نویسندگان:معصومه کریمی*
مریم شکری‌نژاد **

چکیده:

قرآن نیکوترین سخن است و اندیشیدن در ژرفایش قلبها را همچون طراوت بهار زنده و تازه می‌کند. چراغ فروزانی که روشنایی‌اش به خاموشی نمی‌گراید. حقایق معرفت‌بخش قرآن، ما را بر آن داشت تا مطالبی را که در خصوص طبیعت در قرآن آمده بررسی نماییم. نگاه قرآن به طبیعت بسیار تأمل‌ برانگیز است و هر کس در ژرفای آن بیندیشد به نشانه‌هایی از هستی خداوند دست پیدا می‌کند و از عمق جان، فریاد بر خواهد آورد که آن هو الا وحی یوحی. در ورود تفسیر علمی آیاتی که مربوط به علوم مختلف است، شیوه‌هایی ذکر شده که قابل دقت و توجه هستند. انطباق قرآن با علوم تجربی به دو صورت منفی و مثبت می باشد که انطباق مثبت آن نتایج قابل پذیرشی به دنبال خواهد داشت. حدود 700 آیه از کتاب خداوند به موضوع طبیعت و آنچه که در طبیعت وجود دارد، اختصاص یافته است. که مهمترین اهداف قرآن از توصیف طبیعت، عبارتست از:
الف ـ اثبات آفریدگار هستی؛
ب ـ اثبات توحید و پالایش فکر از شرک؛
ج ـ منزه بودن خداوند از داشتن فرزند و استدلال بر عظمت؛
د ـ قدرت و حکمت خداوند.
موضوعات بررسی شده در این مقاله، گیاهان و حیوانات هستند و از آنجا که گیاهان به عنوان آیات هستی، جمال، قدرت و حکمت خداوند می‌باشند قرآن آیه بودن گیاهان را گاه با عقل و گاه با علم و گاه با تفکر همراه می‌کند. چرا که در پی آن است که با آیات الهی، انسان را نسبت به رازهای شگفت طبیعت آشنا سازد تا ذهن آدمی بداند موجودات زنده ی طبیعت چگونه نشانه وجود خداوند هستند.
تشبیه دنیا به گیاهان سبز، تمثیلی است زیبا که قرآن آن را متذکر شده است. چرا که زیبایی و خرمی زمین در بهاران و خزانی که از پی آن می‌آید و پوشش سفید زمین همگی نشانه‌هایی هستند از جلوه‌های سبز نمای دنیا که بسی کوتاه و گذر است و آدمی نباید ارزشها را در بازار آلوده دنیای دنی به قربانی هوسها ببرد.
کاشت، برداشت، هرس و در مرحله آخر انبات و رویانیدن گیاهان از مراحل مختلف کشت و کار است که در قرآن آمده است. در اینجا ذکر این نکته، قابل توجه است که کشاورز واقعی، خداوند است و کشاورزان تنها مراحل فوق را انجام می‌دهند ولی این خداوند است که آنها را به گیاهان سبز تبدیل می‌کند. علاوه بر موارد ذکر شده در زمینه گیاهان، مباحثی نیز در خصوص حیوانات آورده شده است. از جمله کشف حقایقی در خصوص اسب، سگ و نیز دعوت انسان به تفکر در آفرینش شتر، که در این مقاله سعی شده است به صورت مختصر درباره آنها توضیح داده شود. دنیای حیوانات، سرشار از اسرار و شگفتیهای فراوانی است که پرداختن به آنها در این مقاله، میسر نیست. تنها با توجه به چگونگی حیات حیوانات است که می توان فهمید که این موجودات چگونه قادر متعال را تسبیح می‌گویند و آیت و نشانه بودن خود را برای انسانها پدیدار می‌سازند.

مقدمه

قرآن، کتاب جاودان و بی مانندی است که از چشمه‌سار پاک و نیالوده ی حق بر محمد ـ (ص) ـ فرود آمده و زمینه ی هدایت و راه کمال و سعادت را فرا روی همگان نهاده است.
دریایی است ژرف و ناپیدا کرانه که هر چه از آن برگیرند، پایان نیابد و چشمه‌ای است جوشان که هرگز نخشکد، فروغ درخشان و خورشید تابانی است که هدایت‌جویان را به صراط مستقیم رهنمون می سازد و تشنگان معنویت را از کوثر زلال و گوارایش سیراب می‌کند یا ریسمان استواری است که آدمیان را فرا می‌خواند که بدان چنگ زنند تا از ظلمت و جهالت برهند. طرحی زیبا، جامع و سازنده برای چگونه زیستن دارد و بدین‌سان با آموزه‌های خود آدمیان را به “حیات قرآنی” فرا می‌خواند.
شایسته است عاشقان قرآن، برای آشنایی با این کتاب جاودان با گوش جان سخنان علی ـ علیه‌السلام ـ را بشنوند:
“… قرآن را فرا گیرید که نیکوترین سخن است و در ژرفایش بیندیشد که قلبها را بهاران است و از پرتویش درمان جویید که بیماری‌های دل را درمان است و سرانجام آن را نیکو تلاوت کنید که سودمندترین قصه‌هاست…”
“… بدانید که شما چراغی چون قرآن فرا روی خود دارید که تنها ناصحی است که نصیحت خویش را به خیانت نمی‌آلاید و تنها هدایتگری است که هرگز به گمراهی نمی‌کشاند و تنها سخنگویی است که هیچ‌گاه سخن به دروغ نمی گوید. در کنار مائده قرآن، کسی ننشت مگر اینکه با فزونی و کاستی برخواست، فزونی هدایت و کاستی کوری و کوربینی مگر اینکه بر فزونی و کاستی برخواست و بر فزونی و هدایت و کاستی و کوری و کوربینی تلاش شود. این حقیقت را نیز بدانید که پس از قرآن، هیچ کس نباید نیازمند بماند همچنانکه پیش از قرآن کسی را بی‌نیازی نبوده است. پس بیایید و درمان دردهایتان را از قرآن بخواهید و با یاری قرآن، بر مشکلات سخت خویش پیروز آیید که درمان بزرگ‌ترین دردهای شما در قرآن است. برای درخواست از حضرت حق، به قرآن چنگ زنید و با دوستی قرآن به سوی خداوند رو کنید.”
“پس آن گاه پیامبر (ص) را چنین کتابی فرو فرستاد که چراغهایش را خاموشی نیست؛ چراغی که روشنایی‌اش به خاموشی نگراید، اقیانوسی که کسی را به ژرفایش دسترسی نباشد، راهی که رهروانش به گمراهی نروند، پرتویی که تابشش را تیرگی نیالاید… بنیادی که پایه‌هایش فرو نریزد… عزتی که یاورانش شکست نپذیرند و حقی که یاورانش تنها وانمانند.
آری، قرآن معدن ایمان، گوهر ناب، سرچشمه و دریاهای دانش، بستانها و آب‌گیرهای عدالت، زیر بنا و ساختار اسلام و دشتهای گسترده حق است.
ریسمانی است که دستاویزش اطمینان‌بخش است و دژی است که بلندایش تسخیر ناپذیر است. آن را که پذیرای ولایتش شود، مایه ی عزت است و هر که را در نظامش پای گذارد، رمز امنیت و تمامی کسانی را که پیشوایش گیرند، عین هدایت…”
آری، قرآن معجزه ی جاوید پیامبر اسلام است که برای همه ی نسلها و عصرها آمده است.
نگاه قرآن به “طبیعت” بسیار تأمل ‌برانگیز است و شگفت‌آورتر آن است که هر که از سر انصاف در آن بنگرد و در ژرفا و ظاهر زیبای آن بیندیشد به نشانه‌هایی از هستی خداوند دست خواهد یافت و از عمق جان، فریاد بر خواهد آورد که “انقلاب اسلامی هو الا وحی یوحی”؛ “او چیزی جز وحی نیست” و محال است، در آن روزگار جهل‌آمیز و ظلمت‌آور کسی که به مکتب نرفت و خط، ننوشت این گونه ی و از این زاویه بتواند “پیکره ی باشکوه و عظیم طبیعت” را ترسیم و تبیین کند.

بخش اول

علوم تجربی و اسلام

پرسش

ـ اضافه کردن کلمه ی اسلامی به انتهای یک علم (مثل پزشک اسلامی، اقتصاد اسلامی) چه معنایی دارد؟ آیا معنایش این است که در آن رشته فقط باید به احادیث و آیات مربوط رجوع کرد و بیشترین تفسیر یا آزمون را روی آنها انجام داده و یا اینکه از آیات و روایات می توان روشی استخراج کرد (مثلاً روش پزشکی در اسلام؟)
ـ منابع اسلامی که شامل آیات و روایات است ـ حاوی دانشها و روشها است. با این تفاوت که آنچه مربوط به معرفت‌شناسی است و احکام تکلیفی شرعی می شود به طور بی نهایت آمده است زیرا معارف ملکوتی فراتر از دسترس بشر است و اگر از طریق پیامبران و وحی القا نمی‌شد راه آن بر روی بشر بسته می‌شد اما آنچه مربوط به علوم تجربی می شود به طور اشاره حداقل آمده است زیرا مشیت و اراده خدا بر آن است که دانشها و روشهایی که تجربی و حسی است و انسان با تلاش و پویایی، توانایی دست‌یابی به آنها را دارد، به وسیله خود انسان؛ به دست آید. گفتنی است، آنچه از معارف دینی و قرآنی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی مطرح است مجموعه‌ای از بایدها و نبایدهایی است که بر آنها برهان عقلی و نقلی اقامه شده و موضع دین نسبت به رعایت آن‌ها معلوم گردیده است، از این بخش می توان با نام مکتب یاد کرد اما روشها و یا علوم عبارت از تجربه‌های بشر برای تأمین نظر مکتب در عرصه ی زندگی فردی و اجتماعی است تجربه‌ها همان طور که از نامشان پیداست به طور پیوسته در حال تکمیل شدن، اصلاح یافتن و بازنگری هست. (1)

تفسیر علمی

آیا قرآن را می توان بر اساس پیشرفتهای علوم روز تفسیر کرد؟
قرآن کریم، کلام الهی است که معجزه ی جاویدان پیامبر اسلام بوده و اعجاز آن دارای ابعاد مختلف است. از جمله فصاحت، بلاغت، محتوا و قوانین عالی و … که مقصود از اعجاز علمی، مطالبی از قرآن است که به علوم بشری اشاره دارد. به طوری که قبل از اسلام کسی از این مطالب آگاه نبوده بلکه مدتها بعد از نزول قرآن، آن مطالب کشف شده‌اند وجود این گونه مطالب در قرآن، نوعی اخبار غیبی و رمزگویی قرآن و معجزه است.
در قرآن کریم، بیش از هزار آیه به کیهان‌شناسی، زیست‌شناسی، زمین‌شناسی، علوم پزشکی و … اشاره دارد که برای فهم و تفسیر آنها نیازمند علوم تجربی هستیم البته در این مورد سه شیوه وجود دارد.
1. استخراج علوم از قرآن؛
2. تحمیل نظریه‌های اثبات نشده علمی بر قرآن؛
3. استخدام علوم در فهم قرآن؛
شیوه‌های اول و دوم غلط هستند و موجب تفسیر به رأی می شود و شیوه سوم صحیح است و موجب فهم بهتر قرآن می‌گردد.
در مواردی، تفسیر علمی قرآن جایز است که:
1. ظاهر آیه شریفه قرآن بر مطالب علمی دلالت داشته باشد.
2. مطلب علمی، قطعی باشد (یعنی نظریه‌های اثبات نشده، علمی نباشد)
آیاتی که در قرآن به مسائل علمی اشاره دارد:
1. آیاتی که اعجاز علمی قرآن را اثبات می‌کند:
2. آیاتی که به صورت شگفت‌انگیزی به مطالب علمی اشاره دارد (مثل اشاره قرآن به حرکت زمین)
3. آیاتی که فقط اشاره‌ای علمی در بر دارد ولی اعجاز یا شگفتی علمی به شمار نمی‌آید (مثل: دعوت قرآن به تفکر در مورد شترها و کوه‌ها و …) (2).

انطباق قرآن با علوم تجربی

افرادی که در طول تاریخ اسلام، اقدام به انطباق آیات با علوم تجربی نموده‌اند، اهداف گوناگونی داشته‌اند و هر کدام با هدف خاص خود به تفسیر علمی نگریسته و این شیوه تفسیری را در خدمت هدف خود در آورده‌اند اگر هدف تفسیر کننده، مقدس و خوب بوده در همان راه از شیوه تفسیر علمی استفاده کرده و اگر هدف انحرافی داشته، برای اثبات انحراف خود از این شیوه استفاده نموده است به همین دلیل برخوردها و دیدگاهها در رابطه با تفسیر علمی، مختلف و حتی متضاد است. به هر حال تفسیر علمی با اهداف گوناگونی صورت می‌پذیرد که عبارتند از:
1 -تفسیر علمی با هدف اثبات اعجاز قرآن کریم؛
2 -تفسیر علمی با هدف نشان دادن اهمیت علم در نظر اسلام؛
3 -تفسیر علمی با هدف اثبات افکار انحرافی؛
4 -تفسیر علمی با هدف فهم بهتر معنای آیات قرآن (3).
آثار مثبت و منفی انطباق قرآن با علوم تجربی
ـ آثار مثبت انطباق قرآن با علوم تجربی:
طرفداران تفسیر علمی، آثار مثبتی را برای انطباق قرآن با علوم تجربی و تفسیر علمی متذکر شده‌اند که ما به طور خلاصه، آنها را بررسی می‌نماییم.
1.اثبات اعجاز علمی قرآن که این مطلب خود دو پیامد مهم دارد:
الف: موجب اتمام حجت بر کفار در دعوت آنان به اسلام می گردد.
ب: موجب تقویت ایمان مسلمانان به قرآن، نبوت و حقانیت اسلام می شود.
2 -روشن شدن تفسیر علمی آیات قرآن چرا که تفسیر علمی، خود روشی در تفسیر است که بدون آن تفسیر، قرآن ناقص خواهد بود.
3 -موجب تعمیق فهم ما از قرآن و توسعه مدلول آیات قرآن می شود. (4)
ـ آثار منفی انطباق قرآن با علوم تجربی
1 -موجب تفسیر به رأی می‌گردد که نهی شده است؛
2 -تفسیر علمی، منجر به تأویلهای غیر مجاز در آیات می شود؛
3 -حقایق قرآن، تبدیل به مجازات می‌گردد؛
4 -موجب تطبیق و تحمیل نظریات علمی بر قرآن می شود
5 -قرآن تابع علوم می شود با اینکه علوم در معرض خطاست؛
6 -تفسیر علمی، موجب سوء فهم مقاصد قرآن می‌گردد.
ـ بنابراین با توجه به موارد فوق، چگونگی انطباق قرآن با علوم تجربی نیاز به تأمل و دقت نظر فراوان دارد. (5)

بخش دوم

طبیعت در قرآن

انسان و طبیعت در قرآن

انسان بر پهنه ی زمین، خود بخشی از طبیعت و عضوی از اعضای روییده بر پیکره ی خاک است تا آنجا که در تجربه جسمانی و مادی، تمامی عناصر موجود در کالبد آدمی، همه و همه، همان عناصر موجود در طبیعت شناخته شده است و تنها عنصر پیچیده و ابهام‌انگیز و ناشناخته وجود انسان، روح و روان اوست که در طبیعت ماده ردپای آن مشهود نیست و به دلیل بغرنج بودن ماهیتش است و با طبیعت رشد می‌یابد و سرانجام در نگاه دانش تجربی ـ به طبیعت باز می‌گردد. در آن هضم می شود بنابراین جسم انسان محکوم به چنین رویش از طبیعت و بالندگی و فسردگی و هضم شدن در طبیعت است.
انتساب آفرینش انسان و طبیعت به پروردگار یگانه ی هستی، خود پیامدار نتایج و نکته‌هایی چندی از رابطه متقابل آن دو می باشد که البته این رابطه دو سویه در آیات قرآن، به روشنی بیان شده است.
در این زمینه، طبیعت راهکارهای فراوانی پیش روی انسان قرار داده است مانند اینکه طبیعت همانند آموزگاری است برای انسان و ارائه دهنده ی نمودهای محسوس برای جهان نامحسوس می باشد. (6)

طبیعت در قرآن کریم

قرآن درباره ی طبیعت و ابعاد گوناگون آن سخنان بسیار دارد، نزدیک به هفتصد آیه از کتاب خداوند به این موضوع اختصاص یافته که بسیار درخور تأمل است و شایسته بازپژوهی می باشد.
ابرها، باران، آب، چشمه‌ساران، باد، رودها، دریاها، خاک، درختان، گیاهان، سبزه‌ها و سبزه‌زاران، حیوانات و آبزیان، کوه‌ها، پرندگان، زمین و آسمان … در زمره موضوعهایی هستند که قرآن به آنها اشاره دارد و گاه به تفصیل و یا مکرر از آنها سخن گفته است.
متأسفانه دانشمندان و طبیعت پژوهان مسلمان به ویژه در قرنهای اخیر کمتر این دیدگاه قرآنی را بررسی کرده گرچه طبیعت‌پژوهان در قرنهای نخستین از آن‌ها سود جسته‌اند و در شناخت طبیعت از آنها بهره گرفته‌اند. با این حال در روزگار ما شایسته است قرآن‌پژوهان و دوستداران طبیعت و محیط زیست دیدگاه قرآن را در این باره بازنگری نمایند و آن را در دسترس دانشمندان، طبیعت‌دوستان و عموم مردم و مؤمنان قرار دهند که بسیار نکته‌های سودمند و درخور تأمل دارد. (7)

طبیعت، زمینه‌ساز ایمان به هستی خدا، توحید و …

قرآن، این رحمت بی‌کران الهی در زمانی نازل شد که ابرهای ظلمت‌زا و جهل‌آمیز بر اندیشه‌های آدمیان سایه افکنده بود و تاریکی و ستمگری در عرصه ی اندیشه و جهاد حکمفرما بود؛ باورها و فرهنگ و آداب و رسوم جاهلی از یک سو و کژی‌ها و تحریفهای ناروا از سوی دیگر در ادیان الهی ذهن مردم را از حقیقت دور کرده و عقاید باطلی در آنان پدید آورده بود.
از رسالتهای مهم پیامبر اسلام ـ (ص): پالایش این اندیشه‌ها و ارائه تصویری صحیح از حقیقت هستی و دین خدا بود و برای رسیدن به این هدف والا قرآن از طبیعت بهره گرفت و از شیوه‌های رسا و مؤثر آن سخن گفت.
بر پایه پژوهش مؤلف مهمترین هدفهای قرآن از توصیف طبیعت، عبارت است از:
1 -اثبات آفریدگار هستی؛
2 -اثبات توحید و پالایش افکار از شرک‌ورزی به خداوند؛
3 -منزه بودن خدا از داشتن فرزند؛
4 -استدلال بر عظمت، قدرت، رحمت و گستردگی علم خداوند؛
مؤلف برای اثبات ادعاهای یاد شده، آیاتی فراوان از قرآن را آورده و به تفسیر و توضیح آنها پرداخته و از منابع متعدد و متنوع بهره برده است. (8)

طبیعت و قرآن

قرآن از زلال گوارای علم بی کران الهی جوشیده و بر اقیانوس آسمان گونه قلب پیامبر خدا ـ (ص) نازل شده و برای هدایت آدمیان به گونه‌ای که هم اکنون در اختیار ماست، در آمده است. خداوند متعال یادآوری می‌کند مظاهر طبیعت سه هدف را در این باره دنبال می‌کند: یکی آن که قرآن عظمت مخصوص به خود را دارد دیگر آن که قرآن از سوی خداست. سوم آنکه اعجاز بیانی و معنوی آن از معجزات حسی نافذتر، ماندگارتر و مؤثرتر است. (9)

طبیعت، نبوت و معاد

اثبات و تبیین برخی از ابعاد نبوت و رسالت پیامبر اسلام ـ (ص) ـ از دیگر اهدافی است که قرآن با بهره‌گیری از توصیف مظاهر طبیعت آن را پی گرفته است. به همان گونه که از دیدگاه قرآن تأمل در چگونگی تغییر در گیاهان در فصلهای مختلف سال، حیوانات و شب و روز، زمینه ایمان به معاد را فراهم می‌آورد. (10)

اهداف متفرقه

به نظر نویسنده آن هدفها به قرار زیر است:
1 -تشویق انسان‌ها به بهره‌وری و لذت‌بری حلال از طبیعت؛
2 -تربیت روان و روح آدمی؛
3 -تشویق مؤمنان به انفاق در راه خدا؛
4 -تحقیر منافقان و کافران و سستی و بی‌پایگی اعمال آنان؛
5 -موهون بودن معبودهای مشرکان؛
6 -تعظیم و ارجمندی “کلمه ی طیبه” و تحقیر و کوچک شماری “کلمه خبیثه”؛
7 -فانی بودن عالم؛
8 -تشویق به ایمان، تقوی و عمل صالح. (11)

پی‌نوشت‌ها:

* (کارشناس رشته تربیت بدنی و علوم ورزشی)
** (کارشناسی الهیات “فقه و حقوق اسلامی”)

منبع؛
مجموعه مقالات همایش ملی قرآن و علوم طبیعی، تهیه و تنظیم دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، زیر نظر بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، تهران، موسسه انتشاراتی بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه و انتشارات سخن گستر، چاپ یکم ـ زمستان 1385.