از مهم ترین مطالب موجود در قرآن کریم پند و اندرزها، بشارت ها، ترساندن ها و نقل قول-های قرآن می باشد. اهمیت و گستردگی این دسته از مطالب در قرآن کریم زمانی مشخص می شود که بدانیم کلمه قال و مشتقات آن مجموعا 1702 بار در جایجای قرآن تکرار شده است و پس از لفظ جلاله الله بیشترین تعداد تکرار در قرآن را داراست. با توجه به آیات قرآن می توان ویژگی های سخن، وظیفه واعظان و وظیفه مستمعان را دریافت که در ادامه بیان می شود.

اهمیت سخنرانی مذهبی و دعوت به سوی خدا

قرآن برای کسانی که مردم را به سوی خدا دعوت می کنند ارزش زیادی قائل است تا آنجا که می فرماید: وَ مَن أَحْسَنُ قَولاً مِّمَّنْ دَعَآ ﺇلَی ﭐللهِ وَ عَمِلَ صلِحاً وَ قالَ ﺇنَّنی مِنَ الْمُسلمین[1]. «چه کسی خوش گفتار تر است از کسی که به سوی خدا می خواند و عمل صالح انجام می دهد و می گوید من از مسلمانانم؟» از این آیه می فهمیم که از نظر قرآن مجید بهترین سخن ها دعوت به سوی خدا است، البته به این شرط که گوینده خودش به حرف خود عمل کند و صالح باشد و از سوی دیگر به زبان اعتراف کند که خودش تسلیم امر خدا است.

وظیفه مردم در قبال سخنرانان

قرآن وظیفه مردم را در برابر کسانی که سخن خدا و یا پیامبر را نقل کرده و یا به سوی آن ها دعوت می کنند در چند آیه از قرآن کریم مشخص کرده است. مثلاً می فرماید: سخن مؤمنان هنگامی که با موعظه و سخنی از خدا و پیامبر مواجه می شوند این است که بدون بهانه تنها می گویند: سَمِعْنَا وَ أطَعْنا[2] یعنی شنیدیم و اطاعت کردیم! همچنین در جایی دیگر به ضرورت پذیرفتن حرف افراد با ایمان اشاره کرده و می فرماید: وَ مَنْ یَتَوَلَّ ﭐللهَ وَ رَسولَه وَ الَّذینَ ءَامَنواْ فَانَّ حِزْبَ ﭐللهِ هُمُ الغالِبون.[3] « و کسانی که ولایت خدا و پیامبر و افراد با ایمان را بپذیرند(پیروزند؛ زیرا) حزب خدا پیروز است» از این آیه می فهمیم که اولاً پذیرفتن ولایت و دستورات افراد با ایمان در ردیف پذیرفتن ولایت خدا و پیامبرش است و دیگر اینکه برای امر ولایت کافی است فرد با ایمان باشد و اجتهاد یا. . . لازم نیست.

توصیه هایی به سخنرانان مذهبی

1. خداوند در آیات 40 و 41 سوره مائده خطاب به پیامبر سخنانی می فرماید که می تواند راهنمای کسانی باشد که به خدا دعوت می کنند(از جمله روحانیون و وعاظ). خداوند می-فرماید بعضی از مردم وقتی به سخنرانی های مذهبی و پند و اندرز گوش می دهند منتظر یک فرصتند تا بهانه ای برای تهمت زدن به سخنران و تکذیبش بیابند و سپس به پیامبر می-فرماید نباید به آن ها اعتنا کرد. بنابر این سخنرانان مذهبی و واعظان اگر با چنین افرادی مواجه شدند و مورد تکذیب یا تهمت یا تمسخر قرار گرفتند نباید به آن ها اعتنا کنند و باید به خدا توکل کنند. ترجمه این آیات چنین است: « ای فرستاده(خدا)! آن ها که در مسیر کفر شتاب می کنند و با زبان می گویند: ایمان آوردیم؛ در حالیکه قلب آن ها ایمان نیاورده، تو را اندوهگین نسازند! و گروهی از یهودیان که خوب به سخنان تو گوش می دهند تا دستاویزی برای تکذیب تو بیابند، آن ها جاسوسان گروه دیگری هستند که خودشان نزد تو نیامده اند.آن ها سخنان را از مفهوم اصلیش تحریف می کنند و به یکدیگر می گویند: اگر این (که ما می-خواهیم) به شما داده شد (ومحمد طبق خواسته شما داوری کرد) بپذیرید؛ وگرنه (از او) دوری کنید. . . آن ها (که خدا نخواسته هدایتشان کند) بسیار به سخنان تو گوش می دهند تا آن را تکذیب کنند؛(آن ها) مال حرام فراوان می خورند. . . اگر از آنان صرف نظر کنی، به تو هیچ زیانی نمی رسانند. . . »
2. یکی از وظایف مهم واعظان نهی کردن مردم از گفتن سخنان گناه آمیز و باطل مثل غیبت و دروغ و تمسخر دیگران و خوردن مال حرام است: لَو لَا ینْهَهمُ الرَّبَّنِیُّونَ وَ الأحْبارُ عَنْ قَولِهِمِ اﻹثْمَ وَ أکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئسَ مَا کَانواْ یَصْنَعون[4]. «چرا دانشمندان نصاری و علمای یهود، آن ها را از سخنان گناه آمیز و خوردن مال حرام نهی نمی کنند؟ چه زشت است عملی که انجام می دهند!»

بشارت مؤثرتر است یا تنذیر؟

در قرآن هم به مژده دادن و هم به ترساندن توصیه شده است اما تنذیر و ترساندن از عذاب دردناک الهی بیشتر مورد تأکید قرار گرفته است. در قرآن کلمه مبشر در حالت مفرد و جمع 10 مرتبه ولی کلمه منذِر 15 مرتبه آمده است. همچنین کلمه بشیراً 4 بار ولی کلمه نذیراً 12 بار در قرآن تکرار شده است که به وضوح نشان می دهد از نظر قرآن ترساندن مردم از نتیجه گناهان، عدم انجام توبه نصوح(توبه ای که فرد بعد از آن دیگر مرتکب گناهان کبیره نشود) تا رسیدن مرگ و پاسخ دادن به خداوند در قیامت در برابر اعمال، مؤثرتر از وعده رحمت خداوند و بخشیده شدن گناهان است. در حقیقت این مطلب از راه تجربه نیز ثابت شده است که انسان اگر همواره خود را به خاطر گناهانش محکوم به عذاب الهی بداند و به بخشیده شدن خود شک داشته باشد ولی در عین حال چشم امیدی به رحمت خداوند داشته باشد کمتر به سراغ گناهان رفته و بیشتر از آن ها دوری می گزیند.

ویژگی های سخن از نظر خداوند

در قرآن مجید برای سخن گفتن 7 ویژگی با توجه به خصوصیات شنونده یا گوینده ذکر شده است:
قَولاً مَعْروفا(سخن نیکو و شایسته)، در هنگام صحبت کردن با عقب ماندگان ذهنی[5]، آشنایان و نزدیکان[6]، یتیمان[7]و افراد فقیر[8].
قَولاً َبلِیغا(سخن رسا و صریح)، در برابر منافقان و به طور کلی افراد گناهکار به منظور گوشزد کردن نتایج اعمالشان و ترساندن آن ها از عذاب دوزخ[9].
قَولاً سَدیِدا(حرف راست) ، همه مؤمنان باید سخن راست و درست بگویند[10].
قَولاً کَریِما(سخن بزرگوارانه و همراه با تکریم طرف مقابل)، در برابر پدر و مادر[11].
قَولاً مَیْسورا(سخن مهربانانه)، با مستمندان[12] و نزدیکان[13] و در راه ماندگان[14].
قَولاً لَیِّنا(سخن نرم)، به هنگام دعوت ستمگران و قدرتمندان به سوی خدا[15](در متن آیه شخص فرعون که نماد ظلم و ستم است مورد نظر می باشد).
با توجه به مطالب فوق مشخص می شود از آنجا که در هنگام موعظه و دعوت مردم به سوی خدا هدف جذب افراد گناهکار یا ستمگر است و افراد مؤمن نیاز به پند و اندرز ندارند، لذا صحبت های یک سخنران مذهبی باید در عین حال هم نرم و متین باشد و هم رک و رسا.

چند نکته قرآنی درباره کلام

• راستگوترین موجود خداوند متعال است[16].(از جمله مواردی که خداوند در مورد آن ها تأکید کرده و فرموده شوخی و دروغ نیستند یکی قرآن و مطالب موجود در آن است و دیگری قیامت است و دیگری این نکته است که خداوند مال بدست آمده از ربا را حتماً نابود کرده و از دست صاحبش خارج می کند!)
• سخنی از خداوند به بهشتیان: سلام[17] • پایدارترین و استوار ترین سخن: نماز شب[18] وَ مِنَ اللهِ الَّتوفیق

پی نوشت ها :