یکی از معانی که به نظر می رسد به کلمه بردباری نزدیک باشد، کلمه صبر و صابر است کلمه صبر با مشتقاتش، 103 بار در 45 سوره قرآن کریم، آمده است. جالب این است که در قرآن کریم، کلمه صبر و صابر به عنوان صفت الهی به کار نرفته است. حضرت حق در موارد گوناگونی از صبر و صابران در قرآن کریم سخن به میان آورده و آن را ستوده است، ولی در هیچ کدام، خود را به عنوان صابر و یا صبور و یا صبار نستوده است.
صبر یعنی چه؟ «صبر» را مقابل «جزع» معنا کرده اند.(1) جزع به معنای بی تابی است. کتاب لسان العرب، صبور را از اسمای الهی می داند و چنین معنا می کند:
صبور کسی است که در انتقام گرفتن از نافرمانان عجله نمی ورزد. کلمه صبور از صیغه های مبالغه (یعنی بسیار صبرکننده) به شمار می رود. و معنای آن به معنای حلیم نزدیک است. فرق بین صبور و حلیم آن است که انسان گناهکار در سایه صفت صبر الهی ایمن از مجازات نیست، ولی در سایه صفت حلم در امان و سلامتی است.(2)
کتاب لسان العرب ذیل ماده «صبر» از جوهری نقل می کند:
الصبر حبس النفس عند الجزع. نگه داشتن نفس هنگام جزع (بی تابی) را صبر گویند. بنابراین، در معنای صبر، نوعی حبس و نگه داشتن نفس وجود دارد. روزه را هم «صبر» نامیده اند؛ زیرا درآن، نفس از خوردن و آشامیدن و نکاح حبس می شود.
کتاب مجمع البحرین، صبر را «حبس النفس عن اظهار الجزع» معنا می کند.(3)
«صبر» یکی از صفات مهم شیعیان برشمرده شده است. در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است:
ما اهل صبر هستیم، ولی شیعیان ما از ما صابرترند؛ زیرا ما بر آنچه می دانیم، صبر می کنیم، ولی شیعیان ما بر آنچه نمی دانند، صبر می کنند.(4)
در کتاب مفردات الفاظ القرآن، صبر به معنای حبس کردن نفس از آنچه مقتضای عقل و شرع باشد، آمده است.
کلمه صبار به عنوان یکی از اسمای حضرت حق در ضمن دعا آمده است:(5)
اللهم انی اسألک یا ستار یا غفار یا قهار یا جبار یا صبار یا بار یا مختار یا فتاح.
در دعای جوشن کبیر هم صبار ذکر شده است. در کتاب المقام الاسنی (6) چنین آمده است:
«اللهم انی اسألک باسمک یا صبار یا صبور…».
ابتدا اسمای الهی را برشمرده و هر کدام را معنا کرده است. سپس براساس حروف الفبا، دعاهایی را ذکر می کند که در آنها، اسم های الهی با توجه به همان حرف بیان شده است.(7)
ما هم صبور را نزدیک حلیم می دانیم و فرق این دو را در این می بنیم که عاصیان و نافرمانان در سایه صفت صبور از عقوبت ایمن نیستند، ولی در سایه صفت «حلم» از عقوبت الهی در امان و سلامت هستند.(8)

پی نوشت ها:

1- الصبر: نقیض الجزع، کتاب العین، ج 7، ص 115.
2- لسان العرب، ج 4، ص 437. در کتاب مجمع البحرین، ج 3، ص 361 هم صبور را از اسمای الهی معرفی می کند وتفاوت بین صبور و حلیم را همان مطلبی بیان می کند که از لسان العرب نقل کردیم.
3- مجمع البحرین، ج 3، ص 357.
4- همان، ذیل ماده «صبر» عن الصادق علیه السلام: نحن صبر و شیعتنا أصبر منا، و ذلک أنا صبرنا علی ما نعلم و صبروا علی ما لایعلمون.
5- بحارالانوار، ج 91، ص 392.
6- ابراهیم بن علی عاملی کفعمی، المقام الاسنی، قم، مؤسسه قائم آل محمد صلی الله علیه و آله، 1412 ه.ق.
7- همان، ص 92، الصاد…، ص 92.
8- همان. ص 65.