در بسیاری از احادیث درباره ماه رمضان به این نکته اشاره شده که در این ماه شیاطین به بند کشیده می شوند. در این زمینه پرسش هایی پدید می آید از قبیل این که :
شیطان کیست در نظام حکیمانه خلقت چرا به شیطان اجازه داده شده که انسان را گم راه سازد مرز تسلط شیطان بر انسان تا کجاست چرا خداوند در ماه رمضان شیاطین را به بند می کشد و از تاثیر گمراه گرانه آنان جلوگیری می کند; ولی در ماه های دیگر آنان را آزاد می گذارد و سرانجام اگر این گونه روایات درست اند چگونه شماری از روزه داران در این ماه مرتکب گناه می شوند
پاسخ تفصیلی و کافی به این پرسش ها مجالی دیگر می طلبد; اما آنچه به طور اجمال می توان گفت این است که : در دیدگاه اسلامی شیاطین موجوداتی نامرئی از جنس جن اند که از شعور آگاهی آزادی و قدرت انتخاب برخوردارند; لیکن با سواستفاده از آزادی خود با زیبا جلوه دادن زشتی ها و تحریک هوس های نامشروع انسان به گم راه ساختن و فریب دادن او می پردازند.
اما در ورای این نقش اغواگرانه ای که شیاطین در نظام آفرینش بازی می کنند حکمت : شکوفایی استعدادهای پنهانی انسان تربیت در حد انسان کامل و آماده ساختن او در سایه مقاومت در برابر این لغزشگاه ها و فریب ها نهفته است .
این درحالی است که مرز سلطه شیاطین بر انسان از حد تحریک و وسوسه فراتر نمی رود. از این رو آنان انسان را به زشتی ها دعوت می کنند; لیکن نمی توانند او را به ارتکاب زشتی ها وادارند1.
با این توضیح آنچه در این مورد باید بررسی شود دو مسئله است :
نخست . به بند کشیده شدن شیاطین در ماه رمضان .
دوم . بررسی عوامل پنهان در ورای انجام دادن گناهان در این ماه با آن که شیاطین در بندند و نقش گم راهگرانه ندارند.

علت به بند کشیده شدن شیاطین در ماه رمضان
تحلیل و بررسی روایات دینی در موضوع به بند کشیده شدن شیاطین و جلوگیری از آنها در ماه رمضان دو علت را نشان می دهد با این توضیح که علت دوم در طول علت اول است :

1. طبیعت پیشگیرانه روزه
روزه به طور طبیعی زمینه ای را که شیطان بر اساس آن انسان را به گم راهی می کشاند از بین می برد. به تعبیر دقیق تر زنجیری که در ماه رمضان شیطان را به بند می کشد چیزی جز خود روزه نیست . از این رو در حدیث پیامبر خدا آمده است :
ان الشیطان لیجری من ابن آدم مجری الدم فضیقوا مجاریه بالجوع ;2
« شیطان در انسان جاری می شود همچون جریان خون . پس با گرسنگی مجاری او را تنگ کنید. »
این حدیث به روشنی بر این نکته دلالت دارد که روزه به طور طبیعی مانع تسلط شیطان بر انسان می شود. زنجیری که روزه دارد نه تنها شیطان را به بند می کشد بلکه کشش های نفس اماره را هم مهار می کند آن را به اسارت درمی آورد و جلوی سلطه آن را بر انسان می گیرد و به فرموده امیر مومنان (علیه السلام) :
نعم العون علی اسر النفس و کسر عادتها التجوع ;3
« گرسنگی چه خوب یاوری برای اسیرکردن نفس و شکستن عادت آن است ! »
بر این اساس همه روایاتی که در ستایش گرسنگی و نقش آن در خودسازی و تربیت نفس وارد شده اند هدف آنها ایجاد مانع طبیعی در برابر سلطه شیطان بر انسان و نگهداری انسان از کشش ها و اغواگری های نفس و نیز آزادسازی نیروهای عقلی و شکوفاسازی استعدادهای انسانی است آن گونه که از این دو روایت ـ که از مجموعه احادیث این گونه برگزیده ایم ـ روشن می شود4. پیامبر خدا فرمود :
جاهدوا انفسکم بالجوع و العطش فان الاجر فی ذلک کاجر المجاهد فی سبیل الله ;5
« به وسیله گرسنگی و تشنگی با نفس خویش جهاد کنید; چرا که پاداش آن مثل پاداش جهادکننده در راه خداست . »
نیز فرمود :
احیوا قلوبکم بقله الضحک و قله الشبع و طهروها بالجوع تصفو (تصف ) و ترق ;6
« دل های خود را با کم خندیدن و کم خوردن زنده کنید و آن را با گرسنگی پاک سازید تا صاف و رقیق شود. »

2. عنایت ویژه خداوند
افزون بر پشتوانه ای که روزه به طور طبیعی برای روزه داران جهت جلوگیری از سلطه شیطان و اغواگری های او پدید می آورد این برنامه عبادی خود به خود زمینه ساز شمول عنایت های خدا بر آنان می گردد. آنچه در روایات با عنوان به بند کشیدن شیاطین در این ماه آمده است به همین نکته اشاره دارد.
به عبارت دیگر عنایت الهی گزاف نیست تا سئوال شود چرا خدای سبحان مانع سلطه شیطان نمی شود و در بقیه ماه ها بین انسان و سلطه او فاصله نمی اندازد هرگز; بلکه ریشه این توفیق و عنایت الهی در انتخاب خود انسان و ورود او به میهمان سرای رمضان نهفته است .

علت سودنبردن از به بندکشیده شدن شیاطین
در چارچوب تحلیلی که گذشت ـ که می رساند در این ماه شیاطین نسبت به انسان و دست کم نسبت به روزه داران سلطه ندارند ـ سوال اساسی دومی مطرح می شود; چرا که می بینیم گاهی روزه داران هم در این ماه دچار غفلت و گناه می شوند. تشریع کفاره هایی که برای درمان این حالت هاست نیز گواه آن است . سید ابن طاووس در تصویر این نکته می گوید :
یکی از دینداران از من پرسید : « من از به بند کشیده شدن شیاطین بهره چندانی نمی برم ; چون همان حالت غفلت را که پیش از ماه رمضان داشتم دارم و گویا فرقی نکرده است و با زنجیرشدن یاران شیطان از آن کاسته نشده است … » 7.
دو پاسخ به این پرسش می توان داد :

.1 شیطان به تنهایی زمینه ساز گناهان نیست .
این پاسخ بر این نکته استوار است که خطاها و گناهانی که از انسان سرمی زند تنها به شیطان و اغواگری او مربوط نمی شود; بلکه دو منشا اساسی دیگر هم دارد : نفس اماره و زنگارهای متراکمی که پیامد گناهان پیشین اند و دل را آلوده و سیاه ساخته اند.
در واقع عنایت الهی ای که در ماه رمضان شامل انسان می شود تنها تاثیر عامل نخستین را که مربوط به شیطان است از بین می برد; اما دو عامل دیگر همچنان نقش ایفا می کنند و جهت زمینه سازی برای انحراف انسان و سرزدن گناهان از او و غافل ماندن وی کافی اند.
بر فرض که روزه بتواند همه کشش های نفس اماره را بپوشاند و تاثیر آن را در کشاندن انسان به طرف خطاها و گناهان از بین ببرد زنگارهای متراکم از گناهان گذشته کافی اند که برای روزه دار خطرآفرین باشند و او را در معرض غفلت و گناه قرار دهند.

.2 دربندبودن شیطان ها نسبی است .
از تحلیل گذشته روشن شد که زنجیری که شیطان را به بند می کشد از خود روزه ماه رمضان فراهم می شود و نه از چیز دیگری . بنابراین هرچه روزه مستحکم تر و کامل تر باشد زنجیری که شیطان را به بند می کشد و جلوی نفس اماره را می گیرد محکم تر خواهد بود و از میزان غفلت و انحراف های ناشی از آن خواهد کاست .
بر این پایه می توان گفت : روزه آنان که در ماه رمضان گناهانی مرتکب می شوند روزه کاملی نیست . (ماه خدا محمدی ری شهری جلد اول مرکز تحقیقات دارالحدیث )

پى نوشت ها:

1 ـ در قرآن آمده است : (چون کار داوری به پایان می رسد شیطان می گوید : خداوند به شما وعده راست داد . و من به شما وعده دادم اما تخلف کردم . من بر شما سلطه ای نداشتم جز آن که شما را دعوت کردم . شما هم پذیرفتید. پس مرا سرزنش نکنید و خودتان را ملامت کنید) (ابراهیم آیه 22 ) .
2 ـ احیا علوم الدین : 347 1 ; المحجه البیضا : 148 5 عوالی اللنالی : 97 273 1 و ص 66 325 بحارالانوار : .42 70
3 ـ عیون الحکم و المواعظ : 494 غررالحکم : 9944
4 ـ برای آگاهی بیشتر از این گونه روایات ر . ک : ص 135 (برکات میهمانی خدا حکمت ) و ص 137 (تقرب به خدا) و ص 145 (بهشتی شدن ).
5 ـ احیا علوم الدین : 124 3 ; المحجه البیضا : .146 5
6 ـ احیا علوم الدین : 129 3 ; المحجه البیضا : .154 5
7 ـ سیدابن طاووس (ر . ک : الاقبال : 73 1 ) .