از آنجا که حجّ یکی از زیباترین، پررازترین و عمیق ترین عبادات، نسبت به سایر عبادات دینی است، (به طوری که در حدود 5000 روایت در خصوص آن از معصومین (علیهم السلام) وارد شده است) و از آنجا که معمولاً برای هر مسلمان یک یا دو بار بیشتر، تجربه آن ممکن نمی باشد و هزینه ی مادّی و زمانی زیادی را به خود اختصاص می دهد، لازم است برای بهره برداری از این فرصت طلایی، برنامه و مدیریتی بهینه داشت، برنامه ای که به موازات حسّاسیتهای ظاهری آن، به مدیریت معنوی حج در دو بُعد فردی و جمعی نیز توجه شود، تا با الهام از منابع اصیل دینی بتوان اصول مدیریت حجّ را شناخت و آن را به کار بست.
در دل عبادت معنوی حج، لزوماً مسافرت و دوری از وطن وجود دارد، به همین دلیل یکی از اصول مدیریت معنوی و موفّق حج، آشنایی با آداب و اخلاق سفر و مراعات آنهاست. در فرهنگ دینی و آموزه های آن، برای سفر آداب فراوانی ذکر نموده اند که در اینجا به بیان این آداب اشاره می کنیم.

آداب سفر

1- انتخاب همراه و همسفر
قال رسول الله (ص): (الرّفیق ثُّم الطریق)
«نخست همسفر انتخاب کن، بعد قدم در راه گذار.» (میزان الحکمه، ح 8603)

2- انتخاب مدیر بین همسفران
قال رسول الله (ص): (إذا کان ثلاثهٌ فی سفرٍ فَلیُؤمِرّوا اَحدَهُم) (میزان الحکمه، ح 8609)
«هرگاه سه نفر همسفر شدند، از میان خود یک نفر را به سالاری انتخاب کنند.»

3- انتخاب همسفری هم شأن و هم کفو
قال علی (ع): (لا تَصحَبَنَّ فی سَفَرٍ مَن لا یَری لَکَ الفَضلَ علَیه کَما تَری لَهُ الفضلَ علَیک.)
«با کسی همسفر نشو که برای تو بر خود برتری نبیند، آنچنان که تو برای او بر خویش برتری بینی.» (میزان الحکمه، ح 8612)

4- انتخاب همسفر شایسته
قال الصادق (ع): (إصحَب مَن تَتزَیَّنُ بِهِ وَ لا تَصحب من یَتَزَّین بکَ.) (وسائل، ج 11، ص 412)
«با کسی همسفر شو که موجب افتخار و زینت تو باشد و با آن کس که تو باعث افتخار او باشی همراهی مکن.»

5- نوشتن وصیت نامه
قال الصادق (ع): (مَن رَکِب راحِلَهً فَلیُوص.)
«کسی که بر مرکبی (برای سفر) سوار می شود، لازم است وصیت کند.» (وسائل، ج 11، ص 369)

6- صدقه دادن
قال الصادق (ع): (تَصَدَّقَ وَ اخرُجَ أیَّ یَومٍ شِئتَ)
«صدقه بده و هر روزی که خواستی (از خانه برای سفر) خارج شو.» (وسائل الشیعه، ج 11، ص 375)

7- خواندن سوره های قرآن و اذکار مخصوص سفر
1. سوره توحید: (امام صادق (ع) فرمودند: هر کس هنگام بیرون رفتن از خانه، ده مرتبه سوره توحید را بخواند، پیوسته در پناه و حمایت خداست تا به خانه برگردد.) (کافی، ج 4، 333)
2. سوره قدر: (امام سجاد (ع) فرمودند: اگر کسی پیاده حجّ گزارد و سوره قدر را بخواند درد سخت پیاده روی را احساس نمی کند.) (وسائل، ج 11، ص 396)
3. سوره ناس، فلق، آیه الکرسی و سوره حمد.
امام موسی کاظم (ع) فرمودند:
[هرگاه یکی از مردان شما قصد مسافرت کرد، هنگام خروج از منزل و رو به سمتی که به قصد آن در حرکت است بایستد و سوره ی حمد را در چهارسوی خود بخواند، همچنین معوذتین (ناس و فلق)، قل هوالله احد و آیه الکرسی را در پیش رو و سمت راست و پشت سر بخواند و سپس بگوید: «اللّهمَّ احفَظنی واحفَظ ما مَعِیَ وَ سَلِّمنی و سَلِّم ما مَعِیَ وَ بَلِّغنی وَ بَلِّغ ما مَعی بِبَلاغِکَ الحَسنِ الجَمیل.»] (وسائل الشیعه، ج 11، ص 381)
4. آیه های سفر همچون:
(وَ قُل رَبِّ ادخِلنی مُدخَلَ صِدقٍ وَ أخرِجنی مُخرَجَ صِدقٍ وَاجعَل لی مِن لَدُنکَ سُلطاناً نَصیراً.) (اسراء/ 80)
5. اذکار مخصوص سفر همچون:
(امام باقر (ع) هرگاه از خانه بیرون می رفت می فرمود: «بِسم الله خَرَجتُ و عَلَی الله تَوَکّلتُ لا حَولَ و لا قُوَّه إلاّ باللهِ») (کافی، ج 4، ص 333)

8- همراه داشتن تجهیزات و لوازم سفر
لقمان در وصیت به فرزندش فرمود:
«ای پسرم! شمشیر و کفش و عمامه و ریسمان و مَشک آب و نخ خیاطی و سوزن همراه داشته باش و داروی بیشتری همراه خود بردار تا هم خود و هم همراهانت از آن استفاده کنند و در هر کاری که نافرمانی خدا در آن نباشد با همسفرانت موافقت کن.» (الفقیه، ج 2، ص 185)

9- برداشتن آذوقه
امام صادق (ع) فرمودند: «زیادی توشه (آذوقه سفر) و پاکیزه بودن و بخشش آن به همراهانی که در سفر با شما هستند، از نشانه های جوانمردی است» (وسائل، ج 11، ص 424)

10- همراه داشتن تربت امام حسین (ع)
امام صادق (ع) فرمودند: (اگر یکی از شما بخواهد از هر ترسی در امان باشد، تسبیحی از تربت حسین (ع) برگیرد و هنگام خفتن در بستر، دعای وقت خفتن را سه مرتبه بخواند، تربت را بوسیده، بر چشمان خود بگذارد و بگوید: «اللهمّ إنّی اسئَلُکَ بِحقّ هذه التُّربَه و بِحقِّ صاحِبِها و بِحقّ جَدِّهِ و بِحقِّ أبیهِ و بِحَقّ اُمِّهِ و أخیهِ و بحَقِّ وُلدِهِ الطّاهرین اجعَلها شِفاءً مِن کُلِّ داءٍ» سپس آن تربت را در جیب خود گذارد.) (وسائل، ج 11، ص 427)

11- مراقبت از اموال و زاد و توشه
امام باقر (ع) پیوسته می فرمودند: (حفظ و نگهبانی نفقه از توانمندی مسافر است.) (وسائل الشیعه، ج 11، ص 419)

12-حفظ اسرار و بازگو نکردن همه ی اتفاقات سفر
قال الصادق (ع): (لَیسَ مِنَ المُرُوَه أن یُحَدِّثَ الرَّجُلُ بِما یَلقی فی السَّفَرِ مِن خَیرٍ أو شَرٍّ) (آثار الصادقین، ج 8، ص 492)
«از جوانمردی به دور است که انسان هر چه در سفر از خوب و بد دیده بازگو کند.»

13- بخشش و اظهار محبت به همسفران
امام صادق (ع)- به معلّی که عازم سفر بود- فرمودند: «از خدای متعال بترس تا همه از تو بترسند. ای معلّی! با بخشش به برادرانت به آنان اظهار محبت کن، زیرا خداوند بخشش را وسیله ی دوستی و عطا نکردن به دیگران را وسیله ی دشمنی قرار داده است.» (بحار، ج 68، ص 48.)

14- رعایت اخلاق سفر
لقمان به پسرش فرمود: (هرگاه با گروهی همسفر شدی، در کارهای خود و آنان بسیار با آنان مشورت کن و با لبخند با ایشان برخورد نما، اگر در زاد و توشه ات یاری طلبیدند، یاریشان نما، بیشتر خاموش باش و فراوان نماز بخوان،… هرگاه از تو مشورت خواستند با دقت نظر به آنان پاسخ ده هر گاه دیدی همراهان تو حرکت می کنند با آنها حرکت کن و اگر دیدی کار می کنند تو هم با آنان کار کن و اگر صدقه یا وامی به کسی دادند تو نیز به ایشان عطا کن و از آن که از تو بزرگتر است حرف شنوی کن، هرگاه همراهانت تو را به چیزی فرمان دادند به آنان آری بگو و «نه» نگو، زیرا «نه»، گفتن عیب و نقص است… فرزندم! هرگاه وقت نماز فرا رسید برای هیچ کاری نماز را به تأخیر میانداز،… نماز را به جماعت بگذار اگرچه بر سرِ نیزه باشد…) (وسائل الشیعه، ج 11، ص 440)

15- با خبر کردن دیگران از سفر خود
قال رسول الله (ص):
(حَقٌّ عَلی المُسلِم إذا أراد سَفَراً أن یُعلِمَ أخوانَهُ وَ حَقٌّ علی اخوانِهِ اذَا قَدِمَ أن یأتُوه.)
«بر هر مسلمان است که چون آهنگ سفری کرد برادرانش را آگاه سازد و بر برادرانش لازم است چون برگشت به دیدارش روند.» (کافی؛ ج 2، ص 174)