2. ازدواج موقت!
ازدواج دائم مبتنی بر پذیرش مسئولیت های سنگین مالی، عاطفی و حقوقی است و مرد موظف است نفقه و نیازمندی های زن را تأمین کند و زن تحت قیمومت مرد قرار می گیرد، اسلام برای مردانی که توانایی به دوش کشیدن بار مالی ازدواج دائم را ندارند یا برای زنانی که – به دلایلی – قیومت مردان را برنمی تابند، یا امکان ازدواج دائم، به دلایلی دیگر نظیر مسافرت و تحصیل برای آنان فراهم نیست، «ازدواج موقت» را با رعایت شرایط و موازین شرعی پیش بینی کرده است. (1)
ازدواج دائم بر بنیاد عاطفه و تنظیم نظام خانواده استوار است، ولی ازدواج موقت فقط برای بهره مندی و کام جویی جنسی تشریع شده است. بر این اساس زن و مرد در دوره زمانی خاصی که مدنظر آنان است، با پیش بینی مهری دلخواه، در اختیار هم قرار می گیرند. آنان از یکدیگر ارث نمی برند و زن به رغم آنکه در این دوران حق ارتباط جنسی با دیگری را ندارد حتی پس از پایان دوره عقد موقت، می باید عده نگاه دارد، جز به خاطر حق تمکین، حق خروج از خانه را دارد. او در حقیقت تحت قیومت مرد نیست و مرد نیز مسئول تأمین نفقه و مخارج او نیست. از سوی دیگر هرچند مبنا در ازدواج موقت بر فرزنددار شدن نیست، اما اگر هم فرزندی متولد شود، فرزند شرعی آنان شمرده می شود و مسئولیت نگاهداری او بر عهده والدین است.
ازدواج موقت – به اذعان شیعه و اهل سنت – در دوران رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تشریع شد و مورد عمل قرار می گرفت. عالمان اهل سنت معتقدند این نوع از ازدواج نسخ شده و اینک غیر قابل عمل است. (2) اما عالمان شیعه – برخلاف اهل سنت – یک صدا بر مشروعیت ازدواج موقت تأکید کرده اند و آن را راه حل مناسبی برای رویارویی با فساد جنسی – به ویژه در دنیای امروز – دانسته اند.
بررسی ماهیت، حدود، احکام و شبهات ازدواج موقت مجالی گسترده می طلبد؛ اما آنچه مهم است و با بحق ما گره می خورد، این است که برخی از جوانان می پندارند برای آشنا شدن با شخصیت و روحیات همسر آینده و در عین حال فرار از محذورهای شرعی، ازدواج موقت بهترین یا یکی از بهترین راه هاست.
این راه حل حداقل از دو جهت با چالش روبه رو است:
1. چنان که اشاره شد با ازدواج موقت زوجین شرعاً همسر یکدیگر تلقی شده و آنان می توانند با یکدیگر خلوت کرده و از یکدیگر کام جویی نمایند. اگر دختر و پسری در ازدواج موقت با خود شرط گذارند که روابط خود را صرفاً تا سطح آشنایی با صفات و روحیات یکدیگر محدود سازند، شرط مخالف عقد بوده و شرعاً نافذ نمی باشد. نظیر آنکه فروشنده و خریدار عدم تصرف در کالای فروخته شده را شرط کنند.
2. به خاطر کشش بسیار قوی غرایز جنسی، نمی توان از جوانان حتی اگر در هدف خود از ازدواج موقت (آشنایی با صفات و اخلاق یکدیگر) صادق باشند، انتظار داشت که به رغم مشروعیت و جواز برقراری ارتباط جنسی با تحقیق ازدواج موقت، ارتباط خود را فروتر از این سطح نگاه دارند و بدون داشتن تجربه جنسی، مدتی تنها با این نیت که می خواهند با هم بیشتر آشنا شوند، خلوت کنند!
باید پرسید اگر آنان به خاطر اقتضای کشش جوانی و غلبه امیال جنسی، ارتباط جنسی برقرار کردند؛ اما پس از مدتی به این نتیجه رسیدند که همسران مناسبی برای یکدیگر نیستند، با عواقب و پیامدهای این ارتباط چه خواهند کرد؟ آیا دیگر برای چنین دخترانی امکان ازدواج دائم با همسران دلخواه فراهم خواهد شد و اگر نطفه فرزندی بسته شود، با عوارض تلخ پنهان ساختن چنین ارتباطی از خانواده چگونه مقابله خواهند کرد؟! به ویژه آنکه به رغم مشروعیت شرعی ازدواج موقت، تا کنون هیچ قانون مشخص و جامعی برای جلوگیری از لجام گسیختگی و سوء استفاده افراد از این حکم شرعی تنظیم نشده است. حال اگر قرار باشد ارتباط با جنس مخالف – در سایه ازدواج موقت – برای آشنایی با اخلاق و صفات همسر مورد نظر مجاز شمرده شود، چگونه می توان مانع لجام گسیختگی آن شد؟!
در فضایی که ازدواج موقت علنی نیست و هیچ قانون و ماده قانونی مرزهای آن را مشخص نکرده است، اگر جوانی بخواهد به بهانه شناخت روحیات طرف مقابل، با ده ها دختر در ارتباط باشد و آنان را بدون محدودیت قانونی رها کند، چه ابزاری برای جلوگیری از سوء استفاده او وجود دارد؟! این دست سؤال های بی پاسخ به ما نشان می دهد که این راه حل به هیچ وجه مناسب نیست.
ناگفته نماند که در میان برخی خانواده های مذهبی، از ازدواج موقت به شکلی خاص استفاده می شود؛ به این صورت که برای مشروعیت بخشی به گفتگوی دختر و پسر در آستانه ازدواج و زمانی که عزم آنان برای ازدواج قطعیت یافته است، میان آنان صیغه ازدواج موقت جاری می کنند.
این کارکرد که با نظارت خانواده دو طرف به دست می آید با کارکرد پیش گفته ازدواج موقت که در آن دختر و پسر در سایه ازدواج موقت و به دور از نظارت خانواده به دنبال شناخت روحیات یکدیگر باشند، تفاوت بسیار دارد.

3. ازدواج دانشجویی
اصطلاح «ازدواج دانشجویی» نخستین بار از سوی یکی از اساتید دانشگاه تهران پیشنهاد شد و اولین جشن ازدواج در زمستان سال 1376 با کمک نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه شهید بهشتی و با شرکت 60 زوج از دانشجویان این دانشگاه برگزار شد. این رویکرد در سال های بعد در سایه پیام رهبری، حمایت نهادهای مختلف و هدایای بخش های مختلف دولتی و تبلیغات رسانه ها – به ویژه صدا و سیما – به تدریج با اشتیاق بیشتری روبه رو شد؛ به گونه ای که شمار ازدواج های دانشجویی در سال 1378 به هزار و در سال 1381 به چهارده هزار مورد رسید. تحقیقات آماری پرسش نامه ای که توسط چند تن از اساتید دانشگاه انجام گرفت نشانگر رویکرد دانشجویان – به ویژه دانشجویان شهرستانی – به این پدیده است. (3)
رشد علایق جنسی و همسرخواهی ذهن جوانان دانشجو را به ازدواج معطوف می کند و از سوی دیگر دختران و پسران در بسیاری از دانشگاه های کشور – به استثنای برخی مراکز آموزشی – به صورت مختلط و گاه در یک کلاس هم زمان تحصیل می کنند. گذشته از میزان مشروعیت این اختلاط و برخی آسیب هایش، این وضعیت ذهن جوانان را بیشتر به جنس مخالف معطوف می سازد، و برخی ویژگی هایی شخصیتی و رفتاری نیز در معرض دید و داوری قرار می گیرد، بنابراین محیط دانشگاه حتی اگر دختران و پسران با هم مختلط نباشند و با فرض سلامت شرعی و اخلاقی ارتباط دانشجویان با یکدیگر، می تواند تا حدودی نگرانی جوانان را برای تشخیص شایستگی های همسر آینده شان بر طرف نمایند. بی تردید حمایت از پدیده ازدواج دانشجویی از سوی نهادهای رسمی کشور براساس همین مزیت ها سامان گرفته است؛ هرچند در میزان توفیق و پایداری ازدواج های دانشجویی میان برخی صاحب نظران اختلاف وجود دارد.

مزیت ها و آسیب های ازدواج دانشجویی (4)
مزیت و آسیب هایی برای ازدواج دانشجویی برشمرده اند که آنها را به اختصار بررسی می کنیم.

مزیت ها
ازدواج دانشجویی فرصت های مثبت و سازنده ای ایجاد می کند که ما به مواردی از آنها اشاره می کنیم.
یک. افزایش شور و نشاط جوانی: ازدواج دانشجویی پیوند به موقعی است که از آغاز با شور و نشاط ویژه ای همراه است و زمینه را برای بهره برداری بیشتر از این سرمایه روحی آماده می سازد. زوج های دانشجو در مقایسه با دختران و پسران مجردی که بیشتر تنهایی را تجربه می کنند، فرصت بیشتری برای برقراری و تجربه انس و الفت با همسر جوان خود را می یابند و این علاوه بر خروج از دایره تنهایی، معنا و مفهوم جدیدی در زندگی آنها ایجاد می کند و این معناجویی، مقدمه ای برای شور و نشاط بیشتر جوانی و عامل مقاومتی در برابر مشکلات زندگی است.

دو. تعدیل انتظارهای دو طرفه:
سال های دانشجویی، آمیختگی خاصی با روح ساده زیستی دارد؛ همان ساده زیستی با ارزشی که از دیر زمان ایجاد کننده حرکت های انقلابی بوده است؛ پدیده ای که اگر نبود، جنبش های دانشجویی نیز به وجود نمی آمدند، لذا زوج های دانشجو به همین اعتبار، انتظار چندانی از نظر گستردگی و تنوع معاش و معیشت از یکدیگر ندارند، زیرا غالباً ارزش زندگی را در معنویت، مکارم اخلاقی و رشد و پیشرفت علمی و تخصصی می جویند. بر همین اساس و نیز به خاطر ویژگی قناعت، یکدیگر را مورد بازخواست های مادی و اقتصادی قرار نمی دهند و در نتیجه فرصتی می یابند تا روح تفاهم، صمیمیت و دوستی را در خانواده، گسترش دهند.

سه. کاهش فاصله نسل ها:
تنظیم طبیعی فاصله سنی والدین و فرزندان یکی دیگر از مواهب ازدواج دانشجویی است. زوج های جوانی که در آغاز زندگی مشترک، صاحب فرزند می شوند و به مقام امانت داری حق تعالی می رسند، فاصله سنی قابل قبولی با فرزندان خود خواهند داشت. این امر اثر مطلوبی در برقراری و تداوم تفاهم میان دو نسل (والدین و فرزندان) دارد. برای مثال زمانی که فرزندان به سن نوجوانی می رسند، والدین آنها همچنان خود را جوان احساس می کنند، لذا فاصله چندانی میان آنها احساس نمی شود و درجه سازگاری به نسبت بالایی بین آنها هست. نشانه های این سازگاری در دوستی، صمیمیت و همدلی والدین و فرزندان نمایان می شود. در مقابل، زوج هایی که در سال های به نسبت بالا و در اواخر جوانی و حتی بعد از آن ازدواج می کنند، فاصله سنی زیادی از فرزندانشان دارند و کمتر می توانند خود را در موقعیت نوجوانان و جوانانشان قرار دهند و از منظر آنها به زندگی، جهان، آرزوها و آرمان ها بنگرند، از این رو میزان سازگاری و تفاهم میان آنها کاهش می یابد.

چهار. افزایش سطح انگیزش:
ازدواج دانشجویی انگیزه ها را دگرگون می سازد و اراده ها را فراتر می برد تا دو طرف به خود و دیگران اثبات کنند که می توانند موفق باشند. صداقت دوران جوانی و شرافت دانشجویی، عامل دیگری است که آنها را برمی انگیزد تا به همه میثاق هایشان – به ویژه عهد و پیمان با همسر – وفادار بمانند و آن را در حد توان محقق سازند.
از پیامدهای ارتقای انگیزش، افزایش تلاش زوج های دانشجو در فعالیت های درسی است، از این رو در بیشتر موارد ازدواج به تحول درسی و آموزشی دانشجویان می انجامد، چون آنها احساس می کنند به نوعی از تمرکز فکری رسیده اند و بهتر از گذشته می دانند که چه می خواهند و چه باید بکنند، لذا به مرور، پیشرفت محسوسی در روند تحصیلی آنان مشاده می شود. گاهی عده ای از آنان جویای کار و شغلی مناسب اند و این امر نیز موجب می شود با سرعت و کیفیت بهتری، دوران تحصیل را به پایان برسانند.

پنج. آرامش روحی به موقع:
اگرچه آرامش روحی از پیامدهای منطقی و طبیعی ازدواج است؛ اما این آرامش در ازدواج دانشجویی، به موقع حاصل می شود، زیرا زن و شوهر در آغاز بهار زندگی، مسیر خود را اختیار کرده اند و می توانند از حداکثر شور و نشاط جوانی بهره بگیرند. آنان فرصت های زیادی می یابند تا در پرتو اطمینان درونی حاصل از ازدواج، زندگی موفقی را طراحی کنند، زیرا از توانایی خود و شریک زندگی شان اطمینان دارند و به لطف و عنایت الاهی امیدوارند و با حل اضطراب های دوره جوانی به وسیله ازدواج، همه سرمایه وجودی خود را برای ساختن فردای بهتر به کار می گیرند.

آسیب ها
مزیت های ازدواج های دانشجویی، نباید ما را از برخی محدودیت ها یا تهدیدهای آن، غافل کند. برخی از این محدودیت های عبارتند از:

یک. انگیزه های ناکارآمد:
به رغم آنکه تنهایی – به ویژه برای تحصیل – مناسب نیست، اما جوانی که از تنهایی رنج می برد و عوامل جایگزین نیز برای پر کردن این خلأ روحی وجود ندارد، ممکن است به آسانی و تنها با یک دیدار و گفتگو یا وعده و وعید متقاعد شود که ازدواج آنان را از تنهایی می رهاند و به همه مشکلات خاتمه می دهد، لذا در بازشناسی انگیزه برخی از دانشجویان، «فرار از تنهایی» و «ایجاد هم صحبتی» بیشتر به چشم می خورد که البته می تواند شرط لازم برای ازدواج محسوب شود؛ ولی شرط کافی نیست. دانشجویان باید ازدواج را پدیده ای مهم تر و اساسی تر از «رفع تنهایی» تلقی کنند؛ که صرفاً و با تکیه بر یک انگیزه بتوان آنها را به انجام رساند و متقابلاً ظرفیت های دو طرف باید بیشتر از یک احساس هم صحبتی در نظر گرفته شود تا ازدواج موفقی پدید آید.

دو. مقایسه محنت زا:
یکی از آفاتی که زندگی مشترک زوج دانشجو را تهدید می کند، مقایسه میان همسر و دیگران است.
برخی از زوج های دانشجو به لحاظ موقعیت کلاس و عرصه های همکاری نزدیک میان دانشجویان در کارهای عملی (نظیر: آزمایشگاه، کارگاه، فعالیت گروهی و…) با افرادی از جنس مخالف، آشنا می شوند و زمانی که به ویژگی های مثبت (علمی، آموزشی، اجتماعی و…) آنان پی می برند، آنها را با همسرشان مقایسه می کنند و چون همه یا بخشی از مزایای آنان را در همسرشان مشاهده نمی کنند، به مرور شریک زندگی از چشم شان می افتد و همیشه در حسرت فرد مورد نظر به سر خواهند برند. همین امر زمینه انجماد عاطفی میان زوج های جوان را فراهم می آورد.
لازم است جوانان دانشجو با در نظر گرفتن نکات مثبت و منفی ازدواج دانشجویی، با آگاهی و بینش بیشتری در این عرصه گام بردارند و چنان نباشد که در اثر شتاب زدگی بی مورد، خود را در دام زندگی بی روح و پردرد اسیر سازند.

4. ازدواج های فامیلی
خانواده از مفاهیمی است که گستره آن می تواند محدود یا بسیار گسترده باشد. (5) محدودترین گستره آن پدر، مادر و فرزندان را در برمی گیرد و در نگاه گسترده می تواند پدربزرگ و مادربزرگ، نوه ها، نتیجه ها و ارتباطات نسبی و سببی را در برگیرد. در چنین مواردی گاه شمار اعضای یک خانواده گسترده می تواند از مرز هزار نفر هم فراتر رود. هسته اصلی این خانواده بزرگ در کشور ما و بسیاری از کشورهای دیگر، در دوران نه چندان دور، در کنار یکدیگر زندگی می کرده اند، اما مقتضیات عصر نو میان آنها جدایی انداخته و فرزندان پس از ازدواج، خواهان تشکیل زندگی جداگانه اند. در نتیجه خانواده ها مثل گذشته پیوسته و مرتبط با هم – جز میان برخی روستاییان و عشایر – نیستند.
یکی از برکات پیوند و ارتباط خانوادگی، که البته به طور کم رنگ تر در روزگار ما نیز وجود دارد، این است که خانواده ها به بسیاری از نقاط قوت و ضعف روحی و شخصیتی فرزندان یکدیگر وقوف پیدا می کند. اعضای یک خانواده در پی رفت و آمدهای مکرر و ارتباط های مستمر چگونگی رشد و نمو، رفتارهای آشکار و پنهان، حوادث، رخدادها و فراز و نشیب های زندگی خانوادگی را به مثابه یک آلبوم عکس یا دفتر خاطرات ضبط می کنند. در ازدواج های خانوادگی افزون بر امکان دستیابی به ویژگی های روحی و رفتاری، نگرانی نسبت به وضعیت فرهنگی و علمی یعنی حال و هوای خانواده، سطح تحصیلات و آگاهی و وضعیت اقتصادی و شغلی نیز تقریباً مرتفع می گردد.
جالب آنکه برخی از ازدواج های پیشوایان دینی، خانوادگی بوده است، نظیر ازدواج حضرت امیر علیه السلام با دختر عموی خود حضرت فاطمه علیهماالسلام یا ازدواج امام سجاد علیه السلام با فاطمه دختر امام حسن. (6)
بنابراین ازدواج خانوادگی بهترین و مطمئن ترین راه برای رفع نگرانی درباره معیارهای درونی و بیرونی همسر آینده است. این سخن به آن معنا نیست که ازدواج های خانوادگی دشواری خاصی ندارند، برای مثال گفته می شود برخی از بیماری ها و نقص عضوهای فرزندان ناشی از اختلالات ژنتیکی در ازدواج های نزدیک خانوادگی است که البته با آزمایش های پیش از ازدواج قابل پیشگیری است. همچنین ممکن است آگاهی پیشینی از برخی صفات و عیب های شخصیتی یا خانوادگی، با اختلافات پس از ازدواج خانوادگی، زمینه را برای پیدایی اختلافات یا تشدید آن فراهم آورد.

5. تحقیق و بررسی های پیش از ازدواج
با صرف نظر از راه حل هایی که بیان شد، مواردی پیش می آید که دختران و پسران بدون داشتن ارتباط پیش از ازدواج یا آشنایی در محیط کار، تحصیل یا ازدواج های خانوادگی، براساس تحقیقات و ارزیابی های آشکار و پنهان، آماده ازدواج می شوند.
این موارد هنگامی است که پیشنهاد و اشاره اولیه در مورد دختر یا پسر مناسب، از طرف دوستان، آشنایان، همکاران یا همسایه ها ارائه گردد یا از رهگذر برخوردهای کوتاه در میهمانی ها و… ایجاد شود. از آنجا که شخص در جستجوی همسر مناسب است، مقدمات تحقیق و ارزیابی اولیه را براساس معیارهای مورد نظر خود به طور مستقیم یا با هماهنگی والدین آغاز می کند. طبیعی است که در این مرحله بررسی ها توسط پسر یا خانواده اش انجام می گیرد. اگر دختر مورد نظر با تحقیقات اولیه و مشورت با همسایگان، همکاران و یا معتمدان محل، مناسب تشخیص داده شود، با جلب موافقت خانواده دختر، چنین تحقیقی از سوی خانواده دختر نیز انجام می گیرد.
اگر نظر خانواده دختر نیز نسبت به شایستگی های پسر جلب شود، اقدامات بعدی قابل پیگیری است؛ به این صورت که این پسر و دختر می توانند با نظارت خانواده های خود یا شخصی از دوستان مورد اعتماد، برای آنکه بیشتر با افکار و شخصیت روحی و معنوی هم آشنا شوند، نشست ها و گفتگوهای دوطرفه ای را برنامه ریزی کنند. گرچه مطالعات اولیه و نشست های متعدد نمی تواند همه زوایای پنهان وجود انسان را آشکار سازد؛ اما می تواند بخش قابل قبولی از روحیه، صفات، افکار و رفتار اشخاص را نشان دهد.
البته کم نیستند پسران یا دخترانی که در کنار این اقدامات، به صورت پنهان و مستقیم یا از رهگذر دوستانشان برای مدتی اطمینان بخش، حرکات، نشست و برخاست و آمد و شدهای طرف مقابل را بررسی می کنند تا با آگاهی و اطمینان بیشتری پای به عرصه حساس و سرنوشت ساز زندگی بگذارند.
کسب آگاهی در کارها و ضرورت پرس و جو در مسائل حساس مورد تأکید پیشوایان دین است. حضرت امیر علیه السلام خطاب به کمیل بن زیاد، یکی از یاران صمیمی اش، فرمود:
یا کمیل ما من حرکه إلا و أنت محتاج فیها إلی معرفه؛ (7) ای کمیل! هیچ گامی نیست؛ مگر اینکه تو در آن نیازمند شناخت و آگاهی هستی.
آن حضرت حتی در مرحله دوست یابی به بررسی، تحقیق و آزمایش توصیه نموده است؛ آنجا که می فرماید:
خالط الناس تخبرهم و متی تخبرهم تقلهم؛ (8) با مردم نشست و برخاست کن و آنان را بیازمای و هرگاه آنان را آزمودی [و دریافتی که انسان های ناشایستی اند] با آنان دوستی نکن.
جوانی که صادقانه به دنبال یافتن همسر شایسته باشد و بخواهد با رعایت شئونات دینی و اخلاقی، زندگی پاک و بی پیرایه ای را فراهم سازد، آیا از رهگذر این تحقیقات، ارزیابی ها و گفتگوهای سالم، نمی تواند به نگرانی ها پایان دهد و با اطمینان قابل قبولی پای به زندگی مشترک بگذارد؟! آیا به راستی باید هم حریم های فرهنگی و دینی شکسته شود تا شخص مدعی باشد که همسر آینده اش را یافته است؟!

6. رهنمون الاهی
گاهی خداوند بدون دخالت هیچ عامل دیگری، با لطف ویژه اش که خاص بندگان صالح است، همسری از هر جهت شایسته را به صورت هایی غیر از راه های پیش گفته به آنان معرفی می نماید.
با چشم پوشی از راه حل های پیشین که برخی غیر مشروع اند و برخی دیگر با یاری دوستان، آشنایان یا خانواده به سامان می رسد، نباید از حمایت و هدایت ویژه الاهی در یافتن راه حلی های کارگشا غافل شویم. هرچند خداوند در تمام راه های مشروع حضور دارد، اما لطف و راهنمایی او آن قدر اهمیت دارد و نقش آفرین است که گاه به صورت مستقیم بدون دخالت هر عاملی دیگر، رحمت و حمایت خویش را با نشان دادن همسری شایسته به تصویر می کشد.
این هدایت و حمایت، ویژه بندگان صالح و مؤمن است، زیرا او اعلام کرده که سرپرست و مدافع مؤمنان است (9) و به آنان برای برون رفت از بن بست ها یاری می رساند و از راهی که انتظار ندارند، روزی می دهد و هر کس به او توکل نماید، خداوند کارش را به فرجام می رساند و او را کفایت و کفالت می کند (10) و در تشخیص حق و باطل و خیر و شر یاری می رساند. (11) آیا اگر جوانی مؤمن در حساس ترین شرایط عمر و انتخاب خود از خداوند یاری بجوید، خداوند کمک خود را از او دریغ خواهد کرد؟! البته هرگز چنین نخواهد بود.

پی‌نوشت‌ها:

1. دلیل قرآنی مشروعیت ازدواج موقت این آیه شریفه است: «فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَهً. » (نساء (4) : 24. )
2. برای آگاهی بیشتر در این باره بنگرید به: محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 4، ص 277 – 271؛ ابوالقاسم خویی، البیان، ص 331 – 313.
3. بخشی از نتایج این تحقیقات بدین شرح است: یک. جشن های ازدواج دانشجویی در سایه تسهیل فرآیند ازدواج، نقش مؤثری در کاهش سن ازدواج دختران و پسران دانشجو دارند؛ دو. جشن های ازدواج دانشجویی به دلیل نداشتن توجه کافی به مشکلات و نیازهای دختران در ازدواج، در عمل موفقیت کمتری در جلب نظر دانشجویان دختر داشته اند؛ سه. استقبال بیشتر دانشجویان ساکن شهرستان از جشن های ازدواج دانشجویی، عوامل مختلف روان شناختی و جامعه شناختی دارد؛ چهار. تنگناها و مشکلات اقتصادی نقش بسیار مهم و مؤثری در جلوگیری از ازدواج جوانان دارند. پنج. صرف برگزاری جشن های ازدواج دانشجویی به تنهایی برای ترغیب دانشجویان به ازدواج کافی نیست. (بنگرید به: جمعی از نویسندگان، گزارش تحقیق ارزیابی نتایج پیامدهای ازدواج دانشجویی، مقدمه. )
4. در این مبحث از کتاب دانش خانواده، ص 138- 132 بهره گرفته ایم.
5. «خانواده یک واحد حقوقی است که لااقل از یک زن و یک مرد که بین آنها رابطه زوجیت وجود پیدا کرده، ناشی می شود، ولی وجود زن و مرد اگرچه در ابتدا شرط حدوث آن است، ولی شرط بقای آن نیست، مانند خانواده ای که از یک مادر و یک فرزند تشکیل می شود. » (بنگرید به: محمد جعفر جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، ص 256 و 257. )
6. بدین جهت گفته اند امام باقر علیه السلام نخستین کسی است که از دو جهت هاشمی و فاطمی است و نخستین کسی است که نسب امام حسن و امام حسین علیهماالسلام در او گرد آمده است. (علی محمدعلی دخیل، ائمتنا، ج 1، ص 355. )
7. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 74، ص 269.
8. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 8، ص 176. برای شرح حدیث بنگرید به: ملا محمد صالح مازندرانی، شرح اصول کافی، ج 12، ص 227. این سخن در نهج البلاغه چنین است: «اخبر تقله. » (حکمت 434. )
9. «إِنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا. » (حج (22) : 38. )
10. «وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَهُ مَخْرَجاً * وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَی‏ءٍ قَدْراً. » (طلاق (65) : 2 و 3. )
11. «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَل لَکُمْ فُرْقَاناً وَیُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ. » (انفال (8) : 29. )
منبع:نصیری، علی، (1389)، آیین همسر گزینی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول.