نیاز انسان به محبت، یکی از نیازهای اساسی او، در تمام سنین اوست. البته این نیاز در سنین کودکی بیشتر از سنین دیگر است. روش تربیتی محبت، یکی از مهم ترین عوامل هم در تعلیم و هم در تربیت و درونی کردن ارزش های اسلامی است. بسیاری از اندیشمندان بزرگ بر روی عامل محبت پای فشرده اند و آن را یکی از عوامل اساسی در پی ریزی زندگی اخلاقی و مذهبی در سنین مختلف انسان معرفی کرده اند. ژان پیاژه بر این باور است که در پی ریزی ذهنی کودک سه نوع احساس یا تمایل عاطفی[2] وجود دارد که ممکن است در زندگی اخلاقی وی مؤثر باشند، او اولین احساس و تمایل عاطفی را یک نوع نیاز به دوست داشتن معرفی می کند که از گهواره تا نوجوانی تحت اشکال مختلف خود تحول می یابد.[3] اگر انسان بالاخص در دوره کودکی از محبت سیراب نشود، در بزرگسالی معمولاً با ناهنجاری هائی مواجه می شود، لذا پیامبر اسلام(ص) فرموده است: «به کودکان و نوباوگان محبت نمایید و رحمت خود را شامل حال آن ها گردانید».[4]

کمبود محبت، به نظر بسیاری از دانشمندان منشأ بسیاری از عقده های روانی می گردد و منشأ بسیاری از شرارت های نوجوانان و جوانان و حتی بزرگسالان کمبود محبت در سنین مختلف، بالاخص در دوره کودکی است. علت خانه گریزی، کلاس گریزی برخی از متربیان این است که خود را در خانه یا کلاس یا محیط آموزشگاه تنها می بینند و تماس عاطفی نزدیک با اهل منزل یا متربیان در محیط آموزشگاه ندارند و به او محبت نمی شود. یا لااقل او چنین تصور می کند که کسی او را دوست ندارد و محبتش را نثار او نمی کند. کمبود محبت گاهی موجب برخی از عوارض جسمانی مثل بی اشتهایی، کم تحرکی و… یا عوارض روانی مثل پرتوقعی، بدبینی، زودرنجی. انزوا طلبی، خیال بافی و… می گردد.

به همین خاطر در مکتب تربیتی اسلام، بر روی عامل محبت تأکید بسیار زیاد شده است و به مسلمانان در مورد محبت توصیه بسیار گردیده «اقرع بن جابس» می گوید: دیدم پیامبر(ص) امام حسن(ع) را می بوسد، عرض کردم من ده فرزند دارم، که هیچ یک از آنها را نبوسیده ام. پیامبر(ص) فرمود: کسی که رحم نکند به او ترحم نخواهد شد».[5]

در برخی روایات آن قدر روی محبت تأکید شده است، که محبت مساوی دین معرفی شده است. «الدین هو الحب والحب هو الدین»[6] در روایت دیگر همین معنا به صورت استفهام که متضمن پاسخ مثبت است، بیان شده . «هل الدین الا الحب؟ ان الله یقول: ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله».[7]

اساتید گرامی باید در نظر داشته باشند که محبت قلبی نسبت به دانشجویان امری لازم و ضروری است، اما کافی نیست، بلکه باید به طرق مختلف بالاخص بیان کلامی این محبت را ظاهر کرد، زیرا ممکن است برخی از دانشجویان از محبت درونی استاد نسبت به خودشان آگاهی نداشته باشند. از طریق بیان محبت آن ها نیز مطلع می گردند. ضمیمه شدن جنبه ظاهری محبت به جنبه درونی آن، باعث مضاعف شدن آن می شود و این عمل باعث تحکیم پیوند قلبی میان استاد و دانشجویان می گردد. از این رو در روایات توصیه شده است، وقتی شخصی را دوست دارید، دوستی را تنها در درون نگه ندارید، بلکه آن را آشکار و ابراز کنید، چون از این طریق مودت میان شما تحکیم می گردد.

مرحوم کلینی در کتاب نفیس «اصول کافی» بابی تحت عنوان «باب اخبار الرجل اخاه بحبه» باز کرده و در این باب احادیث متعددی درباره اظهار علنی محبت بیان کرده است، از جمله حدیثی از امام صادق(ع) نقل کرده که امام فرموده است: «اذا حببت رجلا فاخبره بذلک فانه اثبت للموده بینکما».[8]

قرآن نیز از این شیوه تربیتی استفاده کرده است. درباره حضرت موسی(ع) مشاهده م کنیم که خداوند محبت خویش را به حضرت موسی آشکار می کند و می فرماید: «والقیت علیک محبه منّی و لتصنع علی عینی»[9] خداوند در این آیه می فرماید: من به خاطر این که قهر فرعونیان سبب نابودی تو نشود، تو را مورد مهر و محبت خویش قرار داده ام و این معنا را با واژه (القیت) متکلم وحده که نهایت صمیمیت را می رساند، بیان می کند.

همه اساتید و مسئولانی که به درونی کردن ارزش های اسلامی در دانشجویان علاقه مند هستند، باید این نکته را همیشه به خاطر داشته باشند که یکی از مهمترین راه های درونی کردن ارزش های اسلامی آن است که ما تصویر دوست داشتنی از خدا، پیامبر، ائمه و بزرگان دین ارائه دهیم. باید محبت زاید الوصف حضرت حق نسبت به بندگان و پیامبر(ص) و ائمه(ع) نسبت به همه انسان های حق طلب و مسلمانان برای دانشجویان بازگو شود. در روایات نیز تصریح شده است که تأثیر محبت در درونی کردن ارزش ها. بیشتر از تأثیر ترس است. الحب افضل من الخوف».[10]

پی نوشت:

[1] – واقعیت آن است که فرصت موجود، عملاً بسیار کمتر از 17 جلسه بوده و در بعضی از ترم ها، خصوصاً ترم های دوم، گاهی حداکثر تا 10 جلسه بیتشر نخواهد بود. که البته این نیز فرصتی است که تنها در اختیار استاد است وگرنه زمان مفیدی که دانشجو در کلاس حاضر است با احتساب غیبت های به اصطلاح مجاز، عملاً گاهی تا حد 5 یا 6 جلسه کاهش می یابد که این امر رسالت مذکور را سنگین تر و دستیابی به هدف را سخت تر می نماید.

[2] – او سه نوع احساس یا تمایل را چنین معرفی کرده است: الف) نیاز به دوست داشتن ب) احساس ترس نسبت به بزرگ تر از خود ج) احساس مختلط مرکب از محبت و ترس که همان احساس احترام است. ژان پیاژه: تربیت به کجا ره می سپرد؟ ترجمه: منصوره و دادستان، صص 93ـ94.

[3] – همان.

[4] – فیض کاشانی: المحجه البیضاء، ج 2، ص 237، به نقل از محسن شکوهی یکتا: روش های تربیت اسلامی، ص 30.

[5] – همان، ص 31.

[6] – دین همان دوست داشتن و دوست داشتن همان دین است. محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 2، ص 214.

[7] – آیا دین چیزی جز دوست داشتن است؟ خداوند بلند مرتبه و با شوکت می فرماید: اگر شما خدا را دوست می دارید، از من پیروی کنید، در این صورت خداوند شما را دوست خواهد داشت، همان، ص 215.

[8] – کلینی، اصول کافی، ج 4، ص 459، حدیث 1 نیز در حدیث 2 همین مضمون تکرار شده است. اگر کسی را دوست داری، دوستی خودت را نسبت به او، به اطلاع او برسان، چون این عمل باعث تحکیم دوستی میان شما می گردد.

[9] – من محبت خویش را شامل حال تو کردم تا تحت نظر من ساخته شوی. طه / 39.

[10] – کلینی، روضه کافی، ص 129، حدیث 98 از امام صادق(ع).