غذاهای دستکاری ژنتیکی شده (Genetically Modified Foods)یا به اختصار GMFoods به گروهی از غذاها یا بهتر بگوییم زیست ساختارها (Organism)گفته می شود که به وسیله ی دستکاری ژنتیکی گونه مادر توسط روشهای مهندسی ژنتیک ایجاد شده اند.برای مثال برنجی که امروزه در کشور عزیزمان با نام های هندی و پاکستانی به فروش می رسد یا محصول گندم که امروزه در کشور در حال بهره برداری است، همه از این نوع غذاهای جدید به حساب می آیند.البته GMFoods تنها محدود به سلسله گیاهان نیست و امروزه گاوهایی که شیر بیشتری تولید می کنند و یا ماهی های تن که بسیار سریع رشد می کنند و …نیز در سلسله این رابطه هستند.البته این همه ماجرا نیست و حتی آغازیانی که پروتئین غذایی تولید می کنند نیز در زمره این محصولات هستند.
در مورد تاریخچه GMFoods نمی توان دقیقاً اظهار نظر کرد ولی در اواسط دهه هشتاد میلادی بود که تحقیقات پژوهش گران به این سو کشیده شد و از آن زمان تاکنون محصولات بسیاری در این زمینه تولید شده وی ظهور و پخش گسترده گوجه فرنگی های همیشه بهار بی شک یک نقطه عطف در مورد آشنایی و برخورد نزدیک مردم با غذاهای دستکاری ژنتیکی شده بود.بیوتکنولوژی کشاورزی پیش از آن در دهه هشتاد نیز صنعتی گشته بود که مشتری به آسانی تفاوت آنها را درک نمی کرد.گیاهانی که نیاز کمتری به آفت کش داشتند و یا نباتاتی که در برابر برخی بیماری ها مقاوم بودند و …ولی این بار قضیه متفاوت بود.مشتری ها با گوجه های سرخ و زیبایی رو به رو بودند که دیرتر خراب می شد، ظاهری دلفریب داشت.این اولین برخورد نزدیک جامعه با GMFoods بود.
از همان زمان بود که گمانه زنی ها در مورد محصول جدید شروع شد و طولی نکشید که سیل نظرات کارشناسان علوم مختلف از ژنتیک گرفته تا مدیریت بازار و حتی نظر دانشمندان علوم دینی به سمت GMFoods روانه شد.
در ادامه با بررسی بی طرفانه اثرات خوب و بد این گونه جدید غذاها را بررسی کنیم.

ترجمه و نوشته:حمیدرضا هدایت پناه

سفید(مزایا)

از گذشته های دور، یعنی از همان ابتدای تاریخ، کشاورزان تلاش می کردند تا محصولات پربار را انتخاب نموده و با کاشت دانه های آنها، به نوعی با حفظ ژن های مناسب در جهت بدست آوردن محصول بیشتر حرکت کنند.مثالی می زنیم، در شهر مشهد و اطراف آن خربزه های بسیار شیرینی کشت می شود که به صورت فالی فروخته می شوند.این محصول چگونه توانسته درجه یک باشد؟ طبیعت همواره در جهت حفظ ژن های مناسب و حذف ژن های نامناسب حرکت می کند.شاید بسیار بی رحمانه به نظر برسد ولی اگر این مکانیزم نبود بی شک حیات در مراحل ابتدایی نابود می گشت و همین مکانیزم است که به ژن های خربزه خوب اجازه می دهد تا به زندگی ادامه دهند.درست حدس زدید کشاورزان با کاشتن دانه های بدست آمده از بهترین محصولات زمین خود، تلاش می کنند تا بهترین محصول ممکن را در فصل بعد به دست آورند و چون میوه آنها دیگر قابل فروش به صورت قبلی نیست، به اجبار برترین محصولات خود را به صورت فالی می فروشند.این روش ضعف های عمده ای نیز دارد:به نوعی بر پایه حدس و گمان بوده و دامنه انتخاب در آن بسیار محدود است.همچنین بسیار زمان بر است، مثلاً برای افزایش 20 درصدی محصول به صدها یا هزاران سال زمان نیاز داریم.ضمناً تنها از خزانه ژنتیکی یک جمعیت خاص و یا حداکثر چند جمعیت بسیار نزدیک می توان در آن استفاده نمود.
مزایای GMFoods بسیار زیاد است که اگر بخواهیم آنها را نام ببریم خارج از حوصله این مطلب است ولی می توان آنها را در دسته های زیر طبقه بندی نمود:
1-کمک به حفاظت از محیط زیست و حفظ پاکیزگی آن:همانطورکه اشاره شد، امروزه بسیاری از انواع گیاهان دست ورزی شده وجود دارند که با دریافت ژن های مقاومت در برابر آفت های خاص توانسته اندبه صورت قابل ملاحظه ای مصرف آفت کش ها را کاهش دهند.برای مثال می توان برنج های مقاوم نسبت به کرم برنج را نام برد (که با ترشح مواد خاص و با تأثیر بر دستگاه گوارش کرم برنج، موجب مرگ آن می گردد، البته این مواد هیچ تأثیری بر سلامت انسان نداشته و کاملاً بی خطر هستند.)
یادتان هست که گفتیم در روش سنتی انتخاب ها محدود به یک گونه خاص است در حالی که امروزه دیگر این محدودیت معنی ندارد مثلاً گونه ای از کتان اکنون در استرالیا تولید می گردد که با استفاده از ژن های یک باکتری به نام Basillus thunringienshs نسبت به مهمترین آفت پنبه مقاوم گشته است.
امروزه زباله های پلاستیکی یکی از چالش های مهم در زمینه آینده محیط زیست هستند که این موضوع از چشم بیوتکنولوژیست ها دور نمانده و آنها با ارائه طرح های تحقیقاتی برای تولید پلاستیک های مقرون به صرفه طبیعی در حال تلاش برای حل این مشکل هستند.
2-کمک به سلامت جامعه:ویتنام یکی از کشورهایی است که با استفاده از غذاهای دست کاری ژنتیکی شده توانسته سطح سلامت را در کشور خود افزایش دهد، امروزه در سرتاسر ویتنام برنج هایی کشت می شود که با تولید بتاکاروتن (پیش ساز ویتامین A)این ماده مهم را به مصرف کنندگان خود می رساند و از این طریق کمک بسزایی به ارتقاء سلامت در این کشور آسیای جنوب شرقی می نمایند.
بسیاری از شرکت های بزرگ تولید کننده GMFoods در آمریکا امروزه با استفاده از این گونه سیب زمینی ها (که در هنگام سرخ شدن مقداری روغن جذب می نمایند)در سالم بودن فست فودها قدم برداشته اند.
تلاش برای دنیایی سالم تر، همواره وجود داشته است.طرح هایی برای آینده GMFoods نیز وجود دارد.آن جمله می توان به موزهایی اشاره کرد که واکسن هپاتیت B و یا هربیماری دیگری را در خود دارند و مصرف واکسن را برای کودکان آسان تر می نمایند.
3-کاهش هزینه ها و افزایش بهره وری:تلاش فراوانی برای افزایش میزان محصول تولیدی اعم از گندم، ذرت، برنج، پنبه،سویا و…صورت می گیرد.با تمام تلاش ها هنوز آمار یونیسف بسیار دردناک است.سالانه چهار میلیون کودک در سرتاسر جهان به دلیل کمبود غذا می میرند.
از نظر سیستم های مدیریتی، افزایش بهره وری و به واسطه آن کاهش هزینه ها بسیار مهم است.کاری که مهندسی ژنتیک آن را برای ما انجام می دهد:امروزه بسیاری از این گونه ها وجود دارند که نسبت به آفت کش ها مقاوم هستند و این امکان را به وجود آورده اند تا با استفاده از آفت کش های ساده و ارزان علف های هرز و دیگر ارگانیسم های ناخواسته را نابود نموده و درهزینه بسیار صرفه جویی شود.
ایجاد تجارب و فرصت های جدید:گوجه فرنگی های همیشه بهار را که به یاد دارید، هندوانه های زرد رنگ جدید را تا به حال مصرف کرده اید؟ توت فرنگی های جدید را دیده اید که پس از فریز کردن نیز برفک نزده و طعم و طراوت خود را پس از آب شدن کاملاً حفظ می نمایند؟ اینها مشتی است از خروار.در ضمن آینده را نیز فراموش نکنیم.تصور کنید موزهایی را که طعم هلو می دهند …توت فرنگی های صورتی را چطور می بینید؟ شیرهایی که شیرین تر هستند و …همه اینها خیالاتی بیش نیستند مانند آرزوی گل رز آبی که روزی خیالی بیش نبود …
GMFoods می تواند پاسخی مناسب به این نیاز انسانی باشد، با خلق گونه های جدید مقاوم به شوری آب، شاید فرصت های نوینی با خود داشته باشد، شاید روزی شوره زارهای قم تفریحگاهی سر سبز باشد کسی چه می داند ؟
پس در کل بیوتکنولوژی کشاورزی و GMFoods می توانند هزینه ها را کاهش دهند، غذاها را سالم تر کنند و محیط زیست را سبز نگه دارند.شاید حتی نوری هرچند کوچک در تاریکی دنیای روزمره ماشینی باشند، ولی آیا اینها تمام ماجراست یا سکه روی دیگری نیز دارد؟

سیاه (معایب)

یکبار دیگر به عنوان این مطلب توجه نمایید؟ آیا تا به اینجا چیز خاصی در مورد غذاهای دست کاری ژنتیکی شده، شما را نگران کرده است؟ اگر روزی ژن مقاوم نسبت به آفت کش، در اتفاقی نه چندان دور از ذهن، به یک علف هرز منتقل گردد چه باید کرد؟ اگر به موقع متوجه آن نشویم چه خواهدشد؟ هزینه هایی که این انفاق بر اقتصاد جهانی تحمیل خواهد کرد، بیشتر مانند یک جنگ است، آن هم با این اوضاع اقتصادی …
شما غذاهایی را مصرف می کنید که ژن مقاومت در برابر آنتی بیوتیک ها را در خود دارند و این بار در اتفاقی هر چند نادر این ژن ها به یک باکتری مثلاً مایکوباکتریوم منتقل می گردد.حاصل چه خواهد بود؟ سل مقاوم به درمان، آن چنام مسأله ساده ای نیست.هنوز خاطرات مرگ های دردناک سل ریوی در خاطرات پدربزرگ هایمان هست.طاعون، سیاه زخم و بسیاری دیگر از بیماریهای همه گیر می توانند بار دیگر از زیر خاکستر تاریخ سر بر آورند.از آتشی که این بار خودمان آن را به پا کرده ایم…
از همه بدتر وابستگی شدید کشاورز به شرکت های تولید بذرهای دست کاری شده است.مثال خربزه مشهدی را یادتان هست؟ محصول هرسال، بذر سال بعد را تولید می کرد ولی بذرهای جدید اینطور نیستند.بسیاری از آنها به دلیل هیبریدی بودن، زاده های زایا و مانا ایجاد نمی کنند و مابقی نیز توسط شرکت سازنده با دستکاری ژنتیکی توانایی تولید مثل را از دست می دهند.با این وضعیت وای به روز سیل و خشک سالی، کشاورز دیگر حتی بذر برای کشت بعدی ندارد و تنها چیزی که برایش باقی مانده، کوه بدهی به شرکت های تولید کننده بذر است.
ما همین امروز هم غذای کافی برای 10 میلیارد انسان را تولید می کنیم.گرسنگی و مرگ بر اثر سوء تغذیه، بیشتر بر اثر مسائل سیاسی است.از سوی دیگر کشاورزان سنتی در یک زمین به صورت هم زمان تا 3 محصول را می کارند ولی در مورد بذرهای جدید به دلیل گرانی بذر و به دست آوردن حداکثر بهره از آن، معولاً اقدام به کشت تنها یک محصول می گردد که در این صورت GMFoods حتی میزان بهره وری زمین را نیز کاهش می دهد.
گاوهای شبیه سازی شده را در نظر بگیرید.گاوهایی که گوشت بیشتری از حد معمول تولید می کنند، یا صد من شیرند!امروز گاوهای گران قیمتی وجود دارند که در شیر خود انسولین نیز تولید می کنند.حال ما به دلیل قیمت بالای تولید این گاوها، دست به شبیه سازی آنها می زنیم.این یعنی کاهش تنوع در خزانه ژنی که عملی بسیار خطرناک است.یک بیماری خاص ممکن است تمام گاوهای یک گاوداری را به سرعت از بین ببرد، یک بیماری ژنتیکی مخفی روزی در تمام گاوها پیدا شود و …
پس از منظر دیگر غذاهای جدید آن چنان هم بی خطر نیستند.آنها کشاورزان را وابسته نموده، تنوع ژنتیکی جمعیت را کاهش داده و خطر بحران های جهانی بسیار بزرگ را به همراه خود می آورند.با این حال به نظر شما چشم پوشی از مزایای آنها برای جامعه مقدور است؟

خاکستری (نتیجه گیری)

غذاهای دست کاری ژنتیکی شده یک فرصت برای جامعه بشری هستند.به آنها برای آینده نیازمندیم ، حتی اگر بخواهیم به فضا برویم گیاهانی لازم داریم که بدون جاذبه نیز رشد کنند.طبیعت امروز خسته تر از همیشه می ماند و چشم به ما دوخته است.زندگی جدید به نام GMFoods نیازمند است ولی این فناوری به مانند شمشیری دو لبه می ماند.تروریسم بین الملل شاید روزی از تلاش برای حمله هسته ای خسته شود، شرکت ها که گویی بی رحمی در تاروپودشان تنیده شده با حرص و ولعی سیری ناپذیر در حال شکار زمین های کشاورزان هستند.همه اینها غذاهای دست کاری ژنتیکی شده (Genetically Modified Foods)را در حالتی مرموز و مه آلود قرار می دهند و به آن دو چهره می دهند، که نه کاملاً سفید است نه سیاه!…
منبع: نشریه نوآور، شماره 65