نویسنده:دکتر مهدی سبحانی نژاد1 – فرزانه طباطبایی2 – حمید علیین3

چکیده در پژوهش حاضر شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه، به همراه مولفه ها و زمینه های مصداقی آنها در قرآن کریم با روش تحلیل محتوی، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است جامعه پژوهش، کلیه سور و آیات قرآن کریم بوده که همه آنها مورد بررسی قرار گرفته و نمونه گیری انجام نشده است. ابزار پژوهش، سیاهه وارسی(محتوی تحلیل)بوده که روایی آن به وسیله صاحبنظران تایید شده و پایایی آن نیز، طی محاسبه ضریب همبستگی داده های حاصل از تحلیل محتوای اولیه با تحلیل مجزای دیگر، برابر با 84%بوده است . داده های حاصل، مورد تجزیه و تحلیل کیفی قرار گرفته اند. عمده ترین یافته ها عبارتند از
1ـ شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه بنابر آموزه های تربیتی قرآن کریم در سه محور؛ انجام عبادات، عمل به واجبات و پرهیز از منهیات قابل توجه می باشند .
2ـ در محور انجام عبادات بنابر آموزه های تربیتی قرآن کریم مولفه هایی چون؛ نماز ، روزه، زکات، خمس، حج، دعا و نیایش و تهجد قابل توجه می باشند .
3ـ در محور عمل به واجبات بنابر آموزه های تربیتی قرآن کریم مولفه هایی چون؛ امر به معروف و نهی از منکر، جهاد، تولی و تبری، احسان به فقرا و نزدیکان، احسان به والدین، ادای امانت، رفق و مدارا با مردم، قضاوت عادلانه بین مردم، حفظ حدود، حفظ حریم دیگران، حفظ حریم اولیای دین و اکرام به یتیمان قابل توجه می باشند .
4ـ در محور پرهیز از منهیات بنابر آموزه های تربیتی قرآن کریم مولفه های پرهیز چون؛ زنا، سرقت، ربا، کم فروشی، قتل نفس، حیف و میل مال یتیم، خیانت در امانت، اذیت مومن، ظلم و ستم، همکاری در گناه، پشتیبانی از خائن، شکستن عهد، خدعه و حیله، عمل فحشاء، قمار و شراب، جنگ با ولی خدا، فرار از جهاد، سحر و جادو، اسراف، تهمت زدن، حکم ناحق، خوردن مردار، خون و گوشت خوک قابل توجه می باشند .
کلید واژه ها: قرآن، شواهد، تجلیات عینی، رفتار، دین مدارانه .

مقدمه

دین، مجموعه گزاره های توصیفی و تجویزی که از طرف خدا و برای اداره امور فردی و اجتماعی انسان و تامین سعادت دنیا و آخرت وی تعیین شده است . در این راستا، تربیت دینی ناظر به کیفیتی است که برای فهم دقیق آن باید ابتدا، تربیت، دین و سپس تربیت دینی را تحلیل نمود .
برخورداری (1384)نیز، تربیت را جهت دادن و تنظیم افکار، امیال، رفتارها و جلوگیری از ترکیب نابجا، رشد نابجا و حذف نابجای آنها متناسب با شرایط موجود برای رسیدن به وضع مطلوب دانسته است .
دلشاد تهرانی(1378)تربیت را رفع موانع و ایجاد مقتضیات برای آن که استعدادهای انسان در جهت کمال مطلق شکوفا شود، تعریف نموده است. از این رو مجموعه تدابیر و روشهایی برای به فعلیت در آوردن ابعاد گوناگون انسان است(شریعتمداری1372و شعاری نژاد1376).
تبیین، معیار، تحرک درونی و نقادی عناصر اساسی فرایند به فعلیت در آوردن ابعاد گوناگون انسان است. بصیرت و آگاهی فرد، نسبت به تغییراتی که قرار است در وی ایجاد شود، تبیین است که دامنه آن از روشن ساختن دلیل و حکمت یک رفتار یا حالت معین تا به دست دادن قواعد و معیارهای کلی گسترش می یابد. پس قواعد کلی در نظر است که اعمال و رفتار را برحسب آنها می سنجیم . معیارها می توانند هر نوع وضعیت مطلوب و نامطلوب را در جریان تربیت مشخص کند(باقری،1379). ملاحظه انگیزه های عمل توسط خود فرد تحرک درونی را می رساند و هنگامی که تبیین، به دست دادن معیارها و حرکت موجود باشد به طور طبیعی نقادی آشکار می گردد(شریعتمداری،1378)
دین در لفظ قرآن مجید به معنای شریعت(آل عمران،19)و در زبان عرب به معنای مذهب و شریعت بکار برده شده است(طبیبی،1366). بسیاری معتقدند که ارائه تعریفی جامع از دین میسر نیست .
همیلتون و همکاران(1379)معتقدند، ماکس وبر از دین پژوهان متقدم، ضمن خودداری از ارائه هر گونه تعریفی از دین می گوید؛ هر چقدر هم که پهنه امور مذهبی را مشخص کنیم، باز هم همیشه حوزه بینابینی باقی می ماند و به دشواری می توان تعیین کرد که مرز جدا کننده دین و غیر دین در کجا واقع شده است(همیلتون و همکاران، ترجمه ی تدین، 1379).
کاشفی (1382)دین را مجموعه حقایق هماهنگی در نظام اعتقادی، ارزشی و عبادی می داند که برای هدایت و تعالی انسان در دو قلمرو فردی و اجتماعی و در قالب وحی، توسط رسولان الهی آورده شده است. همچنین، دین متضمن اعتقادات،جهت گیریها و عواملی است که بشر را به عوامل فوق طبیعی یا حقایق مقدس و متعالی مربوط سازد(رونالدمک گرین4به نقل از کاشفی،1382).
فریزر مردم شناس که تحقیقات زیادی در خصوص دین، سحر و جادو در میان اقوام مختلف انجام داده ، دین را سازش با قوائی افضل و برتر از انسان که به گمان آدمی این نیروها، طبیعت و زندگی بشر را اداره می کند و در اختیار خود دارد، تعریف نموده است (طبیبی،1366).
مولفه های تدین باید در بستر تبیین، عرضه معیارها، تحرک درونی و نقادی جریان یابد و به نظر می رسد که تربیت دینی باید با چنین ویژگی های اصلی خود جلوه گر شود. زمینه های اعتقادی و فکری، تجربه درونی، التزام درونی و عمل از الزامات تحقق تربیت دینی است . فرد باید زمینه های دینی را فهمیده و با روشن بینی عقلانی نسبت به آنها متقاعد شده باشد . التهاب ها و هیجان های درونی انسان مبین تجربه درونی است، شخص دین دار یک رشته هیجان های درونی را که به طور غالب در ارتباط با مبدأ جهان ظهور می کند، تجربه می کند .
شلایر ماخر(1834-1768)معتقد است ، دین تجربه شهودی است که اعتبارش قائم به خود و مستقل از مفاهیم و تصورات، اعتقادات یا اعمال می باشد. این تجربه نوعی«احساس»است و از حد تمایزات مفهومی فراتر می رود بنابراین، نمی توانیم آن را توصیف کنیم، چون نوعی تجربه حسی و عاطفی و نه معرفتی است (مایکل پترسون و دیگران،1377).
از لوازم متدین شدن، التزام درونی است که متضمن انتخاب نسبت به چیزی و پایبندی نسبت به آن است. نهایتاً اینکه عمل آخرین مولفه تدین است و متدین کسی است که به اقتضای اعتقادات و ایمان به خدا اقدام به انجام عملی کند .
علامه جعفری(ره)معتقدند؛ تربیت دینی فرایندی است که آدمی را برای حیات معقول مهیا می سازد. این نحوه زندگی، برمبنای اصول، قواعد و راهبردهای از پیش تعیین شده ای شکل می گیرد که از طریق دین و در قالب شریعت به آدمی عرضه شده است(رحیمی،1362)
مسئله اساسی پژوهش حاضر،تبیین شیوه های ایجاد و تحکیم عملکرد دینی بنا برنص صریح قرآن کریم بوده و سعی خواهد شد با بهره گیری از روش علمی تحلیل محتوی، محورهای ایجاد و تحکیم عملکرد دینی به همراه مولفه های مطرح در هر یک از محورها و همچنین، زمینه های مصداقی هر یک از آنها استخراج، دسته بندی و به شیوه ای نظام مند ارائه شود .
براین اساس و به منظور بررسی موضوع حاضر، سؤالهای ذیل طرح و مورد بررسی قرار گرفته است :
1ـ محورهای مطرح در شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه بنا بر مفاد آیات قرآن کریم کدام است؟
2ـ هر یک از محورهای شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه بنا بر مفاد آیات قرآن کریم شامل چه مولفه هایی می باشند؟
3ـ بنابر مفاد آیات قرآن کریم هر یک از محورهای شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه به دست آمده، شامل چه مصادیقی می باشند؟

روش

در اینجا روش انجام پژوهش به بحث گذارده خواهد شد

روش پژوهش

روش پژوهش حاضر از نوع تحلیل محتوی بوده که طی آن قرآن کریم با تمامی سور و ایات آن مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است .

جامعه، نمونه و روش نمونه گیری

جامعه پژوهش شامل، متن کامل قرآن کریم 5چاپ دارالقرآن کریم دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ترجمه آیت الله مکارم شیرازی بوده به علاوه در این پژوهش به واسطه لزوم جامعیت نمونه، نمونه گیری انجام نشده و کل جامعه پژوهش مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است .

ابزار گردآوری داده ها

از سیاهه وارسی دو مرحله ایی باز و بدون پیش سازمان یافتگی جهت تحلیل محتوای قرآن کریم استفاده شده است. روایی ابزار به وسیله تایید صاحبنظران متخصص و پایانی آن نیز به وسیله محاسبه ضریب همبستگی داده های حاصل از تحلیل محتوای انجام شده اولیه با تحلیل محتوای مجزای انجام شده توسط متخصص دیگر، محاسبه شده که ضریب مذکور برابر با 84%بوده است .

نحوه اجرای ابزار و گردآوری داده ها

در مرحله نخست ، کل آیات قرآن کریم تحلیل شده و آیاتی که دارای مضامینی در خصوص شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه بودند، شناسایی و طی چهار موقعیت از جمله؛ آدرس آیه، متن عربی، متن فارسی و زمینه مصداقی در فرم های تحلیل محتوی منظور شده اند. در مرحله دوم، ضمن بررسی مفاد آیات و مضامین مطرح در آنها از بخش دوم ابزار جهت طبقه بندی آیات به منظور دستیابی به محورهای شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه استفاده و نهایتاً با طبقه بندی آیات، محورهای سه گانه شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه به همراه مولفه ها و مصادیق آیات مذکور به دست آمده است .

روش تحلیل داده ها

در راستای تحلیل داده های حاصل از ابزار پژوهش در خصوص سه سوال مورد بررسی ، به تفکیک سه محور مذکور، مولفه های هر محور و مصادیق آنها در جداول مربوطه ذکر و به شیوه کیفی تحلیل شده است .

یافته های پژوهش
بررسی سوال اول پژوهش

1ـمحورهای مطرح در شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه بنابر مفاد آیات قرآن کریم کدام است ؟
بنابر نتایج تحلیل های انجام شده، محورهای شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه شامل؛ انجام عبادات، عمل به واجبات و پرهیز از منهیات می باشند(مشروح محورهای مطرح طی جداول شماره یک تا سه مقاله و در تحلیل سوالهای دوم و سوم پژوهش آمده است ).

بررسی سوال های دوم و سوم پژوهش

سوالهای دوم و سوم پژوهش عبارت بود از اینکه ؛
2ـ هر یک از محورهای شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه بنابر مفاد آیات قرآن کریم شامل چه مولفه هایی می باشند؟
3ـ بنا بر مفاد آیات قرآن کریم هر یک از محورهای شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه به دست آمده، شامل چه مصادیقی می باشند؟
همانطور که در پاسخ به سوال اول پژوهش تصریح گردید، نتایج حاصل از تحلیل انجام شده بیانگر وجود سه محور در شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه براساس آیات قرآن کریم است. در اینجا پس از ذکر هر یک از سه محور مذکور به جهت دست یابی به انسجامی جامع در نتایج، مولفه های مطرح شده در هر یک از محورها و نیز، زمینه های مصداقی هر یک از مولفه ها مطرح خواهد شد تا بدین ترتیب، نتایج بررسی سوالهای دو و سه، البته به همراه مشروح نتایج سوال یک همزمان ارائه گردد .

1محور انجام عبادات

در این محور هفت مولفه به همراه مصادیق آنها ذکر شده است :

1-1-نماز

وَأَقِمِ الصَّلاهَ طَرَفَیِ النَّهُارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیلِ إِنَّ الحَسَناتِ یُذهِبنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکری للذّاکِرینَ(هود؛114)
در دو طرف روز، و اوایل شب، نماز را برپا دار؛ چرا که حسنات، سیئات(و آثار آنها را)از بین می برند؛ این تذکّری است برای کسانی که اهل تذکّرند!
أَقِمِ الصَّلاهَ لِدُلُوکِ الشَّمسِ إِلی غَسَقِ اللَّیلِ وَ قرآنَ الفَجرِ إِنَّ قرآنَ الفَجرِ کانَ مشهوُداً(اسراء؛78)
نماز را از زوال خورشید(هنگام ظهر)تا نهایت تاریکی شب[=نیمه شب]برپا دار؛ و همچنین قرآن فجر[=نماز صبح]را؛ چرا که قرآن فجر، مشهود (فرشتگان شب و روز )است!

1-2-روزه

یا أَیُّهاَ الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقونَ(بقره؛183)
ای افرادی که ایمان آورده اید!روزه بر شما نوشته شده، همان گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهیزکار شوید .

1-3-زکات

وَ أَقیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ وَ ارکَعُوا مَعَ الرّاکعیِنَ(بقره؛43)
و نماز را بپا دارید، و زکات را بپردازید، و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید( و نماز را با جماعت بگزارید)!
وَ جاهِدُوا فی اللهِ حقَّ جِهادِهِ هُوَ اجتَباکُم وَ ما جَعلَ عَلَیکُم فِی الدِّینِ مِن حَرَجٍ مِلَّهَ أَبیکُم إِبراهیمَ هُوَ سَمّاکُمُ المُسلمینَ مِن قبلُ وَ فی هذا لِیَکونَ الرَّسُولُ شهیداً عَلَیکُم وَ تَکوُنوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ فَأَقیموُا الصَّلاهَ وَ آتُوا لزَّکاهَ وَ اعتَصمُوا باللهِ هُوَ مَولاکُم فَنِعمَ المَولی وَ نِعمَ النَّصیرُ(حج؛78)
و در راه خدا جهاد کنید، و حقّ جهادش را ادا نمایید!او شما را برگزید، و در دین (اسلام)کار سنگین و سختی بر شما قرار ندارد؛ از آیین پدرتان ابراهیم پیروی کنید؛ خداوند شما را در کتابهای پیشین و در این کتاب آسمانی«مسلمان»نامید، تا پیامبر گواه بر شما باشد، و شما گواهان برمردم! پس نماز را برپا دارید، و زکات را بدهید، و به خدا تمسّک جویید، که او مولا و سرپرست شماست!چه مولای خوب، و چه یاور شایسته ای !

1-4-خمس

وَ اعلَمُوا أَنَّمَا غَنِمتُم مِن شَیءٍ فَأَنَّ لِلهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی القُربی وَ الیَتامی و َ المَساکینِ وَ بنِ السَّبیلِ إِن کُنتُم أمَنتُم بِاللهِ وَ ما أَنزَلنا عَلی عَبدِنا یَومَ الفُرقانِ یَومَ التَقَی الجَمعانِ وَ اللهُ عَلی کُلّ شَیءٍ قَدیراً(انفال؛41)
بدانید هر گونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای خدا، و برای پیامبر، و برای ذی القربی و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه(از آنها)است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی حق از باطل ، روز درگیری دو گروه(با ایمان و بی ایمان)[=روز جنگ بدر]نازل کردیم، ایمان آورده اید؛ و خداوند برهر چیزی تواناست !

1-5-حج

فیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبراهیمَ وَ مَن دَخَلَهُ کانَ آمِناً وَ للِهِ عَلَی النّاس حِجُّ البَیتِ مَنِ استَطاعَ إِلَیهِ سَبیلاً وَ مَن کَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِیٌّ عَنِ العالَمینَ(ال عمران؛97)
در آن، نشانه های روشن، از (جمله)مقام ابراهیم است؛ و هر کس داخل آن[=خانه خدا] شود؛ در امان خواهد بود، و برای خدا برمردم است که اهنگ خانه (او)کنند، آنها که توانایی رفتن به سوی آن دارند و هر کس کفر ورزد(و حج را ترک کند، به خود زیان رسانده)، خداوند از همه جهانیان بی نیاز است .

1-6-دعا و نیایش

وإِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنّی فَإِنّی قَریبٌ أُجیبُ دَعوَهَ الدّاعِ إِذا دَعانِ فَلیَستَجیبوُا لی وَ لیُومِنوا بی لَعلَّهُم یَرشُدُونَ(بقره؛186)
و هنگامی که بندگان من، از تو درباره من سؤال کنند،(بگو:)من نزدیکم!دعای دعا کننده را، به هنگامی که مرا می خواند، پاسخ می گویم!پس باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند (و به مقصد برسند)
وَ اذکُر رَبَّکَ فی نَفسِکَ تَضَرُّعاً وَ خیفَهٌ وَ دُونَ الجَهرِ مِنَ القَولِ بِالغُدُوِّ وَ الآصالِ وَ لا تَکُن مِنَ الغاِفِلینَ(اعراف؛205)
پروردگارت را در دل خود، از روی تضرع ارام، صبحگاهان و شامگاهان، یاد کن؛ و از غافلان مباش !
وَ قالَ رَبُکُمُ ادعُونی أَستَجِب لَکُم(غافر؛60).پروردگار شما گفته است :«مرا بخوانید تا(دعای )شما را بپذیرم

1-7-تهجد

وَمِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّد بِهِ نافِلهً لَکَ عَسی أَن یَبعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحمُوداً(79)
و پاسی از شب را (از خواب برخیز، و)قرآن (و نماز)بخوان! این یک وظیفه اضافی برای توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد!
جدول شماره 1؛محور انجام عبادات، مولفه ها و مصادیق آن
موله های شواهد و تجلیات
محور عینی رفتارهای دین مدارانه مصادیق/زمینه ها
نماز (هود؛114)،(اسراء؛78)
روزه (بقره؛183)
زکات (بقره؛43)،(حج؛78)
خمس (انفال؛41)
حج (ال عمران؛97)
دعا و نیایش (بقره؛186)
(اعراف؛205)،(غافر؛60)
تهجد (79)

2محور عمل به واجبات

در این محور دوازده مولفه به همراه مصادیق آنها ذکر شده است :

2-1-امر به معروف و نهی از منکر

شوَ لتَکُن مِنکُم أُمَّهٌ یَدعُونَ إِلَی الخَیرِ وَ یأمُروُنَ بالمَعروفِ وَ یَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ وَ أُولئکَ هُمُ المُفلِحُونَ(آل عمران؛104)
باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی، و امر به معروف و نهی از منکر کنند!و آنها همان رستگارانند .

2-2جهاد

کُتِبَ عَلَیکُمُ القِتالُ وَ هُوَ کُرهٌ لَکُم وَ عَسی أَن تَکرَهُوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَکُم وَ عَسی أَن تُحِبُّوا شَیئاً وَ هُوَ شموله های شواهد و تجلیات محور عینی رفتارهای دین مدارانه مصادیق/زمینه ها
نماز (هود؛114)،(اسراء؛78)
روزه (بقره؛183)
زکات (بقره؛43)،(حج؛78)
خمس (انفال؛41)
حج (ال عمران؛97)
دعا و نیایش (بقره؛186)
(اعراف؛205)،(غافر؛60)
تهجد (79)

2محور عمل به واجبات ِ اللهِ اثّاقَلتُم إِلَی الأَرضی أَرَضیتُم بِالحیاهِ الدُّنیا مِن الاخرَهِ فَما مَتاعُ الحَیاهِ الدُّنیا فِی الآخرَهٍ إِلّا قَلیلٌ(توبه؛38)
ای کسانی که ایمان آورده اید!چرا هنگامی که به شما گفته می شود: به سوی جهاد در راه خدا حرکت کنید!»بر زمین سنگینی می کنید (و سستی به خرج می دهید)؟!آیا به زندگی دنیا به جای آخرت راضی شده اید؟!با اینکه متاع زندگی دنیا، در برابر آخرت، جز اندکی نیست!

2-3تولی و تبری

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَ الَّذینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ رُحمَاءُ بَینَهُم تَراهم رُکَّعاً سُجَّداً یَبتَغُونَ فَضلاً مِنَ اللهِ وَ رِضواناً سیماهُم فی وُجُوهِهِم مِن أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُم فِی التَّوراهِ وَ مَثَلُهُم فِی الإِنجیلِ کَزَرعٍ أَخرَجَ شَطأَهٌ فَآزَرَهُ…(فتح؛29)
محمد(ص)فرستاده خداست؛ و کسانی که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شدید ، و در میان خود مهربانند؛ پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود می بینی در حالی که همواره فضل خدا و رضای او را می طلبند؛ نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است؛ این توصیف آنان در تورات و توصیف آنان در انجیل است، همانند زراعتی که جوانه های خود را خارج ساخته، سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و برپای خود ایستاده است و بقدری نموّ و رشد کرده که زارعان را به شگفتی وا می دارد؛ این برای آن است که کافران را به خشم آورد(ولی )
کسانی از آنها را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، خداوند وعده آمرزش و اجر عظیمی داده است .

2-4-احسان به فقرا و نزدیکان

لَیسَ البِرَّ أَن تُوَلُّوا وُجُوهَکُم قِبَلَ المَشرِقِ وَ المَغربِ وَ لکِنَّ البِرَّ مَن آمَنَ بِاللهِ وَ الیَوم الآخِرِ و المَلائکَهِ وَ الکِتابِ وَ النَّبییّنَ وَ آتَی المالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی القُربی و الیَتامی و َ المَساکینَ وَبنَ السَّبیلِ و السّائِلین وَ فی الِّرقابِ وَ أَقامَ الصَّلاهَو …(بقره؛177)
نیکی،(تنها) این نیست که (به هنگام نماز،)روی خود را به سوی مشرق و (یا)مغرب کنید؛( و تمام گفتگوی شما، درباره قبله و تغییر آن باشد؛ و همه وقت خود را مصروف آن سازید؛)بلکه نیکی (و نیکوکار)کسی است که به خدا، روز رستاخیر، و فرشتگان، و کتاب(آسمانی)، و پیامبران، ایمان آورده؛ و مال(خود)را، با همه علاقه ای که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان، اتفاق می کند، نماز را برپا می دارد و زکات را می پردازد؛ و(همچنین)کسانی که به عهد خود- به هنگامی که عهد بستند-وفا می کنند؛ و در برابر محرومیتها و بیماریها و در میدان جنگ، استقامت به خرج می دهند؛ اینها کسانی هستند که راست می گویند؛و(گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است؛)و اینها هستند پرهیزکاران!
وَ آتِ ذَا القُربی حَقَّهُ وَ المِسکینَ وَ ابنَ السَّبیلِ وَ لا تُبذِر تَبذیراً(اسرا؛26)
و حقّ نزدیکان را بپرداز، و (همچنین حق)مستمند و وامانده در راه را ! و هرگز اسراف و تبذیر مکن،

2-5-احسان به والدین

وَ اخفُض لَهُما جَناحَ الذُّلّ مِنَ الرَّحمهِ وَ قُل رَبّ ارحَمهُما کَما رَبَّیانی صغیراً(اسراء؛24)
و بالهای تواضع خویش را از محبت و لطف، در برابر آنان فرود آر! و بگو:«پروردگارا! همان گونه که آنها مرا در کوچکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده!»
وَ وَصَّینَا الإِنسانَ بِوالدَیهِ حُسناً وَ إِن جاهَداکَ لِتُشرِکَ بی ما لَیس لَکَ بِهِ عِلمٌ فَلا تُطعهُما إِلیَّ مَرجِعُکُم فَأُنَبِّئُکُم بِما کُنتُم تَعمَلُونَ(عنکبوت؛8)
ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، و اگر آن دو (مشرک باشند و)تلاش کنند که برای من همتایی قائل شوی که به آن علم نداری، از آنها پیروی مکن!بازگشت شما به سوی من است، و شما را از آنچه انجام می دادید با خبر خواهم ساخت !

2-6-ادای امانت

إِنَّ اللهَ یَأمُرُکُم أَن تُؤَدُّوا الأَماناتِ إِلَی أَهلِها وَ إِذا حَکَمتُم بَینَ النّاسِ أَن تحکُمُوا بِالعَدلِ إِنَّ اللهَ نِعِمّا یِعِظُکُم بِهِ إِنَّ اللهَ کانَ سَمیعاً بَصیراً(نساء؛58)
خداوند به شما فرمان می دهد که امانتها را به صاحبانش بدهید!و هنگامی که میان مردم داوری می کنید، به عدالت داوری کنید! خداوند، اندرزهای خوبی به شما می دهد!خداوند، شنوا و بیناست .

2-7-رفق و مدارا با مردم

خُذِ العَفوَ وَأمُر بِالعُرفِ وَ أَعرِض عَنِ الجاهِلینَ(اعراف؛199)
(به هر حال)با آنها مدارا کن و عذرشان را بپذیر، و به نیکی ها دعوت نما، و از جاهلان روی بگردان(و با آنان ستیزه مکن )!

2-8-قضاوت عادلانه بین مردم

إِذا حَکَمتُم بَینَ النّاسِ أَن تَحکُمُوا بِالعَدلِ إِنَّ اللهَ نِعِمّا یَعِظُکُم بِهِ إِنَّ اللهَ کانَ سَمیعاً بَصیراً(نساء؛58)
خداوند به شما فرمان می دهد که امانتها را به صاحبانش بدهید!و هنگامی که میان مردم داوری می کنید، به عدالت داوری کنید!خداوند، اندرزهای خوبی به شما می دهد!خداوند، شنوا و بیناست .
یا أَیُّهاَ الَّذینَ آمَنوا کُونُوا قَوّامین لِلهِ شُهَداءَ بِالقِسطِ وَ لا یَجرِمَنَّکُم شَنَآنُ قَومٍ عَلی أَلّا تَعدلوُا اعدِلوُا هُوَ أَقربُ لِلتَّقوی و اتَّقوا الله إِنَّ الله خَبیرٌ بِما تَعمَلونَ(مائده؛8)
ای کسانی که ایمان آورده اید!همواره برای خدا قیام کنید، و از روی عدالت گواهی دهید!دشمنی با جمعیتی، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند!عدالت کنید ، که به پرهیزگاری نزدیکتر است!و از (معصیت)خدا بپرهیزید، که از آنچه انجام می دهدید، با خبر است!

2-9-حفظ حدود

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللهِ وَ لاَ الشَّهرَ الحَرامَ وَ لاَ الهَدیَ وَ لاَ القَلائد وَ لاَ آمِّینَ البَیتَ الحَرامَ یَبتَغُونَ فَضلاً مِن رَبِّهِم وَ رِضواناً وَ إِذا حَلَلتُم فَاصطادوُا وَ لا یَجرِمَنَّکُم شَنَآنُ قَومٍ أَن صَدُّوکم عَنِ المَسجِدِ الحَرامِ أَن تَعتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ وَ التَّقوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الإِثمِ وَ العُدوانِ وَ اتَّقوُا اللهَ إِنَّ اللهَ شَدیدُ العِقابِ(مائده؛2)
ای کسانی که ایمان آورده اید! شعائر و حدود الهی و مراسم حج را محترم بشمرید!و مخالفت با آنها)را حلال ندانید! و نه ماه حرام را، و نه قربانیهای بی نشان و نشاندار را، و نه آنها را که به قصد خانه خدا برای به دست آوردن فضل پروردگار و خشنودی او می آیند!اما هنگامی که از احرام بیرون آمدید، صید کردن برای شما مانعی ندارد. و خصومت با جمعیّتی که شما را از آمدن به مسجد الحرام (در سال حدیبیه)باز داشتند، نباید شما را وادار به تعدّی و تجاوز کند!و(همواره)در راه نیکی و پرهیزکاری با هم تعاون کنید!و(هرگز)در راه گناه و تعدّی همکاری ننمایید! و از (مخالفت فرمان)خدا بپرهیزید که مجازات خدا شدید است !

2-10-حفظ حریم دیگران

یا أَیُّهاَ الَّذینَ آمَنُوا لا تَدخلُوا بُیوُتاً غیرَ بُیُوتِکُم حَتّی تَستَأنِسوُا وَ تُسلِّمُوا عَلی أَهلِها ذِلکُم خَیرٌ لَکُم لَعَلَّکمُ تَذَکَّرونَ(نور؛27)
ای کسانی که ایمان آورده اید!در خانه هایی غیر از خانه خود وارد نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن خانه سلام کنید؛ این برای شما بهتر است؛ شاید متذکّر شوید!
فَإِن لَم تَجِدواُ فیها أَحَداً فَلا تَدخُلُوها حَتّی یُؤذَنَ لَکُم وَ إِن قیلَ لَکُمُ ارجِعُوا فَارجِعُوا هُوَ أَزکی لَکُم وَ اللهُ بِما تَعمَلُونَ عَلیمٌ(نور؛28)
و اگر کسی را در آن نیافتید، وارد نشوید تا به شما اجازه داده شود؛ و اگر گفته شد:«بازگردید!»باز گردید؛این برای شما پاکیزه تر است؛ و خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است!

2-11-حفظ حریم اولیای دین

یا أَیُهاَ الَّذینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَینَ یَدَیِ اللهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ سَمیعٌ عَلیمٌ(حجرات؛1)
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَرفَعُوا أَصواتَکُم فَوقَ صَوتِ النَّبیِ وَ لا تَجهَروُا لَهُ بِالقَولِ کَجَهرِ بَعضکُم لِبَعضٍ أَن تَحبَطَ أَعمالُکُم وَ أنتم لا تَشعُرُونَ(حجرات؛2)
إِنَّ الَّذینَ یَغُضُّونَ أَصواتَهُم عِندَ رَسوُلِ اللهِ أُولئِکَ الَّذینَ امتَحَنَ اللهُ قُلُوبَهُم للِتَّقوی لَهُم مَغفِرَهٌ وَ أَجرٌ عَظیمٌ(حجرات؛3)
ای کسانی که ایمان آورده اید!چیزی را برخدا و رسولش مقدّم نشمرید(و پیشی مگیرید)، و تقوای الهی پیشه کنید که خداوند شنوا و داناست !
ای کسانی که ایمان آورده اید ! صدای خود را فراتر از صدای پیامبر نکنید ، و در برابر او بلند سخن مگویید(و داد و فریاد نزنید)آن گونه که بعضی از شما در برابر بعضی بلند صدا می کنند،مبادا اعمال شما نابود گردد در حالی که نمی دانید!
آنها که صدای خود را نزد رسول خدا کوتاه می کنند همان کسانی هستند که خداوند دلهایشان را برای تقوا خالص نموده، و برای آنان آمرزش و پاداش عظیمی است!

2-12-اکرام به یتیمان

وَأَمّا إِذاَ مَا ابتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزقَهُ فَیَقولُ رَبّی أَهانَنِ(فجر؛16)
و امّا هنگامی که برای امتحان، روزیش را بر او تنگ می گیرد (مأیوس می شود و )می گوید:«پروردگارم مرا خوار کرده است!»
کَلّا بَل لا تُکرِمُونَ الیَتیمَ(فجر؛17)
چنان نیست که شما می پندارید ؛ شما یتیمان را گرامی نمی دارید،
وَ یُطعِمُونَ الطَّعامِ عَلی حُبِّهِ مِسکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً(انسان؛ 8)
و غذای (خود)را با اینکه به آن علاقه(و نیاز)دارند، به «مسکین»و«یتیم»و«اسیر»می دهند!
جدول شماره 2؛محور عمل به واجبات، مولفه ها و مصادیق آن

3محور پرهیز از منهیات

در این محور بیست و دو مولفه به همراه مصادیق آنها ذکر شده است:

3-1-زنا

وَ لا تَقرَبُوا الزِّنی إِنَّهُ کانَ فاحِشَهً وَ ساءَ سَبیلاً(اسراء؛32)
و نزدیک زنا نشوید، که کار بسیار زشت، و بد راهی است!

3-2-سرقت

وَ السّارِقُ وَ السّارِقَهُ فَاقطَعُوا أَیدِیَهُما جَزاءٌ بِما کَسَبا نَکالاً مِنَ اللهِ و اللهُ عزیزٌ حَکیمٌ(مائده ؛38)
دست مرد دزد و زن دزد را، به کیفر عملی که انجام داده اند، بعنوان یک مجازات الهی ، قطع کنید!و خداوند توانا و حکیم است.

3-3-ربا

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنوُا اتَّقوا اللهَ وَ ذَروُا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِن کُنتُم مُؤمِنینَ(بقره؛278)
فَإِن لَم تَفعَلُوا فَأذَنُوا بِحَربٍ مِنَ اللهِ وَ رَسُولهِ وَ إِن تُبتُم فَلَکُم رُؤُسُ أَموالِکُم لا تَظلِمُونَ وَ لا تُظلمُونَ(بقره؛279)
ای کسانی که ایمان آورده اید! از (مخالفت فرمان)خدا بپرهیزید، و آنچه از (مطالبات)ربا باقی مانده، رها کنید؛ اگر ایمان دارید !
اگر (چنین)نمی کنید، بدانید خدا و رسولش، با شما پیکار خواهند کرد! و اگر توبه کنید، سرمایه های شما، از آنِ شماست[=اصل سرمایه، بدون سود]؛نه ستم می کنید، و نه برشما ستم وارد می شود

3-4-کم فروشی

وَیلٌ لِلمُطَفِّفینَ(مطففین؛1)
آنان که وقتی برای خود پیمانه می کنند، حق خود را بطور کامل می گیرند ؛ اما هنگامی که می خواهند برای دیگران پیمانه یا وزن کنند، کم می گذارند!

3-5-قتل نفس

مِن أَجلِ ذلِکَ کَتَبنا عَلی بَنی إِسرائیلَ أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفساً بِغَیرِ نَفسٍ أَو فَسادٍ فِی الأَرضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعاً وَ مَن أَحیاها فَکَأَنَّما أَحیاَ النّاسَ جَمیعاً وَ لَقد جاءَتهُم رُسُلُنا بِالبیِّناتِ ثُمَّ إِنَّ کَثیراً مِنهُم بَعدَ ذلِکَ فِی الأَرضِ لَمُسرِفُونَ(مائده؛32)
به همین جهت، بر بنی اسرائیل مقرّر داشتیم که هر کس، انسانی را بدون ارتکاب قتل یا فساد در روی زمین بکشد، چنان است که گویی همه انسانها را کشته؛ و هر کس، انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است که گویی همه مردم را زنده کرده است . و رسولان ما ، دلایل روشن برای بنی اسرائیل آوردند، اما بسیاری از آنها، پس از آن در روی زمین ، تعدّی و اسراف کردند .
وَ مَن یَقتُل مُؤمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فیها وَ غَضِبَ الله ُ عَلَیهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظیماً(نساء؛93)
و هر کس، فرد با ایمانی را از روی عمد به قتل برساند، مجازات او دوزخ است؛ در حالی که جاودانه در آن می ماند؛ و خداوند بر او غضب می کند؛ و او را از رحمتش دور می سازد؛ و عذاب عظیمی برای او آماده ساخته است .

3-6-حیف و میل مال یتیم

وَ لا تَقرَبُوا مالَ الیَتیمِ إِلّا بِالَّتی هِیَ أَحسَنُ حَتّی یَبلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوفُوا بِالعَهدِ إِن العَهدَ کانَ مَسئولاً(اسراء؛34)
و به مال یتیم، جز به بهترین راه نزدیک نشوید، تا به سر حد بلوغ رسد!و به عهد(خود)وفا کنید، که از عهد سؤال می شود!

3-7-خیانت در امانت

یا أَیُّهَ الَّذینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا الله وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوا أَماناتِکُم وَ أَنتُم تَعلَمُونَ(انفال؛27)
ای کسانی که ایمان آورده اید!به خدا و پیامبر خیانت نکنید!و(نیز)در امانات خود خیانت روا مدارید، در حالی که می دانید(این کار، گناه بزرگی است)!

3-8-اذیت مؤمن

شوَ الَّذینَ یُؤذُونَ المُؤمِنینَ وَ المُؤمِناتِ بِغَیرِ مَا اکتَسَبُوا فَقَدِ احتَمَلُوا بُهتاناً وَ إِثماً مُبیناً(احزاب؛58)
و آنان که مردان و زنان با ایمان را به خاطر کاری که انجام نداده اند آزار می دهند؛بار بهتان و گناه آشکاری را به دوش کشیده اند .

3-9-ظلم و ستم

فَقَد کَذَّبُوکُم بِما تَقُولوُنَ فَما تَستَطیعُونَ صَرفاً وَ لا نَصراً وَ مَن یَظلِم مِنکُم نُذِقهُ عَذاباً کَبیراً(فرقان؛19)
(خداوند به آنان می گوید: ببینید)این معبودان، شما را در آنچه می گویید تکذیب کردند!اکنون نمی توانید عذاب الهی را برطرف بسازید، یا از کسی یاری بطلبید!و هر کس از شما ستم کند، عذاب شدیدی به او می چشانیم!
إِنَّمَا السَّبیلُ عَلَی الَّذِینَ یَظلِمُونَ النّاسَ وَ یَبغُونَ فِی الأَرضِ بِغیرِ الحقّ أُولئکَ لَهُم عَذابٌ أَلیمٌ(شورا؛42)
ایراد و مجازات برکسانی است که به مردم ستم می کنند و در زمین بناحق ظلم روا می دارند؛ برای آنان عذاب دردناکی است!

3-10-همکاری در گناه

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللهِ وَ لَا الشَّهرَ الحَرامَ وَ لاَ الهَدیَ وَ لاَ القَلائدَ وَ لَا آمِّینَ البَیتَ الحَرامَ یَبتَغُونَ فَضلاً مِن رَبِّهِم وَ رِضواناً وَ إِذا حَلَلتُم فَاصطادُوا وَ لا یَجرِ مَنَّکُم شَنَآنُ قَومٍ أَن صَدُّوکُم عَنِ المَسجدِ الحَرامِ أَن تَعتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ وَ التَّقوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الإثمِ وَ العُدوانِ وَ اتَّقُوا الله َ إِنَّ الله شَدیدُ العِقابِ(مائده؛2)
ای کسانی که ایمان آورده اید! شعائر و حدود الهی(و مراسم حج را محترم بشمرید!و مخالفت با آنها)را حلال ندانید! و نه ماه حرام را، و نه قربانیهای بی نشان و نشاندار را ، و نه آنها را که به قصد خانه خدا برای به دست آوردن فضل پروردگار و خشنودی او می آیند! اما هنگامی که از احرام بیرون آمدید، صید کردن برای شما مانعی ندارد. و خصومت با جمعیّتی که شما را از آمدن به مسجد الحرام(در سال حدیبیه )باز داشتند، نباید شما را وادار به تعدّی و تجاوز کند!و(همواره)در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون کنید!و(هرگز)در راه گناه و تعدّی همکاری ننمایید!و از (مخالفت فرمان)خدا بپرهیزید که مجازات خدا شدید است !

3-11-پشتیبانی از خائن

إِنّا أَنزَلنا إِلَیکَ الکِتابَ بِالحقّ لِستَحکُمَ بَینَ النّاسِ بِما أَراکَ اللهُ وَ لا تَکُن لِلخائنینَ خَصیماً(نساء؛105)
ما این کتاب را بحق بر تو نازل کردیم؛ تا به آنچه خداوند به تو آموخته ، در میان مردم قضاوت کنی ؛ و از کسانی مباش که از خائنان حمایت نمایی!

3-12-شکستن عهد

وَ أَفوا بِعَهدِ اللهِ إِذا عاهدتُم وَ لا تنقصُوا الأیمانَ بَعدَ تَوکیدِها وَ قَد جَعَلتُمُ الله َ عَلَیکُم کَفیلاً إِنَّ اللهِ یَعلَمُ ما تَفعَلُونَ(نحل؛91)
و هنگامی که با خدا عهد بستید، به عهد او وفا کنید! و سوگندها را بعد از محکم ساختن نشکنید، در حالی که خدا را کفیل و ضامن بر(سوگند)خود قرار داده اید، به یقین خداوند از آنچه انجام می دهید، آگاه است!

3-13-خدعه و حیله

ی خادِعوُن َ اللهَ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ ما یَخدَعونَ إِلّا أَنفُسَهُم وَ ما یَشعُرونَ(بقره؛9)
می خواهند خدا و مؤمنان را فریب دهند؛ در حالی که جز خودشان را فریب نمی دهند؛(اما)نمی فهمند.
مَن کانَ یُریدُ العِزَّهَ فَللهِ العِزَّهُ جَمیعاً إِلَیهِ یَصعَدُ الکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ العَمَلُ الصّالحُ یَرفَعُهُ وَ الَّذینَ یَمکُرونَ السَّیِّئاتِ لَهُم عَذابٌ شَدیدٌ وَ مکرُ أُولئِکَ هُوَ یَبُورُ(فاطر؛10)
کسی که خواهان عزّت است (باید از خدا بخواهد چرا که)تمام عزّت برای خداست؛ سخنان پاکیزه به سوی او صعود می کند، و عمل صالح را بالا می برد؛ و آنها که نقشه های بد می کشند، عذاب سختی برای آنهاست و مکر (و تلاش افسادگرانه)آنان نابود می شود(و به جایی نمی رسد)!

3-14-عمل فحشاء

إِنَّ اللهَ یَأمُرُ بِالعَدلِ وَ الإِحسانِ وَ إیتاءِ ذِی القُربی وَ یَنهی عَنِ الفَحشاءِ وَ المُنکَرِ وَ البَغیِ یَعِظُکُم لَعَلَّکُم تَذَکَّرونَ(نحل؛90)
خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می دهد؛ و از فحشا و منکر و ستم، نهی می کند؛ خداوند به شما اندرز می دهد، شاید متذکّر شوید!

3-15-قمار و شراب

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الخَمرُ وَ المَیسِرُ وَ الأَنصابُ وَ الأَزلامُ رِجسٌ مِن عَمَلِ الشَّیطانِ فَاجتَنِبُوهُ لَعَلَّکم تُفلِحُونَ(مائده؛90)
ای کسانی که ایمان آورده اید!شراب و قمار و بتها و ازلام[=نوعی بخت آزمایی]پلید، و از عمل شیطان است، از آنها دوری کنید تا رستگار شوید!

3-16-جنگ با ولی خدا

إِنَّما جَزاءُ الَّذینَ یُحارِبُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسعَونَ فِی الأَرضِ فَساداً أَن یُقَتَّلُوا أَو یُصَلِّبُوا أَو تُقَطِّعَ أَیدهِم وَ أَرجُلُهُم مِن خِلافٍ أَو یُنفَوا مِنَ الأَرضِ ذلِکَ لَهُم خِزیٌ فِی الدُّنیا وَ لَهُم فیِ الآخِرَهِ عَذابٌ عَظیمٌ(مائده؛33)
کیفر آنها که با خدا و پیامبرش به جنگ برمی خیزند، و اقدام به فساد در روی زمین می کنند،(و با تهدید اسلحه، به جان و مال و ناموس مردم حمله می برند،)فقط این است که اعدام شوند؛ یا به دار آویخته گردند؛ یا(چهار انگشت از)دست(راست)و پای (چپ )آنها، بعکس یکدیگر، بریده شود؛ و یا از سرزمین خود تبعید گردند. این رسوایی آنها در دنیاست؛ و در آخرت، مجازات عظیمی دارند .

3-17-فرار ازجهاد

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا لَقیتُمُ الَّذینَ کَفَرُوا زَحفاً فَلا تُوَلُّوهمُ الأَدبارُ(انفال؛15)
وَمَن یُوَلِّهِم یَومَئذٍ دُبُرَهُ إِلّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَو مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَهٍ فَقَد باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللهِ وَ مأواهُ جَهَنَّمُ وَ بئسَ المَصیرُ(انفال؛16)
ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که با انبوه کافران در میدان نبرد رو به رو شوید، به آنها پشت نکنید و(فرار ننمایید)!
و هر کس در آن هنگام به آنها پشت کند -مگر آنکه هدفش کناره گیری از میدان برای حمله مجدد، و یا به قصد پیوستن به گروهی (از مجاهدان)بوده باشد-(چنین کسی)به غضب خدا گرفتار خواهد شد؛ و جایگاه او جهنم، و چه بدجایگاهی است!

3-18-سحرو جادو

وَ اتَّبَعُوا ما تَتلُوا الشَّیَاطینُ عَلی مُلکِ سُلَیمانَ وَ ما کَفَرَ سُلَیمانَ وَ ما کَفَرَ سُلَیمانُ وَ لکِنَّ الشَّیاطینَ کَفَروُا یُعَلِّمُونَ النّاسَ السِّحرَ وَ ما أُنزلَ عَلیَ المَلَیکنِ بِبابِلَ هاروُتَ وَ ماروتَ وَ ما یُعَلِّمانِ مِن أَحَدٍ حَتّی یَقوُلا إِنَّما نَحنُ فِتنَهٌ فَلا تَکفُر فَیَتعَلَّمُونَ مِنهُما ما یُفَرِّقونَ بِهِ بَینَ المَرءِ وَ زَوجِهِ وَمَا هُم بِضارِّینَ بِهِ مِن أَحَد إِلّا بِإِذنِ اللهِ وَ یَتَعَلَّمُونَ مَا یَضُرُّهُم وَ لا یَنفَعهُمُ وَ لَقَد عَلِمُوا لَمَنِ اشتَراهُ ما لهُ فِی الآخرَهِ مِن خَلاقٍ وَ لَبِئسَ ما شَروَا بِهِ أَنفُسَهُم لَو کانُوا یَعلَمونَ(بقره؛102)
و (یهود)از آنچه شیاطین در عصر سلیمان بر مردم می خواندند پیروی کردند. سلیمان هرگز (دست به سحر نیالود؛ و)کافر نشد؛ ولی شیاطین کفر ورزیدند؛ و به مردم سحر آموختند.(و نیز یهود)از آنچه بر دو فرشته بابل «هاروت»و«ماروت»،نازل شد پیروی کردند.(آن دو، راه سحر کردن را، برای آشنایی با طرز ابطال آن، به مردم یاد می دادند. و)به هیچ کس چیزی یاد نمی دادند، مگر اینکه از پیش به او می گفتند:«ما وسیله آزمایشیم کافر نشو!(و از این تعلیمات، سوء استفاده نکن!)»

3-19-اسراف

یا بَنی آدمَمَ خُذُوا زینَتَکُم عِندَ کُلّ مَسجدٍ وَ کُلُوا وَ اشرَبُوا وَ لا تُسرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ المُسرِفینَ(اعراف؛31)
ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد، با خود بردارید!و(از نعمتهای الهی)بخورید و بیا شامید، ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمی دارد !

3-20-تهمت زدن

وَ مَن یَکسِب خَطیئَهً أَو إِثماً ثُمَّ یَرمِ بِهِ بَریئاً فَقَدِ احتَمَلَ بُهتاناً وَ إِثماً مُبیناً(نساء؛112)
و کسی که خطا یا گناهی مرتکب شود، سپس بیگناهی را متهم سازد، بار بهتان و گناه آشکاری بردوش گرفته است .

3-21-حکم ناحق

وَ لیَحکُم أَهلُ الإِنجیلِ بِما أَنزَلَ اللهُ فیهِ وَ مَن لَم یَحکُم بِما أَنزَلَ اللهُ فَأُولئِکَ هُمُ الفاسِقونَ(مائده؛47)
اهل انجیل[=پیروان مسیح]نیز باید به آنچه خداوند در آن نازل کرده حکم کنند! و کسانی که بر طبق آنچه خدا نازل کرده حکم نمی کنند، فاسقند .

3-22-خوردن مردار ، خون، گوشت و خوک

حُرِّمَت عَلَیکُمُ المَیتَهُ وَ الدَّمُ وَ لَحمُ الخِنزیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیرِ اللهِ بِهِ وَ المُنخَنِقَهُ وَ المَوقُوذَهُ وَ المُتَرَدِّیَهُ وَ ما أَکَلَ السَّبعُ إِلّا ما ذَکَّیتُم وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ وَ أَن تَستَقسِمُوا با اأَزلامِ ذلِکُم فسقٌ الیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِن دیِنکُم فَلا تَخشَوهُم وَ اخشَونِ الیَومَ أَکمَلتُ لَکُم دینَکُم وَ أَتمَمتُ عَلَیکُم یِعمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الإِسلامَ دیناً فَمَنِ اضطُرَّ فِی مَخمَصَهٍ غَیرَ مُتَجانِفٍ لإِثمٍ فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحیمٌ(مائده؛3)
گوشت مردار، و خون، و گوشت خوک، و حیواناتی که به غیر نام خدا ذبح شوند، و حیوانات خفه شده، و به زجر کشته شده، و آنها که براثر پرت شدن از بلندی بمیرند، و آنها که به ضرب شاخ حیوان دیگری مرده باشند. و باقیمانده صید حیوان درنده-مگر آنکه (بموقع به آن حیوان برسید، و)آن را سر ببرید- و حیواناتی که روی بتها (یا در برابر آنها)ذبح می شوند،(همه)بر شما حرام شده است؛ و(همچنین)قسمت کردن گوشت حیوان به وسیله چوبه های تیر مخصوص بخت آزمایی؛ تمام این اعمال، فسق و گناه است-امروز، کافران از (زوال)آیین شما، مأیوس شدند؛ بنابر این، از آنها نترسید!و از(مخالفت)من بترسید!امروز، دین شما را کامل کردم؛ نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را به عنوان آیین (جاودان)شما پذیرفتم-امّا آنها که در حال گرسنگی ، دستشان به غذای دیگری نرسد، و متمایل به گناه نباشند،(مانعی ندارد که از گوشتهای ممنوع بخورند؛)خداوند، آمرزنده و مهربان است .
جدول شماره 3:محور پرهیز از منهیات ،مولفه ها و مصادیق آن

بحث و نتیجه گیری

در خصوص بررسی سوالهای پژوهش و همچنین عمده ترین نتایج حاصل از تحلیل آنها باید اذعان داشت:
1ـ قرآن کریم سرشار از نکا ت ارزنده و دستور العملهای عینی و همیشگی رفتارهای اجتماعی است که وابسته به گذشته نیست. به عبارت دیگر فراتر از زمان و مکان و ارائه کننده قواعد عمومی و اصول کلی در زمینه اعتقادات، اخلاق و جنبه های مختلف شریعت و رفتارهای انسانی مطلوب و همیشگی است. قرآن بدلیل جامعیت ، اصالت و اینکه ریشه در وحی دارد، هم اینک نیز برای ایجاد ساختاری قوی و نظام مند به منظور بهبود روابط اجتماعی می تواند بسیار موثر و راهگشا باشد .
2ـ نتایج پژوهش، تبیین نظری مولفه های شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه و مصادیق آنها براساس آموزه های تربیتی قرآن کریم است لذا برای استفاده از نتایج آن در نظام های اجتماعی و به خصوص تربیتی کشور باید دست اندرکاران و برنامه ریزان با انتخاب مبانی تربیت اسلامی به عنوان استراتژی بلند مدت، به تدوین برنامه های مناسب آموزشی و درسی همسو با اهداف تربیت اسلامی و روش های تدریس مناسب آن ها پرداخته و فعالیتهای آموزشی را چنان برنامه ریزی نمایند که این فعالیتها مهملی برای تحقق انسانیت حقیقی دانش آموزان به معنای انسان کامل باشند .
3ـ با عنایت به درجه اهمیت انسان سازی، کلیه دستگاههای آموزشی و تربیتی حاضر در جامعه اعم از آموزش و پرورش، دانشگاه و در مجموع، انواع آموزشهای رسمی، غیر رسمی و مستمر ضمنی باید اذعان داشت، برنامه ریزان تربیتی در سطوح مختلف با عنایت به نتایج پژوهش ، لازم است به سه محور شواهد و تجلیات عینی رفتارهای دین مدارانه شامل؛انجام عبادات، عمل به واجبات و پرهیز از منهیات توجه داشته و با عنایت به مولفه هایگوشت مردار، و خون، و گوشت خوک، و حیواناتی که به غیر نام خدا ذبح شوند، و حیوانات خفه شده، و به زجر کشته شده، و آنها که براثر پرت شدن از بلندی بمیرند، و آنها که به ضرب شاخ حیوان دیگری مرده باشند. و باقیمانده صید حیوان درنده-مگر آنکه (بموقع به آن حیوان برسید، و)آن را سر ببرید- و حیواناتی که روی بتها (یا در برابر آنها)ذبح می شوند،(همه)بر شما حرام شده است؛ و(همچنین)قسمت کردن گوشت حیوان به وسیله چوبه های تیر مخصوص بخت آزمایی؛ تمام این اعمال، فسق و گناه است-امروز، کافران از (زوال)آیین شما، مأیوس شدند؛ بنابر این، از آنها نترسید!و از(مخالفت)من بترسید!امروز، دین شما را کامل کردم؛ نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را به عنوان آیین (جاودان)شما پذیرفتم-امّا آنها که در حال گرسنگی ، دستشان به غذای دیگری نرسد، و متمایل به گناه نباشند،(مانعی ندارد که از گوشتهای ممنوع بخورند؛)خداوند، آمرزنده و مهربان است .

بحث و نتیجه گیری

در خصوص بررسی سوالهای پژوهش و همچنین عمده ترین نتایج حاصل از تحلیل آنها باید اذعان داشت: و یکم»تربیت اسلامی(کتاب سوم)-تهران، مرکز مطالعات تربیت اسلامی وابسته به معاونت پرورشی آموزش و پرورش.
2ـ شریعتمداری ،علی(1372)،تعلیم و تربیت اسلامی، چاپ هشتم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
3ـ شریعتمداری، علی(1378).«اصول و فلسفه تعلیم و تربیت»تهران، انتشارات امیرکبیر.
4ـ شعاری نژاد علی اکبر(1377)،فلسفه آموزش و پرورش، تهران، انتشارات امیرکبیر،چاپ پنجم.
5ـ طباطبایی، محمد حسین(1364)،تفسیر المیزان، ترجمه محمد تقی مصباح یزدی(بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی چاپ دوم تابستان .
6ـ قرآن کریم، ترجمه آیت الله مکارم شیرازی، چاپ دارالقرآن الکریم دفتر مطالعات و تاریخ و معارف اسلامی
7ـ کاشفی، محمد رضا(1382).«مبانی فلسفی و قرآنی جهانشمولی اسلام»مجموعه مقالات جهانشمولی اسلام و جهان سازی،جلد3،چاپ اول، تهران، انتشارات مجمع تقریب مذاهب اسلامی .
8ـ کریمی عبدالعظیم، (1374)،دین دهی و دین یابی، مجموعه مقالات همایش آسیب شناسی تربیت دینی در آموزش و پرورش، انتشارات دفتر همکاری مشترک مساجد (سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی و جهاد دانشگاهی).
9ـ مایکل ، پترسون و دیگران(1377)«عقل و اعتقاد دینی»ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، چاپ دوم، تهران، انتشارات طرح نو.
10ـ مطهری ، مرتضی(1369)تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، انتشارات صدرا
11ـبرخورداری، رمضان(1384)«بررسی تحلیلی روشهای تربیت دینی»پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
12ـ دلشاد تهرانی، مصطفی(1378)«ماه مهر پرور تربیت در نهج البلاغه »تهران، انتشارات خانه اندیشه جوان .
13ـ رابرتسون، دونالد(1380)«جهانی شدن»،ترجمه کمال پولادی، تهران، نشر ثالث.
14ـ مهر محمدی، محمود، صمدی(1382)پروین«بازنگری در الگوی آموزش دینی جوانان و نوجوانان در دوره تحصیلی متوسط»فصلنامه نوآوریهای آموزشی شماره 3
15.,A Hutton,W and Giddens,(ed)(2001)on the edge Living with Global capitalism,london,p.64
16.McGrew A.G and Held,Daviad (2002).GLobalizotion/ anti globalizolion, combridge:polity
17- (McGrew,A(1992)conceptualizing global politics. Cambridge p23
18- Robetson,R(1992)Globazation.london,SAGE,p.147
19-walker,George)Globalization and Education International baccalaureate organization. Gezeva news publishing company
20-waters,M.(1995)globalization.london, Routledge,p.2
21- wood,barry D(2000)the globalization question Eurpe,Dee available on:www.wacsf.org/library/readings/bib/asilomar.1.htm
منبع:تبریز، دانشگاه علوم پزشکی ، قرآن و روانشناسی علوم تربیتی ، موسسه انتشاراتی بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه،1385