درس اخلاق حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(دامت برکاته)

متن حدیث:
عَنْ اَنَسِ بْنِ مالِک قالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ(صلى الله علیه وآله وسلم) یَقُولُ: یا مَعْشَرَ الْمُسْلِمینَ، شَمِّرُوا فَاِنَّ اْلاَمْرَ جِدٌّ، وَ تَأهَبُّوا فَاِنَّ الرَّحیلَ قَریبٌ، وَ تَزَوَّدُوا فَاِنَّ السَّفَرَ بَعیدٌ، وَ خَفِّفُوا اَثْقالَکُمْ فَاِنَّ وَراءَکُمْ عَقَبَهً کَؤُوداً، وَ لا یَقْطَعُها اِلاّ الُْمخِفُّونَ. اَیُّهَا النّاسُ، اِنَّ بَیْنَ یَدَىِ السّاعَهِ اُمُوراً شِداداً، وَ اَهْوالا عِظاماً، وَ زَماناً صَعْباً یَتَمَلَّکُ فیهِ الظَّلَمَهُ، وَ یَتَصدَّرُ فیهِ اَلْفَسَقَهُ، وَ یُضامُ فیهِ اَلآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ، وَ یُضْطَهَد فیهِ النّاهینَ عَنِ الْمُنْکَرِ; فَاَعِدُّوا لِذلِکَ الاْیمانَ، وَ عَضُّوا عَلَیْهِ بِالنَّواجِذِ، وَ الْجَأُوا اِلَى الْعَمَلِ الصّالِحِ، وَ اَکْرِهُوا عَلَیْهِ النُّفُوسَ تُفْضُوا اِلَى النَّعیمِ الدّائِمِ.(1)

ترجمه:
از انس بن مالک روایت شده که گفت: شنیدم پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) مى فرماید: اى مسلمانان! خودتان را آماده کنید (و آستین ها را بالا بزنید) که امر قیامت جدّى است و آماده مرگ شوید، چرا که کوچ کردن نزدیک است و توشه بردارید که سفر طولانى است و بارهاى خود را سبک گردانید که در پیش روى شما گردنه هاى صعب العبورى است که جز سبکباران کسى نمى تواند از آن بگذرد.
(اى مردم!) نزدیک قیامت و آخر دنیا، امور سخت و هولها و وحشت هاى بزرگ و روزگار سختى است که در آن حکمرانان جهان، ظالمانند و فاسقان در مصدر امور قرار مى گیرند و امر به معروف کنندگان مظلومند و نهى از منکر کنندگان در فشار. پس (در این موقع) بوسیله ایمان، آماده و مهیّاى آن روز شوید و بر دندان ها بفشرید (و عزم را جزم کنید) و به دامن عمل صالح پناه ببرید و نفس را بر انجام کارهاى نیک (با وجود ناخشنودى نفس) وادارید تا به بهشت جاودان نائل شوید.

شرح حدیث:
حضرت رسول اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) در این حدیث، بیدارى انسان ها و آگاهى مردم را بیان فرموده است:

دستور اول: آماده شوید
«شمرّ» در لغت به معنى آماده شدن است شاید اصل آن از این جا باشد که عرب مى گوید: «شَمَّرَ عَنْ ساقَیْهِ». عربها معمولا لباس بلند مى پوشند که براى کار و فعّالیّت جدّى به درد نمى خورد و وقتى مى خواستند فعّالیّت جسمى کنند، این لباس را بالا مى زدند، یا این که این لباس را بالا مى کشیدند و با شالى به کمرشان مى بستند که این پیراهن تا نصف ساق یا تا سر زانو مى آمد. لذا این عبارت شَمَّرَ عَنْ ساقَیْه، کنایه از آماده شدن براى کار و فعالیت شد.
اکنون حضرت(صلى الله علیه وآله وسلم) مى فرماید: آماده شوید; چون مطلب جدّى است و آتش جهنّم و حساب و کتاب در کار است.

دستور دوّم: وسائل را آماده کنید
«اُهْبَه» به معنى وسایل استاد فرق «شَمِّرُوا» با «تَأَهّبوا» – با این که هر دو به معناى آماده شدن است – در این است که در شمروا خود انسان باید آماده شود، ولى در تأهبّوا انسان باید ابزار و وسایل را فراهم سازد. البته براى هر سفرى – که سفر آخرت هم یکى از آنهاست – هم باید خود انسان آماده باشد و هم وسایل را آماده کند.

دستور سوّم: زاد و توشه بپردازید
غیر از وسایل، مثل: مرکب، بار و بنه باید زاد و توشه نیز بردارد، چون رحیل و کوچ نزدیک است و سفر دور. اینها با هم تضادى ندارند، رحیل به معناى آغاز سفر است و حرکت زود صورت مى گیرد، ولى سفر خیلى طولانى است، مثل این که به ما بگویند: فردا آماده شوید مى خواهیم حرکت کنیم امّا سفر، یک سال طول مى کشد. وسایل یک سال را با خود بیاورید. خلاصه این قریب و بعید با هم تنافى ندارند، چون یکى آغاز سفر و دیگرى پایان سفر را مى گوید، زیرا هر لحظه احتمال حرکت هست و فاصله مرگ و حیات انسان خیلى کم است.
در گلوى انسان زبان کوچکى است که مى شود آن را زبان حیات و زندگى یا برزخ بین مرگ و زندگى دانست. موقعى که انسان غذایى مى خورد این زبان روى مجراى تنفّس مى افتد و آن را محکم مى گیرد و غذا را به مجراى مرى و معده هدایت مى کند. زمانى که شخص غذا را بلعید و فرو برد، زبان برداشته مى شود و مجراى تنفّس باز و مجراى مرى بسته مى شود.
حال اگر این زبان به هنگام خوردن غذا، دیر حرکت کند یا از حرکت بیفتد و دریچه هوا بسته نشود و ذرّه اى از آن، در دستگاه تنفّس وارد شود، کشنده است. حتّى در اوضاع فعلى، جرّاحى هم ممکن نیست، چون راهى ندارد از این رو، به این حیاتى که به مویى بسته است نمى توان اعتماد کرد.
سفر آخرت، سفر درازى است. مطابق بعضى از آیات، زمان حسابرسى هزار سال و بنابر بعضى از آیات پنجاه هزار سال طول مى کشد که مفسّرین بین دو آیه را این گونه جمع کرده اند که، در قیامت پنجاه موقف است; یعنى، پنجاه پست بازرسى وجود دارد که باید از آنها عبور کرد و هر پستى – البته اگر مراد تعداد ایستگاه هاى بازرسى باشد – هزار سال طول مى کشد، اما اگر کنایه از تکثیر باشد به این معناست که این محاسبه هزاران سال طول مى کشد.

دستور چهارم: بار خود را سبک کنید
بار خود را سبک کنید براى این که در پیش روى شما، گردنه هاى صعب العبورى است که جز سبکباران از آن نمى توانند بگذرند. انسانى که مى خواهد به یک سفر بیابانى برود لوازم تجمّلى با خود نمى برد و بارش را سنگین نمى کند. اگر بار سنگین باشد در همان سربالایى اول، در مى ماند. امّا آنانى که ورزیده، چابک و سبکبالند به سرعت از این گردنه ها مى گذرند.
چه خوب است انسان بارش را سبک گرداند و زهد را پیشه کند تا بتواند از این گردنه ها، چون اسبى بادپاى بگذرد! سابق بر این، مردم به صورت گروهى و کاروانى مسافرت مى کردند و کسى که از قافله عقب مى ماند گرفتار و بیچاره مى شد، چرا که قافله براى یک نفر نمى توانست بماند. لذا افراد مى کوشیدند از قافله جا نمانند.
و امّا ذیل حدیث مى فرماید: «اَیُّهَا النّاسُ! اِنَّ بَیْنَ یَدَىِ السّاعَهِ اُمُوراً شِداداً و اَهْوالا عِظاماً…»
این قسمت، بحث طولانى و دامنه دارى مى طلبد که ما در بحث فشرده اخلاقى خودمان آن را به طور اختصار مطرح مى کنیم:
از احادیث استفاده مى شود که در پایان دنیا، هم اوضاع تکوینى عالم مشکلات و شدایدى دارد و هم اوضاع اجتماعى و زندگى بشر پیش از قیام حضرت ولى عصر (عجلّ الله تعالى فرجه الشریف); چون هر دو در آستانه پایان عمر دنیاست و مى شود هر دو را به هم پیوند داد که در اینجا هر دو به هم عطف شده اند.
حضرت رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) مى فرماید: در آخر دنیا، امور شداد (= سخت) و وحشت هاى عظیم است که همه چیز عالم را در هم مى ریزد: کوه ها چون پنبه ریز ریز مى شوند; دریاها به جوش مى آیند; خورشید تاریک مى گردد و خلاصه حالتى پیش مى آید که انسان همه چیز را از یاد مى برد.
زندگى اجتماعى نیز با وحشت هاى بزرگى رو به روست که در این جا مخصوصاً به چند قسمت از آن اشاره شده است: زمانى است که ظالمان و فاسقان بر جهان حکم مى رانند و امر به معروف کنندگان و نهى از منکرکنندگان در فشار قرار مى گیرند و بعد پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) دستوراتى مى دهد – البتّه آنچه در این حدیث است، لازم نیست در کلّ عالم باشد بلکه ممکن است قسمتى از جهان، حکومت صالحى داشته باشد، امّا مجموع دنیا از این مسائل برخوردار است که نمونه اى از آن را در عصر خودمان مى بینیم.
وقتى حضرت(صلى الله علیه وآله وسلم) مفاسد دنیا را بیان مى کند; روى دو نقطه حساس دست مى گذارد:
1- مسأله حکومت;
2- مسأله امر به معروف و نهى از منکر.
حضرت مى فرمایند: دنیا نابود مى شود چون حکومت به دست افراد ظالم و فاسق مى افتد. مسأله حکومت براى اسلام بسیار اهمیّت دارد و باید تلاش کرد حکومت اسلام برقرار بماند. این واقعیّتى است اگر حکومت فاسد نباشد هیچ جا فاسد نمى شود و اگر حکومت فاسد شد همه چیز فاسد مى شود و به همین جهت گفته اند: «اَلنّاسُ عَلى دینِ مُلُوکِهِمْ; مردم طبق دین و آیین فرمانروایانشان عمل مى کنند» و حضرت روى چیزهاى دیگر تکیه نکرده، بلکه روى حکومت انگشت گذارده، زیرا حکومت ها، اساس صلاح و فساد هستند.
نقطه حسّاس دیگر امر به معروف و نهى از منکر به عنوان دو واجب است که اگر اقامه شوند، تمام فرایض برپا مى شوند. در روایات دارد: نسبت امر به معروف و نهى از منکر، نسبت به فرایض دیگر، مانند نسبت دریاى موّاج است به دهان.

نکته آخر: براى مقابله با مفاسد چه کنیم؟
پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) دو اسلحه پیشنهاد کرده است:
1- ایمان: مهمترین سلاح برنده، ایمان است.
2- استقامت: انسان وقتى عصبانى مى شود و عزم جزم بر انجام کارى مى گیرد دندان هایش را روى هم فشار مى دهد. وقتى زیاد فشار بدهد، دندان هاى عقب هم، روى هم مى آیند. این عبارت: «عَضُّوا عَلَیْهِ بِالنَّواجِذِ»، اشاره به تصمیم قاطع است که عامل پیشرفت در همه کارهاست. مراد این است که دوّمین اسلحه به دنبال ایمان، استقامت است، یعنى، با سستى، تنبلى و کم کار کردن هیچ کس به جایى نمى رسد. شما حالات بزرگان را ببینید که چقدر زحمت مى کشیدند. در گرماى سخت نجف، مرحوم صاحب جواهر(ره) بر سر نعش پسر، کتاب جواهر مى نویسد و حکایات بسیار دیگر.

پی نوشت :

1. بحار، ج 74، ص 186.
منبع:پایگاه حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(دامت برکاته)