عظمت قیام بی بدیل و ابدی واقعه عاشورا با هیچ واقعه دیگری در تاریخ اسلام و بلکه در طول تاریخ بشر قابل مقایسه نیست و همین مطلب موجب شده دقت مردم نسبت به اهمیت و حماسه های دیگر امامام معصوم به مراتب کمتر باشد. از این رو، برخی گمان کرده اند که امام حسین علیه السلام از نظر رتبه و مقام، بالاتر از برادر خویش امام حسن علیه السلام است.
این در حالی است که مرور روایات در مورد فضیلت این دو شخصیت ممتاز، گویای تساوی مقام و منزلت ایشان است. در این نوشتار با بررسی زوایای این موضوع، در پی تطبیق کلی برخی مؤلفه های مؤثر در منزلت امام حسن و امام حسین علیهما السلام هستیم.
برتری فرستادگان الهی بر یکدیگر
پیامبران الهی از نظر حقوقی، همگی واسطه بین خدا و خلق بوده اند و اطاعت از آن ها به مثابه اطاعت از خداست و از این جهت جایگاه یکسانی دارند. از این رو، اعتقاد به یکی از آنان مستلزم اعتقاد و ایمان به همه شان است؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «لَا نُفَرِّقُ بَینَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِه؛ [1] میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمى گذاریم.»
با این حال، از نظر حقیقی و درجات شخصی و نعمت هایی که خدای متعال به آنان ارزانی داشته یکسان نیستند؛ همان گونه که خدای متعال می فرماید: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجات؛ [2] برخى از آن پیامبران را بر برخى دیگر برترى بخشیدیم. از آنان کسى بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضى از آنان را بالا برد.»
بر این اساس، تردیدی نیست که منزلت رسولان الهی با این که همگی فرستاده خدا هستند، در یک حد نبوده و برخی نسبت به برخی دیگر، از جایگاه و فضیلت بیشتری برخوردارند چنان که حضرت محمد صلّی الله علیه و آله بر همه مخلوقات از جمله انبیاء و اوصیای الهی برترند. حال، سؤال این است که آیا چنین برتری هایی در بین ائمه معصومین علیهم السلام نیز وجود دارد؟
امامت منصبی الهی
اصل انتخاب امام، همانند برگزیده شدن پیامبران، تنها مختص خدای متعال است چنان که در قرآن کریم رسول خدا صلّی الله علیه و آله را ملزم به ابلاغ امامت علی علیه السلام در غدیر خم نموده و می فرماید: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَه؛ [3] اى پیامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، ابلاغ کن؛ و اگر نکنى پیامش را نرسانده اى.»
بر این اساس، مناقشه در امامت امامان دوازده گانه که با نص معتبر و دلایل قطعی، از سوی خدا منصوب شده اند ورود به کاری فراتر از توان بشر و بیهوده است. از این رو، نمی توان با دلایلی از قبیل تقدم یک امام بر امام دیگر یا تداوم سلسله امامت در نسل یک امام به آسانی نسبت به برتری او بر دیگر ائمه قضاوت نمود!
مقام امام حسن و امام حسین علیه السلام در آینه روایات و سیره نبوی
با رجوع به روایات متعدد از رسول خدا صلّی الله علیه و آله در منقبت و فضایل حسن و حسین علیهماالسلام در می یابیم، هر جا سخن از فضیلت امام حسین علیه السلام به میان آمده، به همان میزان، نسبت به فضایل امام حسن علیه السلام تصریح شده است و جایی را نمی توان یافت که مقام این دو امام متفاوت دانسته شود.
تعابیری از قبیل پسران من، [4] دو ریحانه من، [5] سید جوانان بهشت، [6] دو زینت [7] و گوشواره عرش الهی، [8] و نیز قرار گرفتن در بین اصحاب کساء [9] و بسیاری از ادله نقلی دیگر، گویای هم رتبه بودن این دو امام والامقام است. در سیره پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نیز توجه، محبت و فضیلت مساوی و در عین حال ویژه ای نسبت به هر دو این بزرگواران کراراً به ثبت رسیده است.
نقد گمانه برتری امام حسین بر امام حسن علیهماالسلام
خدا بهتر می داند که رسالتش را در کجا قرار دهد [10] ، بنابراین، نمی توان خدای متعال را نسبت به چگونگی انتخاب و یا ترتیب و تعداد انتخاب پیامبران و امامان مورد بازخواست قرار داد.
برخی به خاطر فضایل فراوانی که در مورد زیارت امام حسین، یا مقام و فضیلت عزاداری و اشک بر آن حضرت آمده و یا به خاطر این که امامان بعدی از نسل ایشان هستند، امام حسین را بر امام مجتبی علیهما السلام برتری می دهند در حالی که در روایتی خود حضرت سیدالشهداء علیه السلام می فرمایند: «أَبِی خَیْرٌ مِنِّی وَ أُمِّی خَیْرٌ مِنِّی وَ أَخِی خَیْرٌ مِنِّی وَ لِی وَ لِکُلِّ مُسْلِمٍ بِرَسُولِ اللَّهِ ص أُسْوَه؛ [11] پدرم از من بهتر بود؛ مادرم از من بهتر بود؛ برادرم از من بهتر بود و سرمشق من و آنان و هر مسلمانى پیامبر خدا صلى الله علیه و آله است.»
ویژگی امتداد امامت در نسل امام حسین علیه السلام نیز اگر چه لطفی از سوی خداست اما موجب تفاوت مقام آن دو حضرت نمی شود؛ چنان که امام صادق علیه السلام در این مورد می فرمایند: «موسى و هارون هر دو برادر و پیامبر مرسل بودند؛ خداوند نبوّت را در نسل هارون قرار داد نه موسى و کسى نمی تواند بگوید چرا چنین کرد؛ زیرا امامت خلافت است و کسى را نمی رسد که بگوید چرا در نسل حسین علیه السّلام قرار گرفت نه امام حسن! او در کارهاى خود حکیم است؛ مورد بازخواست از آن چه انجام می دهد قرار نمی گیرد.» [12]
بنابراین، آن دسته از ویژگی هایی که مستقیماً به واسطه اراده الهی قرار داده شده نمی تواند ملاک برتری یک امام بر امام دیگر باشد. در این جا لازم است در زمینه امتیازات اکتسابی یا به عبارت دیگر نحوه عملکرد این دو امام عزیز، مقایسه ای اجمالی انجام دهیم تا روشن شود که در عملکرد نیز هر دو به یک میزان در اوج فضیلت قرار دارند و تفاوت ها، تنها در اثر شرایط متفاوت بروز کرده اند.
تطبیق عملکرد امام حسن و امام حسین علیهماالسلام
گر چه از زوایای متعددی می توان عملکرد این دو امام معصوم را مقایسه کرد ولی در این جا چند امتیاز و شاخص برتری افراد را مورد توجه قرار می دهیم.
جهاد سخت و نفس گیر امام مجتبی علیه السلام علیه تزویر و مکر معاویه نیز بالأخره تشت رسوایی بنی امیه را از بام بر زمین انداخت و زمینه قیام عاشورایی برادر را فراهم نمود.
سبقت در ایمان و اعتراف به ربوبیت پروردگار
یکی از برتری ها در دین اسلام، سبقت در ایمان است چنان که خدای متعال می فرماید: «وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُوْلَئکَ الْمُقَرَّبُون؛ [13] و سبقتگیرندگان مقدّمند؛ آنانند همان مقرّبانِ [خدا]» روشن است که از این منظر، هر دو برادر تفاوت و برتری نسبت به یکدیگر ندارند زیرا اگر چه امام مجتبی علیه السلام برادر بزرگ تر هستند ولی هر دو، از همان ابتدای تولد مسلمان و مؤمن بوده اند.
مبارزه با معاویه یا مبارزه با یزید؛ کدامیک نفس گیرتر بود؟
مداومت پایداری در راه حق و انجام وظیفه امامت
این دو امام مانند دیگر امامان معصوم، نهایت پایداری و جدیت را در انجام وظیفه امامت انجام داده و لحظه ای سستی و غفلت نکرده اند. در زیارت ائمه بقیع که امام مجتبی علیه السلام نیز یکی از آنان است می خوانیم: «أَشْهَدُ أَنَّکُمْ قَدْ بَلَّغْتُمْ وَ نَصَحْتُمْ وَ صَبَرْتُمْ فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ کُذِّبْتُمْ وَ أُسِیءَ إِلَیْکُمْ فَعَفَوْتُم؛ [14] شهادت می‌دهم که دعوت حق را رساندید و خیرخواهی نمودید و در راه حق شکیبایی کردید و تکذیب شدید و نسبت به شما بدرفتاری شد، ولی شما گذشت کردید.»
با کمی دقت روشن می شود که عظمت پایداری امام مجتبی علیه السلام در مقابل دشمن خدعه گر و حلیت سازی مانند معاویه که با ظاهری دین مآب، دشمنی با اسلام و اهل بیت رسول خدا را در سر می پروراند کم از پایداری امام حسین علیه السلام در مقابل یزید ملعون ندارد؛ بلکه این، پایداری حماسی امام مجتبی علیه السلام بود که موجب رسوایی بنی امیه شده و زمینه حماسه عاشورا را فراهم نمود.
مبارزه با معاویه یا مبارزه با یزید؛ کدام یک نفس گیرتر بود؟
جهاد و مبارزه، یکی از شاخصه های برتری به شمار می آید چنان که قرآن کریم می فرماید: «لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدینَ دَرَجَهً وَ کُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى وَ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدینَ عَلَى الْقاعِدینَ أَجْراً عَظیما؛ [15]
مؤمنان خانه نشین که زیان دیده نیستند با آن مجاهدانى که با مال و جان خود در راه خدا جهاد مى کنند یکسان نمى باشند. خداوند، کسانى را که با مال و جان خود جهاد مى کنند به درجه اى بر خانه نشینان مزیّت بخشیده، و همه را خدا وعده [پاداش] نیکو داده، و [لى] مجاهدان را بر خانه نشینان به پاداشى بزرگ، برترى بخشیده است.»
چه بسیار جهادهای نرم و بیدارگرانه ای که نه تنها سخت تر از جهاد و رزم با شمشیرند بلکه در بسیاری اوقات موجب به ثمر نشستن جهادهای دیگر خواهند بود.
بر این اساس، چنان که جهاد تبلیغی کاروان اسرای اهل بیت پس از واقعه عاشورا، تکمیل کننده و مایه ماندگاری عاشورا شد، جهاد سخت و نفس گیر امام مجتبی علیه السلام علیه تزویر و مکر معاویه نیز بالأخره تشت رسوایی بنی امیه را از بام بر زمین انداخت و زمینه قیام عاشورایی برادر را فراهم نمود.
امام حسن علیه السلام، خون دل ها خورد تا بنی امیه تزویرگر را به مردم بشناساند. نکوهش های دوست و دشمن نسبت به صلح آن حضرت با معاویه و تیر و نیزه های طعنه و زخم زبان، ذره ای از مقاومت غریبانه ایشان در این میدان نابرابر نکاست چنان که سیدالشهداء علیه السلام نیز تا آخرین لحظه با وجود همه سختی ها از جهاد پرصلابت خود فرونماند.
بنابراین، اگر چه عاشورا، بزرگ ترین مصیبت تاریخ است اما مصیبت و سنگینی جهاد امام حسن علیه السلام نیز به همان اندازه سخت و البته با شیوه ای متناسب زمان خویش است. جهاد امام مجتبی علیه السلام در ساباط،[16] کم از جهاد امام حسین علیه السلام در کربلا ندارد بلکه این دو، تکمیل کننده یکدیگر هستند؛ چنان که رهبر معظم انقلاب نیز در باره عملکرد این دو امام همام می نویسند: «دو روی یک رسالت بودند که وظیفه و کار هر یک در جای خود و در اوضاع و احوال خاص خود از نظر اهمیت و هم از نظر فداکاری و از خود گذشتگی درست معادل و هموزن دیگری بود.» [17]
پی نوشت
[1] سوره بقره، آیه 285.
[2]سوره بقره، آیه 253.
[3] سوره مائده، آیه 67.
[4] طبرسى، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى (ط – القدیمه) – تهران، چاپ: سوم، 1390 ق، ص 221.
[5] مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط – بیروت) – بیروت، چاپ: دوم، 1403 ق، ج43 ؛ ص275.
[6] هلالى، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی – ایران ؛ قم، چاپ: اول، 1405ق، ج2 ؛ ص565.
[7] قمى، على بن ابراهیم، تفسیر القمی – قم، چاپ: سوم، 1404ق، ج2، ص: 338.
[8] مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط – بیروت) – بیروت، چاپ: دوم، 1403 ق، ج43 ؛ ص275.
[9] قمى، على بن ابراهیم، تفسیر القمی – قم، چاپ: سوم، 1404ق، ج2 ؛ ص193.
[10] سوره انعام، آیه 124: اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ.
[11] ابو مخنف کوفى، لوط بن یحیى، وقعه الطفّ – ایران ؛ قم، چاپ: سوم، 1417 ق، ص 201؛ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفه حجج الله على العباد – قم، چاپ: اول، 1413 ق، ج2 ؛ ص94.
[12] ابن بابویه، محمد بن على، الخصال – قم، چاپ: اول، 1362ش، ج1 ؛ ص305.
[13] سوره واقعه، آیه 10-11.
[14] کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی (ط – الإسلامیه) – تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج4 ؛ ص559.
[15] سوره نساء، آیه 95.
[16] روستایی نزدیک مدائن که خیمه امام حسن علیه السلام مورد هجوم قرار گرفته و آن حضرت به وسیله خنجر مورد سوء قصد قرار گرفته و مجروح شدند.
[17] راضی آل یاسین؛ صلح الحسن علیه السلام؛ عنوان ترجمه: صلح امام حسن علیه السلام پرشکوه ترین نرمش قهرمانانه ی تاریخ، ترجمه از سید علی خامنه ای، انتشارات آسیا، تهران، چاپ یازدهم، 1365.
