مجید آیات فراوانی پیرامون شخصیت زن وجود دارد که با بررسی آن ها مشخص می شود که نگرش اسلام به زن با نگرش دیگران چقدر تفاوت دارد. پیامبر اکرم(ص) با تبیین این گونه آیات، شخصیت واقعی و حقیقی زن را به جامعه آن روز معرفی نمود و زمینه تغییر رفتار با او را فراهم نمود. به عبارت دیگر، آن حضرت ابتدا به تغییر نگاه جامعه به زن اقدام نمود و سپس حقوق او را که مبتنی بر آن نگرش بود، مطرح کرد. نمونه ای از آیات قرآن که پیرامون زن و شخصیت او مطرح شده است، عبارتند از:
«یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَهٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً کَثِیرًا وَنِسَاء» (نساء، 1) «ای مردم بترسید از پروردگار خود، آن خدایی که همه شما را از یک تن بیافرید و هم از آن جفت او را خلق کرد و از آن دو تن خلقی بسیار در اطراف عالم از مرد و زن برانگیخت».
این آیه در مورد آفرینش زن و مرد است. طبق این آیه، زن و مرد دارای یک سرشت و از یک جنس هستند؛ و هیچ تفاوتی با یکدیگر در اصل خلقت ندارند. (جوادی آملی، 109)
«مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاهً طَیِّبَهً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ» (نحل، 97) «هر کس کار شایسته ای انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که، مؤمن است، او را به حیاتی پاک زنده می داریم و پاداش آن ها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند، خواهیم داد».
یکی دیگر از نظریات تحقیر آمیزی که نسبت به زن وجود داشت، این بود که زن نمی تواند مقام های معنوی و الهی را طی کند و به مقام قرب الهی- آن طوری که مردان می رسند- برسد. می گفتند: زن به بهشت نمی رود. قرآن مجید در آیات فراوانی با این نگاه و نگرش به مبارزه برخاسته و تصریح می کند که پاداش اخروی و قرب الهی مربوط به جنسیت نیست، بلکه به ایمان و عمل صالح مربوط است، خواه از طرف زن باشد یا از طرف مرد. (مطهری، 150) رسول گرامی اسلام با تبیین آیات قرآن و سیره عملی خود، با نگرش موجود به زن مبارزه نمود و نگرش صحیح مبتنی بر حقایق عالم هستی را جایگزین آن نمود. نگرشی که زن را از لحاظ هستی و مبدأ، همتای مرد معرفی کرد و وجود زن را عامل
سکونت و آرامش برای جامعه انسانی شناساند و به این وسیله زمینه بیان حقوق فردی و اجتماعی او را به وجود آورد.
ب) احیای حقوق زن در جامعه
پیامبر گرامی اسلام(ص) در جهت حفظ تعادل جامعه انسانی، مبارزه با رفتار ظالمانه آن عصر با زن و از بین بردن مفاسد جنسی گسترده آن زمان، به تبیین حقوق زن در بخش های مختلف اقدام نمود و به این وسیله گام بزرگی در جهت اصلاح روابط اجتماعی برداشت و انقلابی نوین و تعالی بخش را به وجود آورد. او با تحولی که در نگرش جامعه به زن ایجاد نمود، زمینه حضور مفید و مؤثر او را در صحنه های مختلف اجتماع به وجود آورد و با سیره عملی خویش مردم را به این حقیقت آگاه نمود که فعالیت زنان متدین و با فضیلت با رعایت عفت و پاکدامنی می تواند منشأ برکات فراوانی برای جامعه باشد. سیره پیامبر اکرم(ص) در مورد حضور اجتماعی زن به گونه ای بود که آن ها در صحنه های گوناگون اجتماع، حضوری مؤثر و فعال داشتند.
در تاریخ از زنانی سخن گفته شده است که در راه تحقق آرمان بعثت رسول اکرم(ص) مجبور به هجرت شده اند و همتا و همسفر مردان، به حبشه هجرت کرده اند. (ابن هشام، 1 /353) وقوع این حوادث در صدر اسلام می فهماند که رسول گرامی اسلام با تعالیم خود فرصتی را برای زنان به وجود آورده بود تا آنان ابلاغ فکری و فرهنگی خود را نشان دهند و در حالی که بسیاری از مردها در تشخیص حقانیت اسلام مردد بودند، آن ها حق را تشخیص داده و شهامت اظهار آن را در فضای جاهلیت داشته باشند. در پایان این بحث به آیه 35 احزاب اشاره می شود:
«إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیرًا وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَهً وَأَجْرًا عَظِیمًا»؛ «در حقیقت، مردان مسلمان و زنان مسلمان و مردان با ایمان و زنان با ایمان و مردان فرمانبردار [فروتن] و زنان فرمانبردار [فروتن] و مردان راستگو و زنان راستگو و مردان شکیبا و زنان شکیبا و مردان فروتن و زنان فروتن و مردان صدقه دهنده و زنان صدقه دهنده و مردان روزه دار و زنان روزه دار و مردانی که دامانشان را (در امور جنسی) حفظ می کنند و زنانی که (دامان خویش را) حفظ می کنند و مردانی که خدا را فراوان یاد می کنند و زنانی که (خدا را فراوان) یاد می کنند، خدا برای آنان آمرزش و پاداش بزرگی
آماده کرده است».
در این آیه آمده است که زنان نیز مانند مردان می توانند با تلاش فردی و اجتماعی و رعایت دستورات خداوند به ده مقام عالی ملکوتی و معنوی برسند. 1. مقام اسلام، 2. مقام ایمان، 3. مقام طاعت، 4. مقام صدق، 5. مقام صبر، 6. مقام فروتنی، 7. مقام وجود، 8. مقام روزه، 9. مقام مالکیت، 10. مقام ذکر حق. (بابایی، 3 /611)
ج) حقوق زن در خانواده
اصلاح روابط خانوادگی از جمله اقدامات سرنوشت ساز پیامبر اکرم(ص) در مبارزه با مفاسد اجتماعی بود. در عصر جاهلیت، کم ترین توجه و عنایتی به اراده و خواست دختر در امر ازدواج نمی شد. او مجبور به ازدواج با کسی می شد که پدر یا رؤسای قبائل تصمیم گرفته بودند. زن هیچ سهمی از مهر و صداق نداشت و در حقیقت او را می فروختند و بعد از ازدواج و تشکیل خانواده، زن مقهور اراده و تمایلات مرد بود. او کنیزی بود که مطابق هوس های شوهرش باید عمل می نمود و این ازدواج در نهایت یا به مرگ شوهر خاتمه پیدا می کرد یا به طلاق، هر کدام که اتفاق می افتاد، آغاز یک بدبختی جدید برای زن بود. (زیدان، 5 /919-918) بدیهی است این آداب و رسوم در جامعه، منشأ بسیاری از مفاسد اجتماعی بوده و به همین جهت رسول اکرم(ص) با تبیین آیات قرآن اقدام به اصلاح روابط خانوادگی نمود و یک نظام انسانی برای زن و مرد در خانواده ایجاد نمود که با اجرای آن، خانواده به کانونی جهت رشد و تعالی و سرچشمه فضایل انسانی تبدیل شد. «وَأَنکِحُوا الْأَیَامَى مِنکُمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ وَإِمَائِکُمْ إِن یَکُونُوا فُقَرَاء یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ» (نور، 32)؛ «بی همسران خود و غلامان و کنیزان درستکارتان را همسر دهید، اگر تنگدستند، خداوند آنان را از فضل خویش بی نیاز خواهد کرد و خدا گشایشگر داناست».
د) تبیین حقوق دختران
تحقیر و پست شمردن دختر، یکی از افکار جاهلی و خرافی عصر بعثت بود. اعراب جاهلی برای این تنفر، اموری را مطرح می کردند از جمله اینکه دختر نقش اقتصادی و تولیدی ندارد و سربار زندگی است، دختر قدرت جنگیدن و دفاع در برابر بیگانه را ندارد و در جنگ ها اگر اسیر شود، عامل ننگ قبیله اش می شودو… (قرائتی، 6 /364) قرآن مجید، از این فکر منحط و روش ظالمانه مبتنی برآن این گونه خبر می دهد:
«خبر دختر دار شدن، موجب سیاه شدن صورت آنان می شد و خود را از خشم مردم مخفی نگاه
می داشتند و به فکر فرو می رفتند که آیا او را حفظ کنند ذلت و خواری دختر داری را تحمل کنند و یا زنده در خاک پنهانش سازند». (اسراء، 31)پیامبر گرامی اسلام(ص) بعد از تبیین شخصیت زن و جایگاه او در جهان بینی توحیدی، با این سنت جاهلی و روش ظالمانه به شدت برخورد نمود و آن را از گناه هایی کبیره معرفی نمود که عذابی دردناک به دنبال دارد، آن حضرت با سیره عملی و احساسات و عواطف انسانی و الهی خویش به گونه ای رفتار نمود که دختر کشی به طور کلی از جامعه آن روز عرب برداشته شد.
از طرف دیگر ایشان در سخنان خویش، به وظیفه پدر و مادر در رابطه با دختر اشاره می کردند و مسلمانان را به تکریم این نعمت الهی و حسن خلق با او توصیه می فرمودند:
[هر کسی دختری دارد، یاری و برکت و آمرزش خدا شامل حالش می شود] (حر عاملی، 15 /100) علاوه بر این موارد، رفتار آن حضرت با دختران خویش نیز درس عملی به مسلمانان داد.
به این وسیله پیامبر گرامی اسلام(ص) با سخنان، سیره عملی و تبیین وظایف پدر و مادر در مورد فرزند دختر موفق شد. سنت غیر انسانی را از جامعه آن روز بزداید و بخش دیگری از فرهنگ غلط آن عصر را نابود سازد. قرآن هم زنده به گور کردن دختران را گناه بزرگ دانست و این رسم جاهلی را نسخ کرد.

پی نوشت ها :

1. عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی
نشانی الکترونیکی: Fallahabrahim@ gmail. Com
2. کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث
نشانی الکترونیکی: Mh-1352@ yahoo. Com
*تاریخ دریافت مقاله: 17 /1 /1389
*تاریخ پذیرش مقاله: 20 /2 /1389
منبع: نشریه علوم ومعارف قرآن کریم، شماره 6.