نویسندگان: مرتضی علیزاده – سیامک محمدی چیانه

گیاهشناسی، اکولوژی و خواص دارویی

گیاه شناسی کنگر

گیاه کنگر دارای جنس های مختلفی می باشد، آنچه مورد نظر ما بوده و به عنوان کنگر حقیقی معروف است جنس gundelia می باشد که مورد بررسی قرار می گیرد.
رده Dicotyledones
زیر رده Gamopetales
خانواده Asteraceae
جنس Gundelia
گونه Tournefortii
این گیاه یکی از فراوان ترین گیاهان مناطق کوهستانی و استیپی ایران است. انتشار جغرافیایی تقریبا در کلیه مناطق کوهستانی ایران، در دامنه های الوند، بین همدان و تویسرکان، همدان و کرمانشاه، کوه های آذربایجان، بختیاری، لرستان، فارس، کردستان، خراسان و جنوب البرز بصورت خودرو به فراوانی می روید. در کشورهای اطراف دریای مدیترانه و کشورهای آفریقایی و آسیایی نیز وجود دارد.
برگ این گیاه پهن، وسیع، چرمی، محکم با رگبرگ های ضخیم و برجسته و مشبک، کم و بیش شامل بریدگی های عمیق، قطعات آن در حاشیه دارای دندانه های سخت خاری شده، پایینی ها در قاعده باریک، ساقه ای بدون دمبرک و تقریبا ممتد و کشیده بر روی ساقه، بالایی ها در برگیرنده کپه و بلندتر از آن – برگ ها شیرابه دار و متقابل شانه ای یا بن رست است.

گل صورتی و سبز و زرد و سفید و یا ارغوانی و به صورت مجتمع در کپه های بزرگ متراکم (کپه ها دارای همجنس و لوله ای (در نمونه های ایرانی) هستند و بطور فشرده در کنار هم بصورت کپه های مرکب قرار دارند). کپه های تخم مرغی پر از خارهای دراز عنابی رنگ می باشد.
نهنج پوشیده از پولک های کاهکی است که معمولا به برگک های گریبان متصل بوده و چوبی می شوند. گل ها دارای رنگهای متنوع اند. خامه پهن و در نیمه بالایی نسبتا پوشیده از کرک های ضخیم کوتاه و در انتهای دارای دو شاخه کوتاه است. فندقه ها زاویه دار، بدون منقار و جقه آنها مرکب از پولک های کاهکی است و به صورت مجموعه ای باراس تخم مرغی، براکته های واقع در قاعده کپه های، فرعی تقریبا ارغوانی – قهوه ای، چرمی، سرنیزه ای، محدب، ناودانی شکل و منتهی به خاری محکم و سخت و بلندتر از گلچه ها مشاهده می شود.
قسمت خوراکی این گیاه، انتهای دمبرگ های جوان آن است و در برخی منابع جوانه های برگ آن خوراکی است که در زیر خاک روئیده و سفید می شوند و سبزی بازارپسندی را تشکیل می دهند که در فصل بهار قبل از اینکه برگ های آن باز شود، به وسیله روستاییان جمع آوری و به بازار شهرها به بهای مناسبی عرضه می شود.
از تمام قسمت های گیاه کنگر (گل، برگ، ساقه، ریشه) استفاه می شود. غذاهای متنوعی از آن تهیه و در تهیه ترشی هم از کنگر استفاده می شود. از شیرابه آن در صنایع آدامس سازی استفاده می شود. و همچنین دانه های آن بعد از برشته شدن به عنوان چای مورد استفاده قرار می گیرد. به عنوان یک سبزی در فلسطین و سایر کشورهای عربی مورد استفاده قرار می گیرد.

اکولوژی و پراکنش جغرافیایی کنگر

از نظر آب و هوایی گیاهی بسیار کم نیاز و مقاوم به سرما و خشکی هواست. تغییرات زیاد ما را تحمل می کند. به همین دلیل، پراکنش آن در آسیا و آفریقا بسیار گسترده است. گاهی فراوانی آن در دامنه کوهستان های ایران به اندازه ای می شود که عملا یک کنگرزار را تشکیل می دهد، ولی بیشتر همراه با دیگر گیاهان مانند انواع زولا، هویچ صحرایی و گیاهان پیازی از جمله لاله، سیرها و….دیده می شود.
کنگر، خاک های عمیق و معدنی ریزشی و لغزشی را که از خرد شدن سنگ های کوهستان و جا به جا شدن آن ها به دست می آید، می پسندد. خاک هایی که کنگر در آن ها می روید، از لحاظ مواد آلی چندان غنی نیستند و هوموس کمی دارند. آب این گونه خاک ها به خوبی زه کشی طبیعی می شود.
دامداران، کنگر را در اواخر فصل رویش جمع آوری کرده و در زمستان به تغذیه دام می رسانند. این گیاه در فصل بهار در ابتدای رویش اولیه نیز مورد چرا قرار می گیرد. هنگامی که گیاه از حالت سبز رنگ به زردی متمایل می شود، روستاییان اقدام به چیدن و جمع آوری این گیاه می کنند و مدتی به صورت کپه ای بر روی زمین قرار داده و پس از خشک شدن، آن را خرد کرده و به انبار منتقل می کنند. به دلیل خارهای تیزی که دارد، هنگام سبز بودن، بیشتر مورد چرای بز قرار می گیرد، ولی پس از قطع گیاه و از دست دادن شادابی، گوسفند و بز به راحتی از آن تغذیه می کنند.

خواص دارویی گیاه کنگر

گیاهان دارویی میراث منطقه ای ولی با اهمیت جهانی هستند که ثروت عظیمی به جهان ارزانی داشته اند. گیاهان دارویی در طول تاریخ همیشه با انسان قرابت خاصی داشته اند و آثار دارویی و موارد استفاده از آن بر هیچ کس پوشیده نیست. تنوع و کثرت گیاهان با خواص درمانی همه را شگفت زده کرده است. چرا که تخمین زده می شود که حدود 70000 گونه گیاه از گلسنگ ها تا درختان تنومند حداقل یک بار در طول تاریخ طب سنتی به عنوان دارو در جوامع بشری استفاده شده اند. علاقه مندان به گیاهان دارویی معتقدند همان طوری که گیاهان در باغ نباتات خوب رشد می کنند، باید سعی شود زمینه علاقه مندی به این گیاهان در قلب های انسان ها نیز فراهم و افزون گردد.

گیاهان دارویی یکی از منابع غنی کشور بوده که امکان صادرات آن وجود دارد. واژه گیاهان زیر گروه غذا به عنوان طعم دهنده ها، نوشیدنی ها، شیرین کننده ها، رنگ های طبیعی و حشره کش ها و همچنین به عنوان ماده اولیه محصولات آرایشی و بهداشتی نیز مورد استفاده قرار می گیرد. در طی دهه ها گذشته، گسترش وسیعی در طیف درمان های گیاهی صورت گرفته که رشد سریعی تقاضا برای داروهای گیاهی و بالتبع گیاهان داروئی در دنیا را به دنبال داشته است.
کشور ایران با 11 اقلیم آب و هوایی مختلف و بیش از 75000 گونه گیاهی، بستر مناسبی برای دستیابی به گونه های با ارزش دارویی و نادر می باشد، که می توان نسبت به سازگار کردن و معرفی تعدادی از آنها به عرصه های زراعی اقدام نمود: دانشمندان ایرانی مانند ابوریحان و ابن سینا، رازی و دیگران کتابهای مفصلی در مورد گیاهی دارویی نوشته اند و در سطح جهان نیز گیاهان دارویی به سرعت می رود تا جانشین بسیاری از داروهای شیمیایی شود و صادرات این گیاهان نیز منبع بزرگی از درآمد ارزی برای کشور باشد. مواردی که برای صادرات این گونه کالا ها وجود دارند، شامل شکل رقابت و تهیه گیاهان استاندارد و خشک کردن و بسته بندی بازاریابی و غیره می باشند. متأسفانه با وجود این منابع در کشور ما به اهمیت این گیاهان واقف نبوده و بسیاری از این مواد اولیه را بلا استفاده گذاشته یا دور می ریزیم، که گیاه کنگر به عنوان یکی از قدیمی ترین گیاهان مورد استفاده ایرانیان در طب سنتی در زیر معرفی می گردد.

خواص داروئی

در عربی به این گیاه عکوب، سلبین و خربع می گویند. این گیاه خودرو بوده و در صحراهای ایران به عمل می آید.
1- دارای ویتامین های A-B-D-E می باشد.
2- املاح معدنی مانند پتاسیم و کلسیوم دارد.
3- بادشکن و پیشاب آور است.
4- از اسهال جلوگیری می نماید.
5- برای درمان مرض قند مفید است.
6- در هضم غذا موثر است.
7- خاصیت آنتی اکسیدانی دارد.
8-کلیه و مثانه را گرم می کند.
9- برای زخم ریه و جراحات روده مفید است. ضماد آن برای درمان ورمهای سخت و خارشهای پوستی توصیه شده است.
10- ضماد ریشه آن برای سوختگی آتش و پیچیدگی عصب مفید می باشد.
11- صمغ بوته ی آن ایجاد قی می کند و همراه با آن بلغم و صفرای اضافی بدن را دفع می کند.
12- این گیاه دارای هورمون های گیاهی بوده و ترشحات غدد را تقویت می نماید. شهرت آن در تقویت غرایز جنسی است.
13- دومین استفاده معالجه برص است که در نتیجه بر هم خوردن تعادل ترشحی داخلی صورت می گیرد. برای معالجه پیسی در گذشته 1/3 آب کنگر را با روغن و موم مخلوط می کردند و روی لکه های براق می گذاشتند.
14- ادرار آور ا0ست و برای درمان قولنج های کلیوی، روماتیسم، آسم، میگرن، سرگیجه، بیماری های پوستی، اختلالات کبدی، و سنگ کلیه مفید است.
15- ضماد این گیاه برای درمان جراحات، خارش و بوی عرق بدن نافع است. مصرف کنگر سبب کاهش کلسترول خون می شود و به هضم غذا کمک می کند.
16- شیره کنگر برای یرقان و تقویت لوزالمعده و کبد و کلیه موثر است. کسانی که به زکام یا سرماخوردگی مبتلا شده اند، باید از مصرف آن خودداری کنند. کنگر نفخ آور است و مصلح آن ادویه گرم، روغن یا سرکه می باشد.
منابع:
1- پارسا،ا – فلور رنگی ایران، جلد سوم، صفحه 324.
2- جزایری، غ.زبان خوراکی ها
3- عماد، چهارراه. شناسایی گیاهان داروئی – صنعتی – جنگلی – مرتعی – مهندسی.
4- رضوانی اصل، ح.و مددی، چهارراه 1385. گلبرگ سلامتی.
5- قهرمان، ا.فلور رنگی ایران.
6- قهرمان، ا.کورموفیت های ایران، جلد سوم، تهران. (ص) 622-624.
7-کریمی،ف.گیاه درمانی، نشر نوید شیراز
8-کریمی، ه.اسامی گیاهان ایران.
9- همت خواه، ف.1384.داروهای گیاهی. نشر عصر کتاب.
منبع: مجله اطلاعات علمی شماره 368