نویسندگان:دکترغلامحسین تاجری نسب(1)واعظم بهادری(2)

3. بررسی نمونه ای از روایات وارده در خلقت زنان
ذیل آیات مربوط به آفرینش- زن و مرد- به احادیث متعارضی بر می خوریم، به گونه ای که برخی، ناظر به وحدت مبدأ آفرینش انسان هستند و برخی خلقت زن «حوا» را از دنده چپ «آدم» می دانند. بنابراین، در این مجال، به بررسی آن ها می پردازیم تا از خلال این بررسی، نظر صحیح را آشکار و تبیین نماییم.
الف) دسته اول احادیثی که خلقت زن (حوا) را از دنده چپ (آدم) دانسته و معتقدند که خلقت اصیل از آن مرد است و زن طفیلی و فرع بر او آفریده شده است:
1. محمد بن علی بن الحسین باسناده عن السکونی عن جعفر عن ابیه(ع): «انّ علی بن ابیطالب(ع) کان یورث الخنثی فبعد أضلاعه فان کانت أضلاعه ناقصه من أضلاع النساء بضلع ورث میراث الرجال لأن الرجل تنقص أضلاعه عن اضلاع النساء بضلع لأن حواء خلقت من ضلع آدم القصوی الیسری فنقص من أضلاعه ضلع واحد» (حر عاملی، 26 /287 و صدوق،
4 /326)
امیرالمؤمنان(ع) برای تعیین ارث افراد خنثی، دنده های آنان را می شمرد، اگر یک دنده کمتر از زنان داشت، به او ارث مردان را می داد؛ زیرا مرد یک دنده کم تر از زن دارد و این نیز از آن جهت است که حوا(ع) از دنده چپ آدم(ع) خلق شد، لذا مرد یک دنده کم تر دارد.
2. و باسناده (الصدوق) من عاصم بن حمید عن محمد بن قیس عن ابی جعفر(ع)… فقال:
«إنّی حکمت علیها بحکم اللّه إن اللّه تبارک و تعالی خلق حواء من ضلع آدم الایسر الاقصی و أضلاع الرجال تنقص و أضلاع النساء تمام» (حر عاملی، 26 /228 و صدوق، 4 /327 و نوری، 17 /221 و ابن شهر آشوب، 2 /376)
امیرالمؤمنان(ع) فرمود: من بر اساس کتاب خدا داوری کردم، خداوند حوا را از دنده چپ آفریده و دنده مردان کم تر از دنده زنان است.
3. الدقاق عن الاسدی عن النخعی عن محمد النوفلی عن علی بن ابی حمزه عن ابی بصیر عن ابی عبداللّه(ع) قال: «سمیت المراه(ع)، مرأه لأنها خلقت من المرء یعنی خلقت حواء من آدم» (مجلسی، 11/ 109؛ 57 /265؛ صدوق، 1 /16)
امام صادق(ع) فرمود: زن را زن نامیدند؛ زیرا از مرد آفریده شده؛ یعنی حوا از آدم خلق شده است.
4. الکلینی عن محمد بن یحیی، عن عبداللّه بن محمد عن علی بن الحکم عن ابان بن عثمان عن عبد الرحمن بن سیابه عن ابی عبداللّه(ع) قال:
»إنّ اللّه خلق حواء من آدم فهمه النساء الرجال فحصنوهن فی البیوت». (الحر عاملی، 20 /62، و الکلینی، 5 /337؛ مجلسی، 11 /116)
امام صادق(ع) فرمود: خداوند حوا را از آدم آفرید، بدین جهت میل زنان به سوی مردان است، از این رو، زنان را در خانه ها محصور کنید.
5. تحفه الخوان للمولی الفاضل المولی سعید المزیدی: عن ابی بصیر عن جعفر بن محمد الصادق(ع) فی حدیث طویل قال:
« فلما نام آدم(ع) خلق اللّه من ضلع جنبه الأیسر مما یلی الشراسیف و هو ضلع اعوج فخلق من حواء…« (نوری، 14 /324)
امام صادق(ع) فرمود: هنگامی که آدم را خواب ربود، خداوند از دنده چپ آدم که کج و سوی شکم است، حوا را خلق کرد.
و در حدیثی دیگر آمده است:
ابن اسحاق در آنچه از طریق اهل کتاب و دیگران از اهل علم، از قبیل ابن عباس به او رسیده است، می گوید: «خداوند بر آدم خواب را مستولی ساخت، سپس دنده ای از دنده های پهلوی چپ او را برداشت و جای آن را گوشت پر کرد، در حالی که خواب بود تا اینکه خداوند همسرش حوا را از دنده او آفرید». (طبرسی، 4 /151)
سند برخی ازاین احادیث دارای اشکال است و نیز از روایات اولاً با دسته دیگری از روایات- که به آن ها اشاره خواهد شد- معارض است، ثانیاً این احتمالات با متن تورات که مورد قبول یهودیان و مسیحیان است، انطباق دارد.
در تورات، سفر پیدایش آمده است:
و خداوند خوابی گران بر آدم مستولی گردانید تا بخفت و یکی از دنده هایش را گرفت و گوشت در جایش پر کرد و خداوند از آن دنده که از آدم گرفته بود، زنی را بنا کرد و وی را به نزدش آورد. و آدم گفت: همانا این استخوانی است از استخوان هایم و گوشتی از گوشتم، از این سبب «نساء» نامیده شد؛ زیرا از انسان گرفته شد». (کتاب مقدس، 2 /22)
علامه طباطبایی(ره) در مورد این احتمال که زن از دنده چپ مرد خلق شده است، می فرماید:
این احتمال گر چه از لحاظ عقلی محال و غیر ممکن نیست، اما از لحاظ دلالت مطلب، آیات قرآن کریم بر آن دلالتی ندارند». (طباطبایی، 4 /232) بنابراین آن را احتمالی ضعیف شمرده اند.
نکات حائز اهمیت آن است که اولاً برخی از این روایات از لحاظ سندی دارای اشکال هستند. ثانیاً برخی از آن ها با وجود سند صحیح متن آن ها از لحاظ دلالی (محتوایی) مخدوش است و هیچ مؤید و شاهدی از قرآن بر آن ها وجود ندارد و با ظاهر آیات قرآن ناسازگار است، در ضمن با برخی از روایات معصومان(ع) نیز متعارض است. ثالثاً بر خلاف مشاهده و حس است؛ زیرا با توجه به روایات مرد باید یک دنده از زن کم تر داشته باشد که این مشاهده طبیعی دنده های مرد مردود است؛ زیرا زن و مرد هر دو از لحاظ جسمی دارای دنده های مساوی هستند.
در رابطه با این مطلب مترجم و شارح کتاب «من لا یحضر الفقیه» می نویسد:
«استاد ما مرحوم میرزا ابوالحسن شعرانی(ره) می فرمود:
اینکه پنداشته اند دنده های مرد یکی کم تر از دنده های زن است، پنداری بیش نیست و ما خود بالحس العیان می بینیم که عدد دنده های زن و مرد مساوی اند، هم از سمت راست و هم از سمت چپ؛ و تکذیب امام
از خبر، مؤید اعتبار است و نیازی به تأویل و توجیه آن نخواهد بود». (صدوق، 5 /6)
سید قطب در این زمینه می گوید:
«به هر حال ما فقط می دانیم که حضرت آدم(ع) همسری از جنس خود داشته است، اما نمی دانیم که چگونه خلق شده است و نصوصی که از روایات و آیات در اختیار داریم، راجع به کیفیت خلقت حواء و حضور او به عنوان همسر آدم سخن نگفته اند. تمامی روایاتی که بر خلقت حواء از دنده آدم دلالت می کند، منسوب به اسرائیلیات بوده و قابل اعتماد نمی باشد، تنها چیزی که می توان به آن جزم و یقین یافت، این مطلب است که خداوند برای آدم(ع) همسری از جنس خود او آفرید». (سید قطب، 3 /1266 و 1267)
پس، روایات این دسته، به علت عدم موافقت با آیات قرآن و نیز تعارض با دیگر روایات قابل قبول نیستند.
ب) دسته دوم روایاتی هستند که خلقت اولیه زن (حوا) را از باقیمانده (زیادی) گل آدم می دانند.
1. عن عمرو بن ابی المقدام عن ابیه قال: «سالت ابا جعفر(ع) من أی شیء خلق اللّه حواء؟ فقال: أی شیء یقول هذا الخلق؟ قلت یقولون: ان اللّه خلقها من اضلاع آدم. فقال: کذبوا أکان یعجزه أن یخلقها من غیر فقلت: جعلت فداک یابن رسول اللّه! من ای شیء خلقها؟ فقال: أخبرنی ابی عن ابائه(ع) قال: قال رسول اللّه(ص) ان اللّه تبارک و تعالی قبض قبضه من طین فخلطها بیمینه و کلتا یدیه یمین فخلق منها آدم و فضلت فضله من طین فخلق منها حواء». (شیبانی، 1 /140؛ مجلسی، 11 /16؛ العیاشی، 1 /216؛ الجزائری، 28)
ابومقدام گوید: از اما باقر(ع) پرسیدم: خدا از چه چیز حوا(ع) را آفرید؟ فرمود: دیگران چه می گویند؟ گفتم معتقدند خدا حوا را از دنده چپ آدم خلق کرد، فرمود: دروغ می گویند. آیا خداوند ناتوان بود که حوا را مستقل بیافریند؟ گفتم که فدایت گردم ای پسر رسول خدا(ص) پس حوا چگونه خلق شد؟ فرمود که پدرم از پدرش و جدش، تا برسد به رسول خدا(ص) نقل کرده است که خدا مشتی خاک از زمین برداشت با دست خود- که هر دو دست او راست است- آن را به هم زد و از آن آدم را بیافرید و از باقی آن حوا را خلق کرد.
2. قال النبی(ص): «خلق اللّه عزوجل آدم من طین و من فضلته و بقیته خلقت حواء…» (مجلسی، 9 /289 و الصدوق، 193 و الصدوق، 2 /512) پیامبر(ص) فرمود: خدا آدم را از گل آفرید و از اضافی آن حوا را خلق کرد.
با توجه به روایات، خلقت حوا از دنده چپ آدم رد شده است. و این بیانگر آن است که
حوا از همان جنسی (خاک و گلی) که آدم خلق شده، آفریده شده است و نه از اجزای بدن آدمی، اما این روایات با روایات دسته اول و نیز روایاتی دیگر- که اشاره خواهد شد- تعارض دارند.
3. محمد بن علی بن حسین به اسناده عن زراره بن اعین انه قال:
«سئل ابو عبداللّه(ع) عن خلق حواء و قیل له إن عندنا اناساً یقولون إن اللّه خلق حواء من ضلع آدم الایسر الاقصی. فقال: سبحان اللّه تعالی عن ذلک علواً کبیراً. یقولون من یقول هذا إن اللّه لم یکن له من القدره ما یخلق لآدم زوجه من غیر ضلعه و یجعل للمتکلم من اهل التشنیع سبیلاً الی الکلام أن یقول إن آدم کان ینکح بعضه بعضاً اذا کانت من ضلعه ما لهؤلاء حکم اللّه بیننا و بینهم الحدیث…(حر عاملی، 20 /352؛ مجلسی، 11 /220؛ صدوق، 1 /17؛ صدوق، 3 /379؛ فیض کاشانی، 21/21 و 22). إن اللّه عزوجل خلق آدم من طین ثم ابتدع له حواء…» (حر عاملی، 13 /1)
از امام صادق(ع) سؤال شد گروهی می گویند: حوا از دنده چپ آدم آفریده شده است؟ فرمود: خداوند از این نسبت منزه و پاک است. آیا می توان گفت که خداوند توان نداشت برای آدم همسری بیافریند که از دنده او نباشد و راهی برای سخن ملامت گران باز گذارد که بگویند: انسان با بخشی از بدن خودش ازدواج می کند، (آدم با خودش ازدواج کرد) چرا چنین حکم می کنند؟ خدا میان ما و آنان داوری کند. خداوند آدم را از خاک آفرید، سپس حوا را به طور نوظهور برای او پدید آورد.
این روایت حاوی نکات مهمی است:
1. خلقت حوا از دنده چپ آدم را رد نموده است.
2. خلقت حوا را همانند خلقت آدم دانسته، بلکه خلقتی نو و بدیع بوده است.
3. همان طور که در مباحث قبلی در تفسیر «ثم جعل منها زوجها» گفته شد، ثم، تأخر زمانی را بیان می کند و نه تأخر رتبی و مقامی.
در مجموع و با بررسی این دو دسته روایات متعارض، بر اساس سفارش اهل بیت(ع) آنچه با کتاب الهی موافق است را پذیرفته و آن چه مخالف است را کنار گذاشته و یا تأویل می کنیم. بنابراین دسته دوم از روایات را که موافق آیات قرآن است را می پذیریم و دسته اول روایات را که با آیات قرآن متعارض است- گر چه برخی دارای سند صحیح نیز هستند- کنار نهاده و یا تأویل می کنیم.

نتیجه گیری:

در نهایت در موضع آفرینش زن با توجه به آیات قرآن و روایات معتبر و نظر مفسران می توان گفت:
1. خلقت آدم و حوا از مبدأ واحد نشأت گرفته است و هر دو دارای یک سرشت واحدند.
2. زن از وجود مرد یا از اجزایی از اجزای او (دنده چپ) آفریده نشده، پس طفیلی و وابسته به مرد نیست و وجودی مستقل و اصیل دارد.
3. نکته مهم دیگر اینکه حتی با فرض اینکه زن از مرد آفریده شده و وابسته و طفیلی اوست، همه این موارد شامل جسم زن است و تنها زن از لحاظ جسمی از مرد و وابسته به اوست، اما از لحاظ اصل و گوهر ذاتی و حقیقت وجودی اش هیچ گونه وابستگی به مرد ندارد، بلکه وجودی مستقل و آزاد دارد.
نکته دیگر آنکه، باید دانست پیام آسمانی اصالت زن- و اینکه موجودی تبعی و طفلیل مرد نیست- در شرایطی به گوش زمینیان می رسد که به دوران «جاهلیت» شهرت یافته است. دورانی که نه فقط در شبه جزیره عربستان و در میان عرب بیابان گرد و منحط، بلکه در همه نظام‌های موجود بشری، زن از هدف مندی عاری و از همه حقوق اجتماعی و انسانی محروم بود و چونان کالایی مبادله می شد. در شرایطی که داشتن دختر مایه ننگ و سر افکندگی بود و مرگ وحشیانه او- زنده به گور کردن- تنها راه چاره محسوب می شد. آری در چنین زمانه ای بود که پیام پروردگار به همه زنان و مردان و همه عصرها و نسل ها ابلاغ شده که «ما شما را از «نفس واحد» آفریده ایم، از یک جنس «خاک» و هر دو در پیشگاه پروردگار، بنده، برابر و یکسان و انسان هستند و این گونه بود که خط بطلانی بر همه توهمات و خرافات کشیده شد و بزرگ ترین گام برای احیای شخصیت زن برداشته شد». (مهریزی، 146)
بنابراین بر اساس ظاهر آیات الهی و روایات (موافق قرآن) زن و مرد، هر دو از یک هویت و حقیقت انسانی واحد و یکسان برخوردارند و هیچ یک بر دیگری برتری ندارند.

پی نوشت ها :

1. عضو هیئت علمی دانشگاه اصول الدین
نشانی الکترونیکی: ghtnasab @ yahoo. Com
2. کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث.
نشانی الکترونیکی: im- hihi 22 @ yahoo. Com
* تاریخ دریافت مقاله: 15 /2 /1389
* تاریخ پذیرش مقاله: 7 /3 /1389

منابع:
1. کتاب مقدس
2. ابن شهر آشوب المازندارانی، محمد بن علی، المناقب آل ابی طالب(ع)، تحقیق یوسف البقاعی، قم، ذوی القربی، 1421ق
3. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1413ق /1993م
4. الجزائری، نعمت اللّه، النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، قم، نشر حبیب، 1420ق
5. جوادی آملی، عبداللّه، زن در آیینه جلال و جمال الهی، قم، نشر اسراء، 1388ش
6. حر عاملی، محمد بن الحسن، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1391ش
7. خامنه ای، سید محمد، حقوق زن، انتشارات علمی و فرهنگی، 1375ش
8. داودی، سعید، زنان و سه پرسش اساسی، قم، مدرسه الامام علی بن ابیطالب(ع)، 1382ش
9. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات لالفاظ القرآن، بیروت، دار العلم الدر الشافیه، 1412ق
10. رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، بیروت، دار المعرفه، بی تا
11. سید بن قطب، فی ضلال القرآن، بیروت، دار الشروق، 1412ق
12. شیبانی، محمد بن الحسن، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، تهران، مؤسسه دائره المعارف اسلامیه، 1413ق
13. صدر المتألهین، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق محمد خواجوی، قم، انتشارات بیدار، 1366ش
14. صدوق، ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه القمی، علل الشرایع، نجف، منشورات مکتبه الحیدریه و مطبعتها، 1385ق / 1966م
15. صدوق، ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه القمی، من لا یحضره الفقیه، شرح علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، 1369ش
16. طالقانی، سید محمود، پرتویی از قرآن، قم، صبح صادق، 1384ش
17. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1982ق
18. طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، بی تا
19.طبری، ابو جعفر محمد بن جدید، جامع البیان عن تاویل آی القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق
20. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تهران، مکتبه المرتضویه، 1395ق
21.طنطناوی، جوهری، الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1412ق
22. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، بی تا
23. فتاحی زاده، فتحیه، زن در تاریخ و اندیشه اسلامی، قم، مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، 1378ش
24. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تحقیق مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، تهران، انتشارات اسوه، 1414ق
25. فیض کاشانی،محمد محسن، الوافی، اصفهان، مکتبه الامام امیر المؤمنین علی(ع)، 1406ق
26. فیومی، احمد المقری، مصباح المنیر، مطبعه الامیدیه، 1929م
27. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیحی علی اکبر غفاری، دار الکتب الاسلامیه، مطبعه حیدری، 1388ش
28. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار(ع)، مؤسسه بیروت، الوفاء، 1403ق
29. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1365ش
30. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، صدرا، بی تا
31. مکارم شیرازی، ناصر، نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374ش
32. مهریزی، مهدی، زن در اندیشه اسلامی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381ش
33. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1408ق
منبع: نشریه علوم ومعارف قرآن کریم، شماره 6.