روز امور تربیتی و تربیت اسلامی عیسی سلیمانی کیاسری
هشتم اسفندماه، به عنوان روز امور تربیتی و تربیت اسلامی نامیده شده است. روزی که پدران، مادران و مربیان، با هماهنگی های مفید، در تربیت و پرورش فرزندان عزیز مملکت اسلامی می کوشند و با یک برنامه ریزی صحیح و سنجیده، روح کودکان را با معنویت آشنا نموده، تا آنان درست زیستن را بیاموزند و در آینده، افرادی متعهد پرورش یابند.
مفهوم تربیت
تربیت به معنای رشد دادن، عملی الهی و معنوی است. کودک در چنین روندی، براساس فطرت الهی، به سوی مقصد سیر می کند. تربیت، کودک را نمی آفریند، بلکه او را در راه انسان شدن شکوفا می سازد و انسان شدن، نتیجه منطقی تربیت درست است. تربیت شور و عشقی را می طلبد که مربّی در پرتو آن، متربّی را به رشد و کمال می رساند و او را ارزشمند می سازد.
هدف های تربیتی
از اولین گام های تربیت، مشخص کردن اهداف تربیتی است؛ همچنین علاوه بر تعیین هدف کلّی، باید شرایط و موقعیت های مختلف را در نظر گرفت. و نیز باید طرح و برنامه منظم وجود یابد. چرا که عمل تربیتی نمی تواند بی مقصد و بی برنامه و مبتنی بر آزمایش و خطا باشد. بنابراین، برای رسیدن به نتایجی پرثمر، تعیین اهداف تربیتی ضروری است.
ضرورت شناخت مسائل تربیتی
فردی که عهده دار تربیت است، باید بکوشد علاوه بر آشنایی به علوم تربیتی، از خصوصیّات جسمی و روانی افراد نیز آگاهی یابد. شناسایی و آگاهی در امر تربیت ضروری است؛ زیرا انسان موجودی پیچیده است و استعدادهای هر فرد، براساس وراثت و محیط تربیتی او شکل می گیرد. پس همان طور که هر فرد دارای شخصیت روانی خاصی است، تربیت او نیز راه و روش های خاص را می طلبد.
مربیان، رنگین کمان محبت و معرفت
مربیّان رنگین کمانی از محبّت و معرفتند و با سنگینی باری که بر دوش دارند، هیچ گاه بی تابی، خستگی، شِکوه و نگرانی به خود راه نمی دهند. آنان خوب می دانند که پاداش تلاش در راه خدا، در متن کار نهفته است. مربّی منتظر ستایش چشم ها نیست، بلکه برای او رضایت «دوست» کافی است. مربی محرم و آشنای قلب هاست. دست هایش مملو از صمیمیتی غریب و لب هایش سرشار از حرف های شنیدنی است. لبخند او در هر صبحگاه، نخستین هدیه خداوند به نگاه منتظر دانش آموزان است.
مربّیان را قدر بدانیم و ارج بگذاریم که تقدیر از خوبان، پاسداری از خوبی است.
تربیت و نقش الگویی مربّی
نقش الگویی مربّی، در تربیت دانش آموزان، بر هیچ کس پوشیده نیست. تماس نزدیک مربّی با دانش آموزان و نفوذی که بر آنان دارد، نقش مهمی در سلامت فکری و روانی ایشان ایفا می کند. این تأثیر و نفوذ ممکن است به طور مستقیم یا غیر مستقیم صورت پذیرد و به شیوه های گوناگون مثل تقلید، الگوسازی و گاهی اوقات، همانند سازی بروز کند.
پس مربّی باید تلاش نماید علاوه بر کارهای تربیتی و پرورشی که در مدارس انجام می دهد، الگو دهی را به عنوان یک ابزار تربیتی مورد استفاده قرار دهد.
مربیان در گام اول، در مسیر پرپیچ و خم تعلیم و تربیت، ابتدا معلم و مربی خود هستند و می کوشند خود را به زیباترین صفات انسانی زینت بخشند.
رفتار اخلاقی و شخصیّت تربیتی مربّی
اگر کودکان خاطره خوبی از رفتار و شخصیت اولیاء و مربیان در ذهنشان وجود داشته باشد. یعنی حس کنند که آنان راستگو هستند، به وعده هایشان عمل می کنند، عادل و درستکارند. درستکاری، پاکی، صداقت مربیان، در ذهن دانش آموزان، تأثیر بسیار برجای گذاشته و آنان را تسلیم واقعیت ها می کند.
شناخت متربّی
یکی از شروط موفقیّت در تربیت، شناخت متربّی است. دست اندر کاران تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان، اعم از والدین و مربّیان، به هر میزان که با نیازها، سلیقه ها، استعدادها، رغبت ها و آرزوهای متربّیان خود بیشتر آشنا باشند، روش تربیتی مناسب تر و مؤثرتری اتّخاذ خواهند نمود. بنابراین، پدر، مادر و مربیانی که علاقه به تربیت فرزندان دارند و به نوعی خود را مسؤول می دانند، پیش از آنکه به تربیت اقدام کنند، بهتر است بکوشند تا روحیّات فرزندان را بشناسند و سپس مناسب با روحیات آن ها، تربیت مورد نظر را با صبر و حوصله به مرحله اجرا در آورند.
قرآن و تربیت
قرآن این کتاب تربیتی، در آیات بسیار، بهترین وسیله تکامل انسان را تفکّر، تعقّل و تدبّر می داند و فلسفه وجودی تمام دین های آسمانی و رسالت پیامبران را تعلیم و تربیت شمرده است. در آیه 151 سوره بقره آمده است: «در میان شما، فرستاده ای از خودتان روانه کردیم، [که] آیات ما را بر شما می خواند و شما را پاک می گرداند و به شما کتاب و حکمت می آموزد و آنچه را نمی دانستید، به شما تعلیم می دهد.»
اسلام و تربیت
انسان مانند نهالی است که شکل گیری شخصیّت او در دوران بزرگسالی، منوط به دوران کودکی اوست.
اسلام دین استواری است که برای تعلیم و تربیت و پرورش روح و روان انسان ها و رشد و تکوین امّت ها، برنامه هایی کامل و دقیق دارد و هدفش پیراستن جان و دل انسان ها از جهل و گمراهی و نفاق و هدایت افکار به نورِ توحید و سعادت است. از این رو، بر پدران و مادران و مربیان تربیتی است که با استمداد از احکام حیات بخش اسلام، شیوه های تربیتی خویش را برگزینند.
تربیت، وظیفه اساسی و حساس والدین
اسلام یکی از وظایف اساسی و حساس پدران و مادران را تربیت فرزند می داند. پدران و مادرانی که در اثر سهل انگاری و یا عوامل دیگر، از تربیت فرزندان خود سرباز می زنند، از نظر دین و اجتماع خطاکار می باشند. چراکه فرزند نالایق هم برای پدر و مادر و هم برای اجتماع، زیان آور و سربار خواهد بود. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «کودکان خود را بزرگ و گرامی داشته و خوب تربیت نمایید.»
پرورش روح بندگی
تربیت، سوق دادن آدمی به سوی ارزش های والای انسانی است؛ آنچنان که ارزش ها را بپذیرد، دوست بدارد و بکار بندد. پس باید چشم کودکان و نوجوانان را بر قدرت بیکران خداوند و اسرار آفرینش گشود و آنان را به گونه ای تربیت نمود که خدا را همواره مراقب و ناظر اعمال خود بدانند و خود را به خداوند نزدیک ببینند.
تربیت، راه خودشناسی و خداشناسی
به طور کلّی، تربیت تمام ابعاد شخصیت را شامل می شود که به رشد اجتماعی، عاطفی، ذهنی و اخلاقی کمک می کند. تربیت دینی جنبه خاصی از تربیت است که فرد را به وظایف دینی و آداب شرعی آشنا می سازد و او را به خودشناسی و خداشناسی می رساند. چنین تربیتی، مبادی اعتقادی انسان را مستحکم کرده، فطرت الهی و انسانی او را بارور می سازد.
محبّت اهل بیت علیهماالسلام
از اصول زیر بنایی در معرفت و تربیت دینی کودک که به وسیله پدر و مادر در محیط خانواده می تواند صورت گیرد، مسأله محبّت و دوستی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت عصمت و طهارت علیهماالسلام است که اگر از اوان کودکی بذر آن در وجود انسان ها کاشته شود، پایدارتر خواهد بود. اگر والدین ارادتی عمیق و خالصانه به ائمه اطهار علیهماالسلام داشته باشند، این ارادت و محبّت، خود به خود، در رفتار و گفتار آنان تجلّی می یابد. همچنین با ذکر بزرگواری ها و خوبی های معصومین علیهماالسلام و نقل داستان زندگی آنان به تدریج این محبّت و ارادت عمیق به کودک منتقل می شود.
نکته هایی در تربیت دینی
طبیعت، مدرسه ای است برای آموختن دین و کشف آیات الهی؛ به شرط آنکه راه درست دیدن و درست حس کردن را بیاموزیم.
تربیت دینی باید در دل ریشه کند.
هنر مربّی این است که واقعیات جهان بیرون را برای کودک و یا نوجوان به گونه ای جلوه دهد که او جهان واقعی را در درون خویش ببیند.
مانند صدف باید گوهر دین را در درون خویش پیدا کنیم و بسازیم.
تربیت کردن و تربیت شدن با هم فرق می کنند؛ در اوّلی تربیت کسب می شود و در دوّمی تربیت کشف می شود. در اولی مصنوعی است و در دومی طبیعی است.
خواندن نیکوی قرآن، شنیدن صوت قرآن، دیدن قاریان و حافظان قرآن و معاشرت با اهل قرآن، در پرورش حس مذهبی کودک مؤثر است.
تربیت اجتماعی:
یکی از ابعاد وجودی انسان، اجتماعی بودن اوست که شایسته است در تربیت مورد توجّه قرار گیرد.
کودکان همانند نهرهای باریک، همیشه نمی توانند مستقل و جدا باقی بمانند و به ناچار، روزی به دریای اجتماع وارد می شوند؛ چراکه استعدادها و توانایی های آنان در عرصه حیات اجتماعی شکوفا می شود. از این رو، تربیت اجتماعی فرزندان در خانواده، آنان را برای حضوری موفق در جامعه تربیت می کند.
رشد اجتماعی
تربیت از آغاز زندگی بشر، وجود داشته است. تربیت نه تنها در رشد اخلاقی، عقلانی، رفتاری و حتّی جسمانی فرد مؤثّر است، بلکه وسیله ای در جهت رفع نیازهای حقیقی و مصالح اجتماعی به شمار می آید. از این رو، می توان با اطمینان گفت که تنها با داشتن موقعیت جغرافیایی خوب و منابع مالی، یک جامعه سالم و رشد یافته به دست نمی آید. بلکه نظام تعلیم و تربیت زنده، سازنده و مترقّی است که انسان های آزاده، مستقل، خلّاق و تلاشگر بار می آورد تا جامعه را از عقب ماندگی نجات دهند.
خانواده و تربیت
اوّلین محیطی که کودک پیش روی خود می بیند، خانواده است. نوع نظام خانوادگی، نوع روابط والدین با یکدیگر، ارتباط والدین و فرزندان و نیز روابط فرزندان یک خانواده با هم، در تربیت اجتماعی آنان نقش مهمی ایفا می نماید. خانواده می تواند الگوهای سالم رفاقت، دوست یابی و آداب و سنن اجتماعی را به کودکان معرّفی کند. این نهاد تربیتی، می تواند آموزنده و سازنده باشد و نیز در عین حال، می تواند بدآموز و گمراه کننده باشد.
محیط خانواده، شخصیّت فرزندان را شکل می دهد؛ از این رو، اسلام، والدین را به تربیت صحیح فرزندان توصیه می کند و آنان را مسؤول اعمال فرزندان خویش می شناسد.
والدین و تربیت
تعیین حقوق متقابل بین والدین و کودک، علاوه بر بیان یک ارتباط عاطفی، گویای یک ارتباط معنوی و دینی است. حضرت علی علیه السلام ، در نهج البلاغه، می فرمایند: حق فرزند بر پدر و مادر این است که او را به اسم نیکو نام گذاری کند و به نیکی ادب و تربیتش کند و به او قرآن بیاموزد. با این بیان کوتاه، وظیفه خطیر والدین مشخص می گردد؛ چراکه نام نیکو در شکل گیری شخصیت کودک، تأثیر بسیار دارد، و انس با قرآن، زندگی توأم با آرامش و هدایت را به ارمغان می آورد، و نیز تربیت صحیح عامل جلوگیری از انحرافات، در زندگی می باشد.
نقش ارتباط صحیح
از نیازهای اساسی والدین و مربّیان در امر تربیت و پرورش اخلاقی کودکان و نوجوانان، برقراری ارتباط سالم با آن هاست. ارتباط صحیح بین پدر و مادر و روابط سالم آنان با کودکان، مهمترین زمینه رشد و پرورش اخلاقی نونهالان را فراهم می آورد.
نقش مدرسه در تربیت
تربیت، جریانی است که از آغاز زندگی در خانواده شروع می شود و تا واپسین دم حیات ادامه می یابد. تربیت در خانه، پایه گذاری می شود و در مدرسه ادامه می یابد. از این رو، وظیفه سنگینی بر دوش مربّیان و مسؤولان مدرسه قرار دارد. آنان می توانند با برنامه های تربیتی صحیح و جامع در جهت خوشبختی و سعادت فرزندان جامعه بکوشند.
مسؤولیّت پذیری در تربیت
ایجاد حس مسؤولیت در کودکان، یکی از اهداف عمده تعلیم و تربیت است. این امر زمانی تحقّق خواهد یافت که والدین یا مربّیان، برای کودک، برنامه صحیح و مثبت داشته باشند.
ایجاد حس مسؤولیت، آن ها را قادر می سازد که از خویش مراقبت کنند و در آینده، به عنوان فردی مسؤول، وظایف خویش را برعهده گیرند.
همچنین باید کودکان را یاری کرد، تا برای رفع موانع در زندگی، به دنبال راه حل های مختلف بروند.
مهمترین رسالت والدین و مربّی
دینداری و خداشناسی در نهاد همه انسان ها وجود دارد. یکی از کارهای مربّیان، پرورش و تقویت و شکوفایی مذهبی و اخلاقی کودکان و نوجوانان است. پرورش و هدایت اخلاقی و دینی فراگیران، در مرحله نخست، در نهاد مقدّس خانواده شکل می گیرد و بارور می شود، و در دوران مدرسه به ثمر می رسد. کودکانی که در خانواده های پای بند به اصول مذهبی، از همان سنین خردسالی و کودکی، با اصول و مبانی دینی آشنا می شوند، به ندرت ممکن است در دوران نوجوانی و بلوغ به انحراف کشیده شوند و نسبت به اقامه نماز و مسائل شرعی بی تفاوت باشند. در این میان، نقش تقوا و تدیّن والدین و مربّیان در تربیت و پرورش دینی فرزندان بسیار حائز اهمیت است.