یکی از پرتکرارترین موضوعات در متن زیارتنامه های ائمه معصومین علیهم السلام، صبر و پایداری آن ها در راه خداست چنان که در متن زیارتنامه امام عسکری علیه السلام در مورد ایشان و پدر بزرگوارشان امام هادی علیه السلام می خوانیم: «وَأَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِعَلیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الرَّاشِدِ وَالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْهادِی الْقائِمَیْنِ بِأَمْرِ عِبادِکَ، الْمُخْتَبَرَیْنِ بِالْمِحَنِ الْهائِلَهِ، وَالصَّابِرَیْنِ فِی الْإِحَنِ الْمائِلَهِ، فَصَلِّ عَلَیْهِما کِفاءَ أَجْرِ الصَّابِرِینَ، وَ إِزاءَ ثَوابِ الْفائِزِینَ صَلاهً تُمَهِّدُ لَهُما الرِّفْعَهَ؛ [1]
توسل می‌جویم به علی بن محمّد هدایت گر و حسن بن علی آن راهنما، دو قیام کننده به کار بندگانت و آزموده به مصائب هراس‌انگیز و دو صبرپیشه در دشمنی‌های گوناگون، پس بر آن دو بزرگوار درود فرست، همتای پاداش صابران و برابر ثواب رستگاران، درودی که بلندی مقام را برای آن دو امام آماده سازد.»
در این جا با اشاره مفهوم صبر در دین اسلام، به مواردی از جلوه های صبر در زندگی امام حسن عسکری علیه السلام اشاره می کنیم.
مفهوم و جایگاه صبر در اسلام
بر خلاف ذهنیت برخی که صبر را به معنای دست روی دست گذاشتن و انتظار منفعلانه می دانند، صبر، به معنای استقامت در راه هدف و پایداری فعال است. نبود استقامت و پایداری در هر کاری به منزله سستی و تزلزلی است که کوچک ترین مانع و سختی می تواند آن کار و ثمرات آن را از بین ببرد.
صبر دینی، ضامن غلبه کردن بر مشکلات در پیمودن راه هدایت و ایمان و نهایتاً موجب سعادت فرد خواهد شد؛ چنان که قرآن کریم، یکی از ویژگی های تنها کسانی که خسارت نمی بینند را توصیه کردن آن ها به صبر برشمرده و می فرماید: «إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْر؛ [2] مگر کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده و همدیگر را به حقّ سفارش و به شکیبایى توصیه کرده اند.» بر این اساس، باید بر ایمان، اعمال صالح و پایداری بر حق پایداری و صبر کنیم تا از هر گونه خسارت و حسرتی در امان بمانیم.
از این رو، برای شناسایی درجه ایمان هر فردی می توان کیفیت و کمیت صبر او را ارزیابی کرد. از سوی دیگر، صبر و پایداری یکی از راه های اصلی برای بالا بردن درجه ایمان نیز محسوب می شود چنان که امام رضا علیه السلام می فرمایند: «لَا یَسْتَکْمِلُ عَبْدٌ حَقِیقَهَ الْإِیمَانِ حَتَّى تَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ ثَلَاثٌ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَ حُسْنُ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعِیشَهِ وَ الصَّبْرُ عَلَى الرَّزَایَا؛ [3] هیچ بنده اى حقیقت ایمانش را کامل نمى کند مگر این که در او سه خصلت باشد: دین شناسى، اندازه گیری در معیشت، و شکیبایى در مصیبت ها و بلاها.» ابعاد گوناگون زندگی امام حسن عسکری علیه السلام، به عنوان یک الگوی تمام عیار و انسان کامل، حاوی درس هایی ناب از چگونگی صبر در راه خداست که برخی از آن ها را از نظر می گذرانیم.
صبر در عبادت
انجام کارهای عبادی و ارتباط مستمر با خدای متعال از انواع صبر و پایداری مقدس دینی است که امام عسکری علیه السلام، جلوه های شگفت انگیزی از آن را به ثبت رسانده است تا جایی شرورترین دشمنان خود را نیز به نماز و روزه متوجه کرده است.
رئیس شرطه های سامرا در پاسخ به مطالبه عباسیان نسبت به سخت گیری بیشتر بر امام حسن عسکری علیه السلام در زندان، اظهار عجز می کند زیرا دو نفر از شرورترین افراد را برای آزار آن حضرت فرستاده بود ولی آن ها متحول شده و در توصیف رفتار آن حضرت گفتند: «مَا نَقُولُ فِی رَجُلٍ یَصُومُ النَّهَارَ وَ یَقُومُ اللَّیْلَ کُلَّهُ لَا یَتَکَلَّمُ وَ لَا یَتَشَاغَلُ بِغَیْرِ الْعِبَادَه؛ [4] چه بگوییم در خصوص مردى که در روز، روزه است و همه شب را مشغول به عبادت حق! با کسى سخن نمى گوید، به غیر عبادت مشغول نمى شود.»
گویا آن حضرت به وسیله نماز و روزه، نیرو و استقامتی تازه می یافتند تا در برابر مشکلات زندان و انواع فشارهای دشمنان ایستادگی کرده و به راه خود ادامه دهند؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرین؛ [5] اى کسانى که ایمان آورده اید، از شکیبایى و نماز یارى جویید؛ زیرا خدا با شکیبایان است.»
بی گمان، صبر بر عبادت، موجب قدرت انسان برای صبر در مقابل انواع مشکلات و سختی ها می شود.
پایداری در تحریم ارتباطی
مؤمن، در بن بست قرار نمی گیرد جز این که در سخت ترین شرایط می تواند راهی برای انجام مسئولیت شرعی و عقلی خود بیابد و خداوند نیز او را در خروج از بن بست ها یاری می کند؛ چنان که خدای متعال در این باره می فرماید: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا؛ [6] و هر کس از خدا پروا کند، [خدا] براى او راه بیرون شدنى قرار مى دهد.»
امام معصوم، الگوی یک مؤمن حقیقی است و ارتباط با شیعیان و رسیدگی و مدیریت امور شیعیان از جمله وظایف اوست مه هیچ بن بست و دیواری نمی تواند مانع از انجام این وظیفه شود. از این رو، امام حسن عسکری علیه السلام الگویی کامل و شایسته در عبور از همه بن بست ها و فشارها و انواع تحریم های اقتصادی، سیاسی، ارتباطی، و انواع نظارت های دشمنانه زمان خویش است.
اصل سکونت دادن ایشان و پدر بزرگوارشان در سامراء که منطقه ای تحت شدیدترین تدابیر امنیتی بود به این جهت بود که از هر نظر بر امور ایشان اشراف کامل داشته باشند و هر گونه راهبری و ارتباطشان با شیعیان را کنترل کنند.
آن حضرت اما در این شرایط سخت تحریم ارتباطی، با استفاده از ابزارهای مخفی و در پوشش های مختلف همچنان ارتباط خود با شیعیان را حفظ کرده و امور را به طور غیر مستقیم راهبری می کردند. ایشان یاران خود را به استفاده از روش های مخفیانه و پوششی برای دور زدن تحریم ارتباطی و شکستن دیوار امنیتی فرامی خواندند که نمونه ای خاص از صبر و پایداری در تنگناهای زمانه و فشار حداکثری دشمنان است.
صبر فعال در مقابل اختناق دوران خلفاء عباسی
دوران امامت امام حسن عسکری علیه السلام دوران نظارت شدید بر تمام ارتباطات آن حضرت با شیعیان و یاران خویش است. دورانی سخت و نفس گیر که می تواند افراد با روح های بزرگ را هم خسته کرده و از پایداری و مقاومتشان بکاهد اما امام یازدهم شیعیان، نه تنها ذره ای از اراده و تصمیم جدی خود در ادامه راه و پرداختن به امور شیعیان آن هم در آن شرایط نظارت شدید، کوتاه نیامدند بلکه مرکز ایجاد و تقویت روحیه یاران و شیعیان بودند.
تدابیر شدید امنیتی و اطلاعاتی خلفای عباسی موجب شده بود موضوع امامت امام حسن عسکری علیه السلام در ذهن بسیاری مورد تردید واقع شود و حضرت بر این سختی نیز پایداری کردند.
ایشان در مورد ارسال مخفیانه نامه به شیعیان، عدم احتیاط را به نامه رسان یادآور می شوند و می فرمایند: «إِذَا سَمِعْتَ لَنَا شَاتِماً فَامْضِ لِسَبِیلِکَ الَّتِی أُمِرْتَ بِهَا وَ إِیَّاکَ أَنْ تُجَاوِبَ مَنْ یَشْتِمُنَا أَوْ تُعَرِّفَهُ مَنْ أَنْتَ فَإِنَّنَا بِبَلَدٍ سُوءٍ وَ مِصْرٍ سُوءٍ وَ امْضِ فِی طَرِیقِک؛ [7] اگر شنیدی کسی به ما ناسزار می گوید، راه خود را بگیر و برو و با او مشاجره نکن و خود را به وی معرفی مکن تا بداند که تو چه کسی هستی. ما در شهر و دیار بدی زندگی می کنیم. تو فقط کار خود را بکن.»
صبر بر مظلومیت امامت
تدابیر شدید امنیتی و اطلاعاتی خلفای عباسی موجب شده بود موضوع امامت امام حسن عسکری علیه السلام در ذهن بسیاری مورد تردید واقع شود و حضرت بر این سختی نیز پایداری کردند. مثل این که به همین مناسبت فرمودند: «مَا مُنِیَ أَحَدٌ مِنْ آبَائِی علیهم السلام بِمَا مُنِیتُ بِهِ مِنْ شَکِّ هَذِهِ الْعِصَابَهِ فِیَّ فَإِنْ کَانَ هَذَا الْأَمْرُ أَمْراً اعْتَقَدْتُمُوهُ وَ دِنْتُمْ بِهِ إِلَى وَقْتٍ ثُمَّ یَنْقَطِعُ فَلِلشَّکِّ مَوْضِعٌ وَ إِنْ کَانَ مُتَّصِلًا مَا اتَّصَلَتْ أُمُورُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَا مَعْنَى هَذَا الشَّک؛ [8]
هیچ یک از پدرانم، آن گونه که من گرفتار تردید [گروهی از] شیعیان شدم مورد تردید واقع نشدند. اگر این موضوع (امامت) که شما به آن معتقد و پای بندید موقت و منقطع بود، جای شک و تردید داشت و اگر امامت امری است پیوسته و مستمر که [چنین است و] تا امور الهی جریان دارد پابرجاست، دیگر این شک و تردید چه معنا دارد؟» این عبارات، نمونه ای از پایداری مظلومانه امام عسکری علیه السلام است که در میان طرفداران خویش، مظلومانه از امامت خود دفاع می کند.
صبر بر حفظ موعود آخرالزمان
از جمله وظایف بسیار مهم امام عسکری علیه السلام، حفظ و مراقبت دقیق از جانشین خود حضرت مهدی علیه السلام بود که بنابر وعده خدای متعال، ذخیره الهی برای جامه عمل پوشیدن به همه تلاش های انبیاء و اولیای الهی در تاریخ بشر است. این کار مهم، نیازمند مراقبت ویژه و مخفیانه و البته شناساندن آن فرزند موعود به شیعیان خاص بود. همه این ها، گویای جلوه دیگری از صبر و پایداری امام عسکری علیه السلام در انجام وظایف سخت زمان خویش است.
طی پنج سالی که از تولد حضرت مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشریف گذشت، پدر بزرگوارشان باید به گونه ای عمل می کردند که در عین آگاهی نیافتن دشمنان از تولد این مولود، شیعیان خاص و مورد اعتماد را با موعود آخرالزمان آشنا سازند تا شکی از بابت تولد آن حضرت باقی نماند. سختی های چنین عملکردی نیز واضح است ولی امام حسن عسکری علیه السلام بر همه این مشکلات پایداری کردند.
پی نوشت
[1] مفاتیح الجنان، زیارت حضرت امام حسن عسکری علیه السلام.
[2] سوره عصر، آیه 3.
[3] ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول – قم، چاپ: دوم، 1404 / 1363ق، ص 446.
[4] مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفه حجج الله على العباد – قم، چاپ: اول، 1413 ق، ج2، ص 334.
[5] سوره بقره، آیه 153.
[6] سوره طلاق، آیه 2.
[7] ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب) – قم، چاپ: اول، 1379 ق، ج4 ؛ ص428.
[8] ابن بابویه، محمد بن على، کمال الدین و تمام النعمه – تهران، چاپ: دوم، 1395ق، ج1 ؛ ص222.
