مقدمه:
سیر و سیاحت در مکتب اسلام جایگاه خاصی دارد و بر اهمیت و ضرورت آن چه در آیات قرآن کریم و چه در روایات و متون مذهبی بسیار سفارش شده است. این تأکید به دلیل فواید و آثار گوناگونی است که در سیر و سیاحت نهفته است و انسان در طی مسافرت به آنها می رسد. با تأمل در قرآن و احادیث در می یابیم که یکی از حکمت های تأکید اسلام بر سیر و سیاحت آثار گوناگونی است که در رشد و کمال انسان دارد. مطالعه ی آثار تاریخی، ‌عبرت گیری از احوال و آثار گذشتگان، رشد نیروی تفکر و تعقل انسان، ‌تفکر در اسرار آفرینش و آشنایی با آیات و پدیده های خداوند، دانش اندوزی و کسب تجربه، آشنایی با آداب و راه و رسم زندگی دیگر مردمان، تحصیل منافع اقتصادی، سلامت روح، دفع اندوه ها و ناراحتی ها و … از جمله آثاری است که در آیات و روایات برای سیر و سیاحت ذکر شده و موجب افزایش آگاهی و بصیرت انسان می شود.

زن و مرد از دیدگاه قرآن:
با توجه به اینکه مهمترین متون اسلامی معجزه ی پیامبر اعظم (ص) می باشد با دقت و تحقیق در قرآن کریم می توان به خوبی دریافت که قرآن تبعیضی بین زن و مرد قرار نداده و مرد را بر زن ترجیح نداده است و در همه ی خطاب ها به صورت عام انسان ها را بدون در نظر گرفتن جنسیت مورد خطاب قرار داده است. این که زن در قرآن از چه جایگاه عظیمی برخوردار است به دلیل آن است که انسان در قرآن جایگاه عظیمی دارد، زیرا قرآن کریم برای هدایت مرد تنها نیامده است بلکه برای هدایت انسان آمده است. آیات ذیل به عنوان نمونه مدعای یاد شده را تأیید می کنند:
«من عمل صالحا من ذکر او انثی وهو مومن» هر کس عمل نیکی انجام دهد چه زن و چه مرد او مؤمن است. «سوره ی نحل آیه ی 97» و «انی لا اضیع عمل عامل منکم من ذکر او انثی» عمل نیک هیچ مرد و زنی را بدون مزد نگذارم. «سوره آل عمران آیه ی 195» یعنی چه مرد و چه زن پاداش عمل نیک خود را از خدا خواهند گرفت.
با توجه به اصل اشتراک مرد و زن در تکالیف، ‌آیات و روایاتی که انسان را به سیر و سفر و گردشگری روی زمین دعوت می کنند ویژه مردان نیست، ‌زنان نیز در این تکلیف شریک اند در نتیجه زنان، همانند مردان مجازند که به سیر و سفر و گردشگری بپردازند.

قرآن و سیر و سفر زنان:
آیات چندی در قرآن درباره سیر و سفر زنان سخن می گویند که می توان آنها را به پنج دسته ذیل تقسیم نمود:
1ـ در پاره ای از آیات مسلمانان با اهداف ویژه ای به سیر و سفر و گردشگری در روی زمین فراخوانده شده اند. «سوره ی آل عمران آیه ی 137-138»
2ـ در بسیاری از آیات کافران و مشکران نکوهش شده اند که چرا برای عبرت آموزی به سیر و سفر نپرداخته اند. «سوره ی انعام آیه ی 11»
3ـ در شماری از آیات قرآن سهمی از زکات به (ابن سبیل) اختصاص داده شده است یعنی کسانی که به سفر رفته اند و پولی برای برگشت به خانه و یا وطن خود ندارند. همان گونه که دادن زکات بر زن و مرد واجب؛ زن و مردی هم که در راه مانده باشند از این سهم می توانند استفاده کنند «سوره ی توبه آیه ی 60»
4ـ قرآن در برخی آیات از زنان مؤمن به عنوان (سائحات) و از مردان به (سائحین) یاد کرده است. «سوره ی توبه آیه ی 112 و سوره ی تحریم آیه ی 5»،‌ سائح به کسی گفته می شود که برای هدفی درست به گردشگری می پردازد.
5ـ در شماری از آیات نمونه ای از انسان هایی که در زمین به سیر و سفر پرداخته اند آمده است که می تواند الگویی برای زنان و مردان مسلمان جهانگرد باشد. «در این باره آیاتی که در آن قصه خضر (ع)،‌موسی (ع)، و ابراهیم (ع) آمده است مطالعه کنید.»
آیاتی که به سیر و سفر امر می کنند:
قرآن کریم در آیات زیادی به سیر و سفر در زمین برای عبرت گرفتن از سرگذشت پیشینیان و آگاهی از چگونگی آفرینش فرمان داده است، ‌با توجه به آیات ذکر شده که در قرآن زن و مرد به عنوان انسان مورد خطاب قرار گرفته اند و هر کجا در قرآن امر به سیر و سفر شده به همه ی انسان ها امر شده به این نتیجه می رسیم که خداوند در قرآن در خصوص گردشگری و سیر و سفر زنان نه تنها موانعی ایجاد نکرده و محدودیتی در مقایسه با مردان مطرح ننموده بلکه به عنوان یک امر مهم آن را مورد تأکید قرار داده است و خداوند همه ی انسان ها را به عبرت گرفتن امر نموده است، برخی از عبرت ها در سیر و سفر است از جمله:
*«قد خلت من قبلکم سنن فسیروا فی الارض فانظرو کیف کان عاقبه المکذبین» پیش از شما سنت و قوانینی در میان مردم وجود داشت پس در زمین سیر کنید و سرانجام کار تکذیب کنندگان [حق] را بنگرید. «آل عمران/137»
*«قل سیروا فی الارض ثم انظروا کیف کان عاقبه المکذبین» ای پیامبر [به مردم] بگو در زمین سیر کنید و بنگرید سرانجام کار تکذیب کنندگان (حق) چگونه بود. «سوره انعام/11»
*«فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبه المکذبین» در زمین سیر کنید و سرانجام تکذیب کنندگان [حق] بنگرید. سوره نحل/36»
*«قل سیروا فی الارض ثم انظروا کیف کان عاقبه المکذبین» [ای پیامبر] [به مردم] بگو در زمین سیر کنید و به سرانجام و چگونگی کار مجرمان بنگرید. «سوره نمل /69»
*«قل سیروا فی الارض ثم انظروا کیف بدا الخلق» [ای پیامبر به مردم] بگو در زمین سیر کنید و بنگرید چگونه خداوند آفرینش را آغاز کرده است؟ «سوره عنکبوت/20»
*«قل فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبه الذین من قبل کان اکثرهم مشرکین»
[ای پیامبر به مردم] بگو در زمین سیر کنید و به سرانجام گذشتگان که بیشتر آنان مشرک بودند بنگرید.
با دقت در این آیات پی خواهیم برد که زندگی بشر بدون سیر و سفر از نگاه قرآن ناقص است با این تفاسیر گردشگری لازمه ی تکامل وجود زن به عنوان انسان و بشر می باشد، از این روی خداوند در قرآن نه تنها زنان را از گردشگری و سیرو سفر منع نکرده است بلکه به عنوان انسان به آن ها در این خصوص امر شده است که سیر و سفر برای تحقیق و عبرت و شناخت امری ضروری است.
در سوره ی تحریم به اوصاف زنان پاکدامن و شایسته اشاره شده که از جمله اوصاف آنان «سائحات» بودن آنان است و با این اوصاف ارزنده،‌ شایستگی ازدواج با پیامبران(ص) و افراد صالح را بدست می آورند.
*«عسی ربه ان طلقکن ان یبدله و ازواجا منکن مسلمات مومنات قانتات تائبات عابدات سائحات ثنبات و ابکارا» اگر پیامبر شما را طلاق دهد، امید است پروردگارش همسرانی بهتر از شما برای او قرار دهد “همسرانی ” مؤمن، متواضع، عابد، هجرت کننده، ‌غیره باکره و باکره.«سوره ی تحریم/51)
سائح به مفهوم روان و جاری است و عرب ها به آب جاری که پیوسته در حال جریان است سائح می گویند به همین تناسب به کسی که همواره در سفر و گردش است (سائح و سیاح) گفته می شود. «فضل بن حسن طبرسی، 10/53» به تعبیر دیگر، سائحات کسانی هستند که در راه اطاعت و بندگی خداوند گام نهند. «همان 10/60» و زنان با داشتن صفت های هشت گانه ی یاد شده در آیه ی 5 سوره ی تحریم، از جمله سائح بودن از دیگر زنان ممتاز بوده و خیر النساء می گردند. قرآن در آیه مورد بحث، سیاحت و گردشگری برای زن یک امتیاز دانسته و آن را برابر با ایمان، ‌عبادت، توبه و دیگر صفات والای انسان می داند و با این اوصاف زن ممتاز می شود که این خود دلیل محکم برای تأکید اسلام بر گردشگری و سیاحت، و سیاحت در راستای تدبیر و طی طریق عرفان و معرفت خداوند می باشد.

احادیث:
مسافرت در روایات مورد تشویق قرار گرفته است. زیرا گردشگری بیشتر بلکه همیشه در مسافرت های برون مرزی و دیدار از دیگر کشورها به مسافت کم مانند رفتن از شهری به شهر دیگر نیز اطلاق می گردد. و هر کدام از این روایات به صورتی اهمیت سفر یا گردش را مطرح می کنند.

سفر علمی:
یکی از سفرهای که در اسلام بدان سفارش شده سفر علمی است. پیامبر اسلام طلب علم را بر مردان و زنان مسلمان واجب دانسته و دانش آموختن و کسب معارف دینی را از ارکان اساسی سعادت انسان به شمار آورده است و این تشویق و ترغیب تا مرحله ی وجوب همگانی آن مورد تأکید قرار گرفته است تا آنجا که پیامبر اسلام می فرماید: «طلب العلم فریضه علم کل مسلم و الا ان الله یحب بغاه العلم» طلب دانش بر هر مسلمانی واجب است آگاه باشید که خداوند جویندگان دانش را دوست دارد «کلینی، 1407،‌ ق، 1/78» در جای دیگر علی (ع) می فرماید: کسی که بر آموختن و کسب دانش مسافرت کند مانند مجاهد در راه خداست. «کلینی، ‌407 ق، 1/175» همچنین از پیامبر اکرم (ص) روایت شده که فرمود: «هر کسی در راه کسب و دانش و فضیلت از خانه ی خود خارج شود و به سفر رود هفتاد هزار فرشته او را همراهی و برای او طلب آمرزش می کنند». «علامه مجلسی، 1413 ق، 1/173»
در روایات دیگری از پیامبر (ص) تأکید بر سفر گردیده که حتی در سفر اگر انسان به مال و سرمایه نرسد ولی به اندیشه و فکر افزون خواهد شد. با توجه به روایات مذکور ذهن انسان متوجه ارزش سفر علمی می شود که مسافر راه کسب علم و معرفت مورد حمایت فرشتگان است یا مانند مجاهد در راه خداست به این معنی که اگر در این سفر جان خود را از دست بدهد در صف شهیدان قرار خواهد گرفت.
بر حسب روایتی که در منابع اهل سنت از پیامبر اسلام (ص) نقل شده آن حضرت در ستایش زنان انصار فرموده است «زنان انصار زنان خوبی اند،‌ حیا و خجالت مانع از آن نمی شود که درباره ی مسائل دینی پرسش کنند و به علم و آگاهی دست یابند. «المتقی الهندی،‌9/637»
حضرت فاطمه(س) فرمودند: «از پدرم (صلوات الله علیه) شنیدم که می فرمود: عالمان پیرو ما در روز رستاخیز محشور می شوند، ‌آنگاه بر حسب دانش آنها و میزان کوششی که در راهنمایی بندگان خدا انجام داده اند،‌ از خلعت های کرامت بر تن آنها کنند…» «النوری طبری، 1411ق، 17/318).
ممکن است گفته شود اسلام نسبت به پیشرفت تحصیلی زنان محدودیت هایی را دارد از جمله محدودیت های اسلام در زمینه ی اختلاط مردان و زنان، حجاب زنان، ممنوعیت ایشان از مسافرت بدون همراهی شوهر یا یکی از محارم و سرانجم قید و بندهای ناشی از ازدواج، به طور قهری زنان را از نظر پیشرفت تحصیلی در موقعیت پایین تری نسبت به مردان قرار می دهد.
در پاسخ می توان گفت اولاً این امر به خودی خود نمی تواند دلیلی بر رد این احکام باشد مگر زمانی که ارزش ها و اهداف مطلوب از این احکام را خدشه دار کنیم برای مثال وجوب حجاب برای زنان یا ایجاد برخی محدودیت ها در مسافرت زنان،‌ به منظور هدفی مانند بالا رفتن ضریب امنیت جنسی زنان در نتیجه سلامت اخلاقی جامعه صورت گرفته است. از سویی این ادعا که مخالفت اسلام با اختلاط مردان و زنان مانع پیشرفت علمی زنان است ادعایی نادرست می باشد که هیچگونه شاهدی ندارد و تجربه ی موفق زنان با حجابی که در ایران و سایر کشورهای اسلامی و حتی در کشورهای غربی به سطوح عالی دانش دست یافته اند نادرستی آن را بیشتر نشان می دهد.
در مورد مسافرت زن بدون همراهی شوهر یا یکی از محارم گرچه در بیشتر مذاهب اهل سنت ممنوعیت شدیدی در نظر گرفته شده، بر حسب روایات نقل شده از امامان شیعه چنین سفری به خودی خود منعی ندارد مگر این که خود زن قابل اطمینان نباشد یا اینکه از ناحیه ی دیگری خطری او را تهدید کند، ‌درغیر این صورت همراهی محارم الزامی نیست، هر چند وجود همراه در هر صورت اولویت دارد. «الحرالعاملی، ج8، باب 58،‌ص110 ـ 108»
با دقت در مفاهیم این حکم در می یابیم که محدودیت چندانی از سوی این حکم برای پیشرفت علمی زنان پیش نمی آید، ‌در بسیاری از موارد نیز با اتخاذ تدابیر حمایتی می توان موانع را برطرف نمود.

پی‌نوشت‌ها:

1ـ عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز
2ـ دانشجوی کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه پیام نور قم
منبع:فصلنامه قرآنی کوثر – ش 37