بخش اول: اهمیّت و جایگاه ادب در فرهنگ اهل بیت علیهم‌السلام
1. میراث جاودان
قالَ أبوُ عَبْدِ اللّه علیه السلام:
إنَّ خَیْرَ ماوَرَّثَ الآباءُ لِأبنائِهمْ ألأدَبُ لاَالْمالُ، فَإنَّ الْمالَ یَذْهَبُ وَ الْأدَبُ یَبْقى.
[ کافى 8: 150 ح 132] امام صادق علیه السلام فرمود: بهترین چیزى که پدران براى فرزندان خود به ارث مى گذارند، ادب است نه مال، زیرا مال از بین مى رود و ادب باقى مى ماند.
2. وظیفه والـدین
قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله:
أکْرِمُوا أوْلادَکُمْ وَ أحْسِنُوا أدَبَهُمْ یُغْفَرْلَکُمْ.
[ جامع الاخبار 393 و مکارم الاخلاق: 222] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: فرزندان خود را احترام کنید وآنان را نیکو ادب کنید تا آمرزیده شوید.
3. برترین هـدیه
قـالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله:
ما نَحَلَ والِدٌ وَلَدَهُ أفْضَلُ مِنْ أدَبٍ حَسَنٍ
[ کنز العمال 16: 456 ح 45411] رسول گرامى صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ پدرى هدیه اى بهتر از ادب نیکو به فرزندش نداده است.
4. شیـعه محـبوب ائمه علیه‌السلام
قـالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ علیهماالسلام:
إنّا لَنُحِبُّ مِنْ شیعَتِنا مَنْ کانَ عاقِلاً، فَهیماً، فَقیهاً، حَلیماً، أدیباً، مُداریاً، صَبُوراً، صَدُوقاً
[ مستدرک الوسائل 11: 190 ح 11] امام صادق علیه السلام فرمود: ما از شیعیان خود کسى را که عاقل، فهمیده، آگاه، بردبار، با ادب، سازگار، صبور و راستگو باشد دوست داریم.
5. همدمى به نـام ادب
رُوِىَ عَنْ أمیرِالْمُؤْمنینَ علیه السلام، أوصْى وَلَدَهُ الْحَسَنَ، فَقالَ:
یا بُنَىَّ، إحْرِزْ حَظَّکَ مِنَ الْأدَبِ وَ فَرِّغْ لَهُ قَلْبَکَ، فَإنَّهُ أعْظَمُ مِنْ أنْ تُخالِطَهُ دَنَسٌ، وَ اعْلَمْ أنَّکَ إنْ أعْوَزْتَ غَنَیْتَ بِهِ، وَ إنْ إغْتَرَبْتَ کانَ لَکَ الصّاحِبُ الَّذى لاوَحْشَهَ مَعَهُ.
[ اعلام الدین: 84] امیرمؤمنان علیه السلام در وصیتى به فرزندش امام حسن علیه السلامفرمود: پسرم، بهره ات را از ادب غنیمت بدار، و قلب خود را براى آن آزاد گردان، زیرا قلب بالاتر از این است که به آلودگى بیامیزى، و بدان که اگر کمبودى داشته باشى به وسیله ادب بى نیاز مى شوى، و اگر غریب و تنها باشى ادب دوست و همراه تو خواهد بود که با وجود آن وحشتى نخواهد بود.
6. سـکوت مـؤدب
قـالَ الْباقِرُ علیه السلام:
صَمْتُ الْأدیبِ عِنْدَاللّه ِ أفْضَلُ مِنْ تَسْبیحِ الْجاهِلِ
[ اعلام الدین: 96] امام باقر علیه السلام فرمود: سکوت انسان باادب دردرگاه الهى برتر ازتسبیح گفتن نادان است.
7. شـیطان و ادب
قـالَ الصّادِقُ علیه السلام:
إنَّ الشَّیطانَ لَیَطْمَعُ فى عالِمٍ بِغَیْرِ أدَبٍ، أکْثَرَ مِنْ طَمَعِهِ فىعالِمٍ بِأدَبٍ، فَتَأدَّبُوا وَ إلاّ فَأنْتُمْ اَعْرابُ
[ اعلام الدین: 96] امام صادق علیه السلام فرمود: طمع شیطان در دانشمند بى ادب بیشتر است از طمع او در دانشمندِ مؤدب بنابراین مؤدّب شوید و گرنه بادیه نشینان خواهید بود.
8. مـایه شـرافت
قـالَ علىٌّ علیه السلام:
ألْأدَبُ یُغْنى عَنِ الْحَسَبِ
[ اعلام الدین: 84] امام على علیه السلام فرمود: ادب انسان را از حسب و نسب بى نیاز مى کند. (یعنى خودش مایه شرافت است).
9. نشـانه‌هاى مـؤمن
قـالَ علىٌّ علیه السلام:
ألْمُؤْ مِنُ یَکُونُ صادِقاً فى الدُّنْیا… وَ حَرَکَتُهُ بِالْأدَبِ و کلامُهُ بِالنَّصیحَهِ وَ مَوْعِظَتُهُ بِالرِّفْقِ، لایخافُ اِلاَّ اللّه َ
[ جامع الاخبار :215 ح 532] امام على علیه السلام فرمود: مؤمن در دنیا صادق است، و حرکت او مؤدّبانه است و سخنش همراه با خیر خواهى است و پندش نرم و آرام است، و از کسى جز خدا نمى ترسد.
10. زینـت عـقل
قـالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله:
… حُسْنُ الْأدَبِ زینـَهُ الْعَقـْلِ
[ جامع الاخبار: 337 ح 947] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ادب نیـکو زینت عـقل است.
11. اهمیّت علم و ادب
قـالَ أمیرُالْمُؤْمِنینَ علیه السلام:
یا مُؤْمِنُ إنَّ هذَا الْعِلْمَ وَ الْأدَبَ ثَمَنُ نَفْسِکَ فَاجْتَهِد فى تَعَلُّمِهِما فَما یَزیدُ مِنْ عِلْمِکَ وَ أدَبِکَ یَزیدُ فى ثَمَنِکَ وَ قَدْرِکَ فَإنَّ بِالْعِلْمِ تَهْتَدى إلى رَبِّکَ وَبِالْأدَبِ تُحْسِنُ خِدْمَهُ رَبِّکَ وَ بِأدَبِ الْخِدْمَهِ یَسْتَوجِبُ الْعَبْدُ وِلایَتَهُ وَ قُرْبَهُ فَاقْبـَلِ النـَّصیحَهَ کَىْ تَنْجُو مِنْ الْعـَذابِ.
[ مشکاه الانوار: 135 و روضه الواعظین: 11] مولاى متقیان فرمود: اى مؤمن! علم و ادب قیمت و بهاى توست، پس در بدست آوردن آنها تلاش کن، هر چه علم و ادب تو زیادتر گردد ارزش و عظمت تو بیشتر مى شود، توسط علم و آگاهى به طرف خدا راهنمایى مى شوى و بواسطه ادب بهتر مى توانى در خدمت پروردگارت قرار گیرى و بنده بواسطه ادب خدمت مى تواند ولایت و قرب الهى را به دست آورد، پس نصیحت را بپذیر تا از عذاب الهى نجات یابى.
12. عوامل آقایى
عَنِ الصّادِقِ علیه السلام:
اَرْبَعُ خِصالٍ یَسُودُ بِهَا الْمَرْءُ: ألْعِفَّهُ وَ الْأَدَبُ وَ الْجُودُ وَالْعَقْلُ
[ الاختصاص: 244] امام صادق علیه السلام فرمود: چهار خصـلت است که انسان بواسطه آنها آقایى پیدا مى کنـد: عفّت، ادب، سخاوت و خرد.
13. حرص ادب
عَنْ عَلىٍّ علیه السلام:
مَنْ کَلِفَ بِالْأدَبِ قَلَّتْ مساویهِ
[ تصنیف غرر الحکم: 247 ح 5091] از امام على علیه السلام نقل شده که فرمود: هر که به ادب حریص باشد بدیـهاى او کم خـواهـد شد.
14. رمز کمال
عَنْ عَلىٍّ علیه السلام:
اَلْأدَبُ کَمـالُ الرَّجـُلِ
[ تصنیف غرر الحکم: 247 ح 5073] على علیه السلام فرمود: ادب مایه کمال مـرد است.
15. خـصلت نیـک
عَنْ عَلىٍّ علیه السلام:
اَلْأدَبُ اَحْسَنُ سَجِیَّهٍ
[ تصنیف غرر الحکم: 247 ح 5072] على علیه السلام فرمود: ادب نیکوترین اخلاق است.
16. نیـاز به ادب
عَنْ عَلىٍّ علیه السلام:
إنَّ النّاسَ اِلى صَالِحِ الْأدَبِ اَحْوَجُ مِنْهُمْ اِلىَ الْفِضَّهِ وَ الذَّهَبِ
[ تصنیف غرر الحکم: 247 ح 5080] از على علیه السلام نقل شده است: مـردم به ادبِ شایسـته، بیش از طلا و نقره نیازمندند.
17. رابطه ادب و اخلاق
عَنْ عَلىٍّ علیه السلام:
ثَمَرَهُ الْأدَبِ حُسْنُ الْخُلْقِ
[ تصنیف غرر الحکم: 5084] امام على علیه السلام فرمود: میوه ادب، خوش اخلاقى است.
18. جایگاه ادب
عَنْ عَلىٍّ علیه السلام أنـَّه قالَ فى وَصیَّتِهِ لِلْحَسَنِ علیه السلام:
ألْأدَبُ هُوَ لِقاحُ الْعَقْلِ وَ ذَکاءُ الْقَلْبِ وَ زینَهُ الْلِّسانِ وَ دَلیلُ الرَّجُلِ عَلى مَکارِمِ الْأخْلاقِ. وَ مَا الاْءنْسانُ لَوْلا الْأدَبِ إلاّ بَهیمَهٌ، لِلّهِ دَرِّ الْأدَبِ، إنَّهُ یَسُودُ غَیْرَالسَّیِّدِ، فَاطْلُبْهُ وَاکْسِبْهُ تَکْتَسِبُ الْقَدْرَ وَالْمالَ، مَنْ طَلِبَهُ صالَ بِهِ وَمَنْ تَرَکَه صیلَ عَلَیْهِ…
[ اعلام الدین: 84] حضرت امیر علیه السلام در وصیت به امام حسن علیه السلام فرمود: ادب، مایه بارورى عقل و تزکیه قلب و زینت زبان و راهنماى انسان به اخلاق پسندیده است، اگر ادب همراه انسان نباشد او حیوانى رها شده بیش نیست، خداوند به ادب خیر دهد کوچک را آقایى مى بخشد، پس در جستجوى ادب باش تا شخصیت وثروت بدست آورى، هرکس پى ادب باشد به وسیله آن چیره مى شود کسى که آن را رها کند بر او چیره مى شوند و حمله مى آورند.
بخش دوم: معنى و مفهوم ادب
19. ادب الهى
قـالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله:
ألْقُرْآنُ مَأدَبَهُ اللّه ِ فَتَعَلَّمُوا مَأدَبَتَهُ مَا اسْتـَطَعْتُمْ، إنَّ هذا الْقُرْآنَ هُوَ حَبْلُ اللّه ِ، وَ هُوَ النُّورُ الْمُبینُ، وَ الشِّفاءٌ النّافِعُ فَاقْرَؤُوهُ…
[ جامع الاخبار 114: ح 200] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: قرآن مرکز تربیت الهى است پس درحدّ توان ادب آن را بیاموزید، این قرآن ریسمان الهى و نور نمایان و مایه شفاى مفید است، پس آن را بخوانید… .
20. ادب در منطق امام حسین علیه‌السلام
سُئِلُ الاْءمامُ الْحُسَیْنُ [ علیه السلام] عَنِ الْأدَبِ فَقالَ:
هُوَ أنْ تَخَرُجَ مِنْ بَیْتِکَ، فَلاتَلْقى أحَداً إلاّ رَأیْتَ لَهُ الْفَضْلَ عَلَیْکَ.
[ موسوعه کلمات الامام الحسین علیه السلام: 750 ح 90] از امام حسین علیه السلام سؤال شد: ادب چیست؟ امام فرمود: ادب آن است که از خانه خود که بیرون مى روى، با هیچ کس بر خورد نکنى جز آنکه او را برتر و بهتر از خود ببینى.
21. زیباتـرین ادب
عَنْْ عَلىٍّ علیه السلام:
اَحْسَنُ الاْدابِ ما کَفَّکَ عَنِ الْمَحارِمِ
[ تصنیف غرر الحکم: 247 ح 5079] از امام على علیه السلام آمده است: نیـکوتـریـن ادب، آن است که تو را از گناهان باز دارد. (یعنى در مقابل خـدا مـؤدب بـاشى)
22. برتـرین ادب
عَنْ عَلىٍّ علیه السلام:
أفْضَلُ الْأدَبِ اَنْ یَقِفَ الاْءنْسانُ عِنْدَ حَدِّهِ وَ لایَتَعَدّى قَدْرَهُ
[ تصنیف غرر الحکم: 247 ح 5078] از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده که فرمود: برترین ادب این است که انسان در حدّ و مرز خود بایستید و از اندازه خویش تجاوز نکند.
23. روش مـؤدب شدن
عَنْ الاْءمامِ الْحَسْن الْعَسْکَرى علیه السلام:
کَفـاکَ أدَبـاً لِنَفْسِـکَ تَجَنُّبُکَ ما تَکْرَهُ مِنْ غَیْرِکَ
[ الانوار البهیه: 319] امام عسکرى علیه السلام فرمود: در ادب خودت همین کافى است که از آنچه از دیگران نمى پسندى اجتناب کنى.
24. ادب کردن خـویش
عَنْ عَلىٍّ علیه السلام:
أفْضَلُ الْأدَبِ ما بَدَأْتَ بِهِ نَفْسَکَ
[ تصنیف غرر الحکم: 247 ح 5077] از امام على علیه السلام آمده است: بهترین ادب آن است که از خودت شروع کنى.
25. ادب و جـوانمردى
عَنْ عَلىٍّ علیه السلام:
أفْضَلُ الْأدَبِ حِفْظُ الْمُرُوَّهِ
[ تصنیف غرر الحکم: 247 ح 5076] على علیه السلام فرمود: بـاارزش تـرین ادب حفظ جوانمردى است.
بخش سوم: جلوه‌هایى از ادب
26. پیروى از پروردگار
قـالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله:
إنَّ الْمُـؤْمِنَ یـَأْخـُذُ بِـأدَبِ اللّه ِ عز و جل إذا وَسِعَ عَلَیْهِ إِتَّسَعَ وَ إذا أمْسَکَ عَلَیْهِ أمْسَکَ
[ کافى ج 4: ص 12] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مؤمن ادب الهى را به کار مى گیرد: هنگامى که خدا به او گشایش دهد او هم توسعه مى دهد و زمانى که خدا از او باز داشت، او هم مراعات و امساک مى کند.
27. ادب پیـامبر صلى‌الله‌علیه‌و‌آله و امـام علیهم‌السلام
قـالَ عَلىُّ بْنُ الْحُسَیْنُ علیه السلام:
مَرِضْتُ مَرَضاً شَدیداً فَقالَ لى أبى علیه السلام ما تَشْتَهى؟ فَقُلْتُ: أشْتَهى أنْ أکُونَ مِمَّنْ لا أقْتَرِحُ عَلَى اللّه ِ ربِّى ما یُدَّبِرُهُ لى. فَقالَ لى: أحْسَنْتَ ضاهَیْتَ إبْراهیمَ الخَلیلَ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَیْهِ حَیْثُ قالَ جَبْرَئیِلُ علیه السلام هَلْ مِنْ حاجَهٍ؟ فَقالَ: لا أقْتَرِحُ عَلى ربِّى، بَلى حَسْبِىَ اللّه ُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ.
[ بحارالانوار 46: 67] امام زین العابدین علیه السلام فرمود: بیمارى شدیدى پیدا کردم پدرم فرمود: چه میل دارى؟ گفتم: میل دارم از جمله کسانى باشم که در مقابل آنچه پروردگارم براى من در نظر گرفته چیزى را پیشنهاد نکنم (یعنى به انتخاب او راضى باشم) پدرم فرمود: آفرین برتو که شبیه ابراهیم خلیل علیه السلام هستى که هنگامى که جبرئیل علیه السلام (در حالى که او در میان آتش بود) گفت: چه نیازى دارى؟ ابراهیم علیه السلام فرمود: چیزى به پروردگارم پیشنهاد نمى کنم او خودش مرا کافى است و بهترین وکیل است.
28. ادب ائمـه علیهم‌السلام
جاءَتْ جارِیَهٌ لِلْحَسَنِ علیه السلام بِطاقَ رَیْحانٍ فَقالَ لَها:
أنْتِ حُرٌّ لِوَجْهِ اللّه ِ، فَقیلَ لَهُ فى ذلِکَ فَقالَ: أدَّبَنَا اللّه ُ تَعالى فَقالَ: «إذا حُییّتُمْ…الآیه» وَ کانَ اَحْسَنُ مِنْها إعْتاقُها
[ بحارالانوار 84:273] کنیزى شاخه گلى براى امام حسن علیه السلام آورد، امام بزرگوار فرمود: تو در راه خدا آزاد شدى، گفته شد چرا در مقابل یک شاخه گل او را آزاد کردى؟ فرمود: خداوند ما را تربیت و ادب آموخته است که فرمود: هنگامى که بشما هدیه اى داده شد شما بهتر از آن را هدیه بدهید و هدیه بهتر آزادى او بود.
29. ادب در زندگى
امام حسن علیه السلام:
رَأیْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلىٍّ علیهماالسلام یَأْکُلُ وَبَیْنَ یَدَیْهِ کَلْبٌ، کُلَّما أکَلَ لُقْمهً طَرَحَ لِلْکَلْبِ مِثْلَها فَقُلْتُ لَهُ: یَابْنَ رَسُولِ اللّه ِ ألا أرْجِمُ هذَا الْکَلْبَ عَنْ طَعامِکَ؟ قالَ: دَعْهُ إنّى لَأسْتَحْیىَ مِنَ اللّه ِ عز و جل أنْ یَکُونَ ذُورُوحٍ یَنْظُرُ فى وَجْهِى وَ أنَا آکُلُ ثمَّ لا اُطْعِمُهُ.
[ بحارالانوار 43: 353 ح 29] امام حسن علیه السلام راوى گوید: امام حسن علیه السلام را دیدم که غذا مى خورد و مقابلش هم سگى بود، امام بزرگوار هر لقمه اى را که میل مى فرمود، لقمه اى هم براى آن حیوان مى انداخت، گفتم: اى فرزند رسول خدا آیا اجازه مى فرمایید که این سگ را از غذاى شما دور کنم؟ فرمود: آن را رها کن زیرا من از خدا شرم مى کنم که جان دارى به صورت من نگاه کند و من بخورم و به آن غذا ندهم.
30. ادب حسـنین علیهماالسلام
عَنْ عَلىٍّ علیه السلام قـالَ:
کانَ الْحَسَنُ فىحَیاهِ رَسُولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آلهیَدْعُونىأبَاالْحُسَیْنِ وَکانَ الْحُسَیْنُ یَدْعُونى أَبَاالْحَسَنِ، وَ یَدْعُوان رَسُولَ اللّه صلی الله علیه و آله أباهُما، فَلَمّا تُوُفّىَّ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله دَعَوانى بِأبیهِما
[ موسوعه کلمات الامام الحسین علیه السلام 40: ح 29] امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: امام حسن در زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا اباالحسین صدا مى کرد و امام حسین مرا أباالحسن مى خواند و آن دو پیامبر را پدر خطاب مى کردند، هنگامى که رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا رفت آنان مرا پدر صدا کردند.
31. ادب در زندگى امام حسین علیه‌السلام
عَنِ الْباقِرِ علیه السلام:
ما تَکَلَّمَ الْحُسَیْنُ علیه السلام بَیْنَ یَدَىِ الْحَسَنِ علیه السلام إعْظاماً لَهُ، وَ لاتَکَلَّمَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفیَّهِ بَیْنَ یَدَىِ الْحُسَیْنِ علیه السلام إعْظاماً.
[ بحارالانوار 43: 319] امام باقر علیه السلام فرمود: امام حسین علیه السلام به احترام امام حسن علیه السلام در حضور او هیچ وقت لب به سخن نمى گشود، همینطور برادرش محمد حنفیّه هم با وجود امام حسین علیه السلام به احترام او در حضورش سخن نمى گفت.
32. ادب در خـدمت به مردم
روی عن:
کانَ [زَیْنُ الْعابِدین] علیه السلام یَمُّرُ عَلَى الْمَدَرَهِ فى وَسَطِ الطَّریقِ فَیَنْزِلُ عَنْ دابَّتِهِ حَتِّى یُنَحیّها بِیَدِهِ عَنِ الطَّریقِ.
[عوالم العلوم 18: 140 ح 3] نقل شده است: امام سجاد علیه السلام در بین راه که به کلوخى برمى خورد، از مرکب خویش پیاده مى شد و با دست مبارکش آن را از بین راه کنار مى زد.
33. ادب امـام چهارم علیه‌السلام
عَنْ أبى عَبْدَاللّه علیه السلام:
لَقَدْ سافَرَ عَلىُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام عَلى راحِلَهٍ عَشْرَ حِجَجٍ ما قَرَعَها بِسَوْطٍ
[ محاسن برقى: 361 ح 92] امام صادق علیه السلام فرمود: امام زین العابدین علیه السلام ده بار با مرکبى به حجّ مشرف شد و هیچ تازیانه به آن حیوان نزد.
34. ادب در نمــاز
[قـالَ الرِّضا] علیه السلام:
سُئِلَ بَعْضُ الْعُلَماءِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام فَقِیلَ لَهُ… : ما أدَبُ الصَّلاهِ؟ قالَ: حُضُورُ الْقَلْبِ، وَ اِفْراغُ الْجَوارِحِ، وَ ذُلُّ الْمَقامِ بَینَ یَدَىِ اللّه ِ تَبارَکَ وَ تَعالى وَ یَجْعَلُ الْجَنَّهَ عَنْ یَمیِنهِ وَالنّارَ یَراها عَنْ یَسارِهِ، وَ الصِّراطَ بَیْنَ یَدَیْهِ، وَاللّه َ اَمامَهُ
[ بحارالانوار 84: 246 ح 37] از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمود: از بعضى از عالمان آل محمّد صلی الله علیه و آله یعنى ائمه علیهم السلام سؤال شد که ادب نماز چیست؟ فرمود: حضور قلب، فارغ بودن اعضا، خوار و ذلیل ایستادن در مقابل پروردگار بزرگ، بهشت را طرف راست و جهنم را در طرف چپ خود ببیند و صراط را در مقابلش و خدا را جلوى خودش در نظر بگیرد.
35. ادب سـر سـفره
قـالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله فىِ الْوَصیَّهِ لِعَلىٍّ علیه السلام:
یا عَلىُّ، إثْنَتا عَشْرَهَ خَصْلَهٍ یَنْبَغى لِلْمُسْلِمِ اَنْ یَتَعَلَّمَها عَلَى الْمائِدَهِ: اَرْبَعُ خِصالٍ مِنْها فَریضَهٌ، وَ أرْبَعٌ مِنْها سُنَّهٌ، و اَرْبَعٌ مِنْها أدَبٌ: فَاَمَّا الْفریضَهُ: فَالْمَعْرِفَهُ بِما یأْکُلُ، وَ التَّسْمِیَهُ، وَ الشُّکْرُ، و الرِّضى. وَ اَمَّا السُّنَهُ: فَالْجُلُوسُ عَلَى الرِّجْلِ الْیُسْرى، وَ الْأکْلُ بِثَلاثِ أصابِعٍ، و اَنْ یَأْکُلَ مِمایَلیهِ، وَ مَصُّ الْأصابِعِ، وَ أمَّا الْأدَبُ: فَتَصْغیرُ الْلُّقْمَهِ، وَ الْمَضْغُ الشَّدیدُ، وَ قِلَّهُ النَّظَرِ فى وُجُوهِ النّاسِ وَ غَسْلُ الْیَدَیْنِ
[ جامع الاخبار 503 ح 1390] رسول اکرم صلی الله علیه و آله در وصیتى به على علیه السلام فرمود: اى على، شایسته است مسلمان دوازده خصلت را در مورد سفره غذا بیاموزد که چهارتا از آنها واجب است، و چهارتا مستحب است و چهارتا از آنها ادب است. اما واجبات سفره عبارت است:
۱ ـ شناخت غذا (که از کیست و چگونه بدست آمده) ۲ ـ نام خدا بردن ۳ ـ سپاسگزارى ۴ ـ رضا
اما مستحبات آن عبارتند:
۱ ـ روى پاى چپ نشستن ۲ ـ با سه انگشت خـوردن ۳ ـ از جلوى خـود غذا برداشتن و خـوردن ۴ ـ تمیز کردن انگشتان
و اما ادب سفره:
۱ ـ لقمه را کوچک برداشتن ۲ ـ خوب و زیاد جویدن ۳ ـ کم نگاه کردن به صورت دیگران ۴ ـ شستن دستها.
36. ادب در عطـسه
عَنْ أمیرِالْمُؤْمِنینَ علیه السلام:
إذا عَطَسَ أحَدُکُمْ قُولُوا: «یَرْحَمَکُمُ اللّه ُ»، وَ یَقُولُ هُوَ «یَغْفِرِاللّه ُ لَکُمْ وَ یَرَحَمْکُمْ،» قالَ اللّه ُ تَعالى: «وَ إذا حُیّیتُمْ…» الآیه.
[ بحارالانوار 84: 273] امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: هنگامى که کسى عطسه کرد، به او بگوئید: یرحمکم اللّه یعنى خدا شما را مورد لطف و عنایت قرار دهد، و او بگوید: خداوند شما را ببخشد و مورد لطف قرار دهد زیرا خداوند فرمود: هنگامى که به شما هدیه اى داده شد شما هم هدیه اى بهتر به او بدهید.
37. ادب عـلمى
عَنْ الصّادِقِ علیه السلام قالَ:
مَنْ لَهُ أدَبٌ فَعَلَیْهِ أنْ یَتَثَبَّتَ فیما یَعْلَمُ، وَ مِنَ الْوَرَعِ أنْْ لا یَقـُولَ ما لا یَعْـلَمْ
[ مستدرک الوسائل 17: 250 ح 23] امام صادق علیه السلام فرمود: کسى که ادب دارد باید در معلومات خود تحقیق و کاوش کند و اقتضاى ورع وپرهیزگارى این است که آنچه را نمى داند نگوید.
بخش چهارم: اقسام بى‌ادبى‌ها و تأدیب بى‌ادبان
38. شـادى بى‌ادبانه
قـالَ الاْءمامُ أبُو مُحَمَّدٍ الْعَسْکَرىّ علیه السلام:
لَیْسَ مِنَ الْأدَبِ إِظْهارُ الْفَرَحِ عِنْدَ الْمَحْزُونِ
[ تحف العقول: 784] امام عسکرى علیه السلام فرمود: شادمانى کردن پیش اندوهناک، از ادب بـه دور اسـت.
39. ادب هـمراه بصیرت
قـالَ أبُو عَبْدِاللّه ِ وَ أبُو جَعْفَرٍ علیهماالسلام:
لَوْ اُتیتُ بِشابٍّ مِنْ شَبابِ الشّیعَهِ لایَتَفَقَّهُ لَأدَّبْتُهُ وَ قالَ: کانَ أبُوجَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ: تَفَقَهُّوا وَ إلاّ فَأَنْتُمْ أعْرابٌ
[ بحار 1: 214 ح 16] امام صادق و امام باقر علیهماالسلام فرمودند: اگر جوانى از جوانان شیعه پیش من آورده شود که دین شناس نیست او را ادب خواهم کرد. و امام باقر علیه السلام مى فرمود: در پى آگاهى و بصیرت باشید و گرنه شما از بادیه نشینان خواهید بود.
40. جوینده یابنده است
عَنْ أبى هاشِمِ الجَعْفَرى قـالَ:
کُنّا عِنْدَ الرِّضا علیه السلام، فَتَذاکَرْنا الْعَقْلَ وَ الْأدَبَ فَقالَ: یا أبا هاشمٍ اَلْعَقْلُ حِباءٌ مِنَ اللّه ِ وَ الْأدَبُ کُلْفَهٌ، فَمَنْ تَکَلَّفَ الْأدَبَ قَدَرَ عَلَیْهِ، وَ مَنْ تَکَلَّف الْعَقْلَ لَمْ یَزِدْ بِذلِکَ إلاّ جَهْلاً.
[ کافى 1: 23 ح 18] ابو هاشم جعفرى گوید: خدمت امام رضا علیه السلام بودیم، صحبت از عقل و ادب شد، امام علیه السلام فرمود: خرد هدیه اى از خداوند است و ادب زحمت است (و به دست آوردنى). پس هرکس در راه ادب زحمت بکشد به آن دست مى یابد، ولى کسى که در مورد افزایش عقل خود را به زحمت اندازد جز نادانى چیزى عایدش نمى شود.
منبع : چهل حدیث « ادب »، محمود شریفى‏.