احکام فقهی- اجرایی حج

آگاهی مدیران، معاونان و خدمه ی کاروان ها نسبت به مناسک حج باید در حد بالاتری از آنچه برای زائران لازم است باشد و گذشته از مسائل عمومی حج، برخی از احکام فقهی رابطه ی تنگاتنگ با مسائل اجرایی حج دارد که می توان آنها را با عنوان احکام فقه-اجرایی حج از سایر مسائل جدا کرد. آنچه در پیش رو دارید این دسته از مسائل است.

اخلاص در عمل

مدیریت کاروان حج و خدمت به زائران بیت الله الحرام از اعمالی است که رنگ عبادت دارد، از این رو باید با قصد قربت و برای رضای خداوند انجام پذیرد که اگر چنین باشد اجر اخروی فراوانی نیز خواهد داشت.

تنظیم برنامه های آموزشی حج

بر مسئولان کاروان ها لازم است برنامه های آموزشی حج را به گونه ای تنظیم کنند که زائران آنها بتوانند به نحو شایسته ای در آن برنامه ها شرکت کرده و خود را آماده ی این سفر عظیم بنمایند؛ یعنی با در نظر گرفتن زمان حرکت کاروان و موقعیت شغلی زائران، جلسات آموزشی در وقت مناسب تشکیل گردد و از نظر مکانی نیز محل برگزاری آنها در جایی باشد که تمام زائران یا درصد بالایی از آنها بتوانند شرکت کنند.

تشویق زائران

مسئولان کاروان ها زائران خود را به شرکت در کلاس های آموزشی مناسک که توسط روحانیون معظم کاروان ها برگزار می گردد و استفاده از برنامه های صدا و سیما که ویژه ی حج تهیه و پخش می شود تشویق کنند؛ چون هرچه سطح آگاهی زائران نسبت به مسائل حج بالاتر باشد، اداره ی کاروان نیز آسان تر است.

نیابت

کسی که در حج نیابت می پذیرد باید دارای شرایطی باشد که از جمله آنهاست:
1- واجب نبودن حج بر نایب.
2- آشنایی به افعال و احکام حج (هرچند با ارشاد کسی در هنگام عمل).
3- معذور نبودن در ترک برخی افعال حج (114)
بنابراین افرادی که حج واجب خود را بجا نیاورده اند و مستطیع هستند، نمی توانند نیابت بپذیرند و کسانی که از انجام دادن کامل اعمال حج معذور باشند و از ابتدا می دانند که باید وظیفه ی معذور را انجام دهند، نمی توانند نیابت بپذیرند مانند آن عده از خدمه ی کاروان که شب عید قربان با انجام دادن وقوف اضطراری مشعر، همراه با بانوان به منا می روند. به فتوای حضرت امام خمینی (ره) و برخی از فقهای بزرگوار اگر از ابتدا هم معذور نباشد و در هنگام عمل عذری برایش پیش آید، نیابت او صحیح نیست؛ بنابراین بهتر است که مدیران، معاونان و خدمه ی کاروان ها نیابت نپذیرند، چون هر لحظه ممکن است به هنگام انجام اعمال، مشکلی برای کاروان پیش آید که به ناچار باید اعمال معذور را انجام دهند، پس در صورتی که یکی از خدمه نیابت پذیرفته باشد بهتر است به اطلاع مدیر کاروان برساند تا در هنگام اعمال و پذیرفتن کاترهای اجرایی کاروان به مشکل برنخورد.

یاری روحانی

مدیران و معاونان و خدمه کاروان باید در انجام هرچه بهتر مناسک و اعمال حج، روحانی کاروان را یاری دهند ولی هرگز در کار وی دخالت نکنند و از پاسخگویی به مسائل شرعی حج بپرهیزند و سؤال کننده را به روحانی کاروان ارجاع دهند، چون احکام حج بسیار پیچیده و دقیق است و موارد مشابه بسیار دارد که تشخیص آن موارد و یافتن حکم شرعی آن کار دشواری است و چنانچه به مسئله ای پاسخ اشتباه داده شود، گاهی پیامدهای بسیاری به دنبال دارد؛ لذا تمام مسئولان کاروان؛ اعم از مدیر، معاون، خدمه و روحانی کاروان باید با هماهنگی کامل و تفاهم و انجام وظایف خود، زائران را در انجام صحیح اعمال یاری دهند.

دخالت سابقه داران

گاهی مشاهده می شود افرادی که سابقه تشرف به حج را دارند بر اثر غرور یا اطمینان به آگاهی خود، به صورت انفرادی عمل می کنند و تعدادی از کسانی را که سابقه تشرف ندارند برای انجام اعمال و مناسک به همراه خود می برند و به جهت اشتباه در اعمال، سبب زحمت خویش و همراهان می گردند. مسئولان کاروان این مسئله را به زائران گوشزد کنند که هرگز بدون هماهنگی با مسئولان کاروان اقدام به عملی ننمایند و کسی را با خود برای انجام مناسک نبرند که ممکن است موجب بطلان اعمال خود یا دیگران گردند.

نماز قضا نشود

در تمام مواقع، برنامه های حرکت کاروان طوری تنظیم شود که زائران بتوانند نمازهای واجب خود را به موقع به جای آورند و هرگز نماز کسی قضا نشود و نیز به زائران یادآوری شود که : آخر شب به زیارت یا خرید نروید که نماز صبح تان قضا شود.

نماز تمام یا شکسته.

چون مسئولان کاروان از مدت اقامت زائران در مدینه و مکه مطلع هستند، لازم است در اولین فرصت، مدت اقامت کاروان در مدینه و مکه (قبل از رفتن به عرفات و پس از برگشت از منا) را به اطلاع روحانی کاروان برسانند که این مسئله را برای زائران بگوید تا تکلیف خود را نسبت به تمام یا شکسته بودن نماز بدانند.
س- در عرفات و منا و مشعر و بعد از مراجعت از اماکن مزبور، در صورتیکه مسافت شرعی محقق نشود، وظیفه ی حجاجی که قبلاً در مکه ی معظمه قصد اقامت کرده اند؛ از حیث قصر و اتمام چیست؟
ج- در فرض مذکور تمام است. (115)
س- بعضی از حجاج در مکه قصد اقامه کرده اند، چه بطن مکه یا محلات آن مثل «شیشه» و «ریع الذاخر» یا «مسفله» یا «جیحون» اگر یقین داشته باشند که تا عرفات چهار فرسخ است نماز را قصر و اگر شک داشته باشند در مسافت شرعی، نماز را تمام می خوانند، بفرمایید در مراجعت از عرفات و منا، تکلیف آنان از نظر قصر و اتمام چیست؟ با توجه به اینکه توقف آنان در مکه یک روز یا سه روز یا نه روز است و باید به ایران یا مدینه حرکت کنند؟
ج- در صورت عدم مسافت شرعیه یا شک در آن که در نماز باقی بر تمام هستند، اگر از عرفات که به مکه برمیگردند، از جهت این که محل اقامه است می روند و بعد از مکه قصد مسافرت می کنند در بازگشت به مکه و در خود مکه هم نمازشان تمام است. (116)

قبله

چون جهت قبله در شهر مکه در هر سوی آن تغییر پیدا میکند و حتی گاهی در یک هتل نیز، قسمت های مختلف آن ممکن است به یک سمت نباشد و بدین سبب تشخیص جهت قبله برای زائران مشکل شود، مناسب است جهت قبله بر کاغذی نوشته شود و بر دیوار شُقّه ها یا اتاق ها نصب گردد که در نماز مراعات گردد، علاوه بر این با کمال تأسف جهت برخی از دستشویی ها در دو شهر مکه و مدینه به سمت قبله است و چون در آن حال رو به قبله یا پشت به قبله بودن حرام است، لازم است مسئولان کاروان نسبت به تغییر دادن یا مسدود کردن آنها و یا آگاه کردن زائران اقدام نمایند.

شرکت در نماز جماعت

گرچه روحانیون معظم کاروان ها، هر لحظه به زائران تذکر میدهند که در نماز جماعت شرکت کنند، لیکن از آنجا که یکی از مشکلات اساسی در حج، پرسه زدن زائران ایرانی در خیابان ها هنگام نماز جماعت یا بازگشت به محل اسکان می باشد و این مسئله زمینه ی توهین به شیعه را فراهم می آورد، لازم است مسئولان محترم کاروان ها، این مسئله را به زائران گوشزد کنند و آنها را به شرکت در نماز جماعت به ویژه نماز جماعت مسجدالحرام و مسجدالنبی تشویق کنند و برنامه های زیارتی و پذیرایی را طوری تنظیم کنند که زائران بتوانند به موقع کارهای خود را انجام دهند و از شرکت در نماز تخلف نکنند.
مواردی مشاهده می گردد که شام کاروان ها پس از نماز مغرب داده میشود و زائرانی که عصر به حرم یا بازار رفته اند، چون خوف دیر رسیدن به شام را دارند و فاصله محل اسکان هم زیاد است، به جای رفتن به نماز، بر خلاف مسیر حرکت حجاج که جملگی برای شرکت در نماز جماعت به سوی مسجد می روند، آنها به سوی محل استراحت در حرکتند و این عمل بسیار ناپسند و خلاف شئون شرعی است.

یادآوری وضو

هنگام بردن زائران به اماکن مقدس یا طواف و سایر اعمال، بسیار مناسب است قبل از حرکت به زائران یادآور شوید که وضو بگیرند و آماده ی حرکت شوند، تا هنگام زیارت کسی برای وضو گرفتن از جمع جدا نشود که سبب معطل ماندن سایرین و گاهی گم شدن آن فرد می شود و بسیار مشاهده شده است که حاجی به سبب غفلت از وضو، طواف را بدون وضو انجام داده و این امر مشکلاتی برای کاروان و خودش پدید آورده است.

احرام در میقات

تلاش بی وقفه ی مسئولان کاروان با شروع اعمال و احرام در میقات آغاز می شود که از آنجا به بعد دقت بسیار زیاد و مدیریت کامل، ضامن پیشبرد کارها خواهد شد.
کسانی که مدینه بعد هستند و برای احرام به «جُحفَه» می روند، نسبت به احرام مشکل خاصی ندارند، چون میقات جُحفه اختصاص به مسجد ندارد و تمام منطقه ی جحفه میقات است و احرام در آنجا مشکلی ندارد. (117) لذا بردن زائران به داخل مسجد به ویژه در مواقع ازدحام و زیادی جمعیت، ضرورتی ندارد و برای خانم هایی که از رفتن به مسجد معذورند مشکلی وجود ندارد ولی کسانی که مدینه قبل هستند و برای احرام به مسجد شجره می روند، چون تنها مسجد شجره میقات است و بنابر احتیاط واجب باید احرام در مسجد واقع شود (118) توجه به نکات ذیل لازم است:
1- قبل از رفتن به مسجد زائران را نسبت به جغرافیای مسجد، محل وضو و غسل احرام توجیه نمایید که به راحتی بتوانند اعمال را انجام دهند و زائری گم نشود و احرام در حیاط اولی که پس از دستشوییها و قبل از مسجد واقع است انجام نشود، چون برخی از حجاج به اشتباه آنجا را نیز جزء مسجد شجره می دانند.
2- خانم ها را راهنمایی کنید که پس از رفتن به مسجد، پشت نرده های چوبی جمع شوند تا روحانی کاروان، نیّت و لبیک را برای آنها بگوید، چون قسمت زنانه ی مسجد جداست و مردان حق ورود به آن قسمت را ندارند و بین قسمت زنانه و مردانه، نرده ی چوبی بلندی قرار دارد. در این قسمت، وظیفه ی «خانم دستیار» نیز سنگین تر خواهد بود.
3- خانم دستیار باید نسبت به شناسایی و انجام احرام خانم هایی که از رفتن به مسجد معذورند، روحانی کاروان را یاری دهد.
4- احرام در هر جای مسجد اشکالی ندارد، حتی در قسمت هایی که اخیراً توسعه یافته و جزء مسجد به حساب می آید، لذا گرداندن زائران در قسمت های مختلف مسجد لازم نیست، بلکه گاهی سبب مزاحمت برای دیگران نیز می باشد.
5- اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعت مسجد شجره شد، لازم است زائران را به نماز جماعت راهنمایی نمایند، و از تکرار لبیک به صورت دسته جمعی، آن هم با صدای بلند بپرهیزند.
6- زائران را نسبت به نبردن ساک ها به داخل حیاط اولی مسجد توجیه کنید، چون ممکن است گم شود و یا بر اثر مشابه بودن ساک ها اشتباه شود و مشکلاتی پدید آورد.
7- شایسته است چند دمپایی مناسب، جزء اثاث کاروان باشد، که اگر دمپایی کسی گم شد، بتواند با عاریه گرفتن آن، به راه خود ادامه دهد و این مسئله را به زائران گوشزد کنید که هنگام رفتن به مسجد شجره یا مسجدالحرام، محل گذاشتن دمپایی خود را به خاطر بسپارند تا به اشتباه نیفتند یا آن را در پاکتی گذاشته و همراه خود ببرند.

نذر احرام قبل از میقات (برای بانوان).

چون به فتوای حضرت امام خمینی (ره) و برخی از فقهای بزرگوار نذر زن بدون اجازه شوهر خود صحیح نیست و ممکن است برای بانوانی که از رفتن به مسجد معذورند، این مسئله مورد نیاز باشد تا قبل از میقات؛ مثلاً در مدینه منوره با نذر محرم شوند و نیازی به وارد شدن به مسجد نباشد، مناسب است مدیر کاروان این مسئله را قبل از سفر به روحانی کاروان یادآوری کند تا او هم خانم هایی را که به تنهایی مشرف میشوند، راهنمایی کند که از شوهرشان نسبت به نذر اجازه بگیرند.
س- در مناسک مرقوم است که زنهای حائض باید عبوراً از مسجد شجره محرم شوند و اگر نمی توانند در خارج محرم شوند در مُحاذی جُحفه تجدید احرام کنند، چون این کار مشکل است و مُحاذی جُحفه معلوم نیست، آیا حضرت امام اجازه می فرمایند که اینگونه اشخاص در مدینه با نذر محرم شوند؟
ج- چون احرام قبل از میقات با نذر صحیح است، زنهای حائض که عذر شرعی از دخول مسجد دارند می توانند در مدینه با نذر برای عمره محرم شوند و در این صورت لازم نیست به مسجد شجره بروند ولی نذر زن باید با اذن شوهر باشد. (119)

داشتن حوله ی اضافی

مدیران کاروان، زائران را راهنمایی کنند تا یک یا دو تکه پارچه سفید یا دو حوله اضافه همراه داشته باشند که اگر لباس احرامشان گم شد، از آن استفاده کنند و اگر نجس شد و امکان تطهیر آن نبود به راحتی بتوانند تعویض کنند.

زیر سایه رفتن

یکی از محرمات احرام برای مردان، زیر سایه رفتن است. در این مورد نکات زیر قابل توجه است:
1- حرمت زیر سایه رفتن اختصاص به حال حرکت بین دو منزل دارد؛ مانند پیمودن مسافت جحفه به مکه، یا مدینه به مکه و مکه به عرفات. بنابراین درحال توقف برای غذا خوردن، استراحت و همچنین در جایی که منزل کرده اند، زیر سایه رفتن مانعی ندارد. (120)
2- وقتی که زائران مکه به عرفات و منا وارد می شوند، این اماکن حکم منزل را دارد و زیر سایه رفتن اشکال ندارد، بنابراین می-توانند با ماشین سقف دار مسافت منزل تا مسجدالحرام را طی کنند. (121)
3- به فتوای حضرت امام (ره) و بسیاری دیگر از مراجع تقلید، مردان محرم در شب می توانند سوار ماشین سقف دار شوند. (122)
4- چنانچه تعداد زیادی از مردان کاروان مقلّد کسانی بودند که استفاده از اتومبیل مسقف (حتی در شب) را جایز نمی دانند، باید با هماهنگی روحانی کاروان نسبت به این مسئله اقدام لازم انجام گیرد.
5- زمان حرکت زائران از جحفه یا مدینه به مکه طوری تنظیم شود که به طلوع آفتاب برنخورد. با کمال تأسف در سال های اخیر نمونه های بسیاری رخ داده که به سبب تأخیر در حرکت یا اهمال وسستی مسئولان کاروان و گاه بر اثر پدید آمدن نقص فنی برای اتومبیل به صبح برخورده اند و با مشکل استظلال مواجه شده اند.

قسم خوردن

یکی دیگر از محرمات احرام، قسم خوردن به نام خداوند است، بنابراین مسئولان اداره ی کاروان، در مواقع شدت کار و برخورد با دیگران، اعصاب خود را کنترل کرده و از جدال بپرهیزند.

نگاه در آینه

بسیار بعید است که زائران، عمداً به آینه نگاه کنند ولی از جمله مواضعی که نگاه در آینه اتفاق می افتد، اتومبیل و هتل است.
نسبت به اتومبیل گاه یادآوری آن ضرر بیشتری دارد، چون معمولاً حرکت زائران در شب است و توجهی به آینه ندارند و اگر بی توجه نگاهشان به آینه بیفتد اشکال ندارد و یادآوری آن گاهی سبب نگاه کردن می شود، ولی نسبت به محل اسکان و هتل، چون غالباً در سالن انتظار، راهروها و دستشویی ها آینه وجود دارد، بهتر است دست اندر کاران اداره ی کاروان در مدتی که زائران محرم هستند، آینه ها را با روزنامه یا کاغذی بپوشانند تا حجاج به مشکلی دچار نشوند.

حرام بودن زن و مرد به یکدیگر

در مدتی که زائران در حال احرام هستند، ترتیبی اتخاذ گردد که تماس همسران با یکدیگر کمتر باشد، چون برخی از زائران به جهت جهل به مسئله یا غفلت از آن متوجه حرمت نیستند، درحالیکه نگاه با شهوت و لمس بدن یکدیگر نیز حرام است.

قطع تلبیه

کسی که برای عمره ی تمتّع محرم شده، وقتی خانه های مکه را ببیند، نباید لبیک بگوید، (123) لذا این مسئله را هنگام رفتن به مکه به جز اتومبیلی که روحانی کاروان در آن حضور دارد که او تذکر خواهد داد، در سایر اتومبیل ها که مدیر و معاون یا خدمه حضور دارند، بجاست که این مسئله برای زائران یادآوری شود.

غذای خوشبو

آشپز محترم کاروان و همکاران وی، در مدتی که زائران در احرام عمره یا حج هستند چون نمی توانند غذای خوشبو بخورند، از طبخ غذاهای خوشبو و زدن زعفران به آن و دادن سبزی های خوشبو به زائران خودداری کنند. (124)

طواف ونماز طواف

طهارت: چون طواف و نماز آن باید با طهارت انجام شود، قبل از بردن زائران به مسجدالحرام برای طواف، یادآوری شود که وضو بگیرند تا نزدیک مسجد یا هنگام شروع طواف کسی به دنبال وضو نرود که از جمع جدا می ماند و مشکل ایجاد می کند.
غسل مستحبی برای رفتن به مسجدالحرام و انجام طواف گرچه ثواب دارد ولی از وضو کفایت نمی کند و وضو هم لازم است.
زمان طواف: برای بردن زائران به طواف، وقت مناسبی در نظر گرفته شود که زیاد شلوغ نباشد و حتی المقدور به شستشوی مسجد و نماز جماعت برخورد نکند؛ چون ممکن است سبب قطع طواف یا سعی بشود و به جهت آگاه نبودن زائران به مسائل طواف ممکن است مشکلاتی برای کاروان پیش آید.
شک در طواف یا قطع آن: در طواف لازم است تعدادی از دست اندرکاران کاروان، زائران را همراهی کنند تا بتوانند طواف را بخوبی بجا آورند و شک وشبهه ای پیش نیاید ولی چنانچه فردی در تعداد شوط های طواف یا سعی شک کرد و به هر دلیلی طواف را قطع کرد، حتماً مسئله را با روحانی کاروان در میان بگذارد تا با راهنمایی وی بتواند اعمال را به پایان ببرد.

نیابت در نماز طواف

دست اندرکاران کاروان، نیابت در نماز طواف را از کسی نپذیرند، چون به فتوای حضرت امام (ره) و بسیاری از فقها نیابت کفایت نمی کند.

تقصیر

تقصیر در عمره ی تمتّع، مکان معینی ندارد و لازم نیست پس از اتمام سعی؛ فوراً انجام شود و لازم نیست در مروه باشد. شلوغی مروه بیشتر به سبب توقف زائران در هنگام تقصیر است، مناسب است که زائران توجیه شوند تا پس از سعی، محل را ترک کنند و در فضای باز با خیال راحت تقصیر را انجام دهند، حتی گاهی مشاهده می شودکه خانم ها در همان محل شلوغ برای تقصیر، موی خود را بیرون آورده اند تا قدری از آن را بچینند درحالیکه مردان نامحرم می بینند. با اینکه می تواند ناخن بچینند و ضرورتی نسبت به چیدن موی سر وجود ندارد.
روحانی و مسئولان کاروان، به ویژه خانم دستیار لازم است که بانوان محترم را نسبت به این مسئله توجیه کنند، تا خلافی مرتکب نشوند.

بین الاحرامین

پس از اتمام عمره ی تمتّع و قبل از احرام حج کارهای ذیل جایز نیست:
* تراشیدن سر.
* انجام عمره ی مفرده.
* بیرون رفتن از شهر مکه.
* کندن درخت و گیاه حرم و صید در حرم.
بنابراین در این مدت، زائران باید توجیه شوند که این اعمال را انجام ندهند، گرچه این مسائل را روحانی کاروان یادوری خواهد کرد، ولی نظارت بر رفتار زائران تا حدی بر عهده ی مدیر، معاون و خدمه خواهد بود و گاهی زائران کاروان از مدیر یا دیگران نسبت به رفتن به غار حرا، غار ثور و … سؤال می کنند.
ولی نسبت به خدمه، چنانچه بخواهند برای آماده سازی محل اسکان در عرفات و منا از شهر مکه بیرون روند و یا برای تحویل اثاثیه یا جنس از انبارهایی که بیرون شهر است، در صورت امکان باید محرم شوند به احرام حج و در همین احرام بمانند تا وقتی که برای وقوف و انجام اعمال حج به عرفات می روند ولی چنانچه ناچار باشند و محرم شدن هم موجب حرج و مشقت است اشکال ندارد. (125)
مسئله-خدمه کاروانهای حج اگر عمره ی مفرده به جا آورده باشند، هردفعه که از مکه خارج می شوند و به جده می روند و برمی گردند، لازم نیست محرم شوند ولی اگر عمره ی تمتّع به جا آورده اند بنابر احتیاط نباید از مکه خارج شوند مگر در صورت حاجت، در حالیکه محرمند با احرام حج.
س- خدمه ی کاروان ها که پس از انجام عمره ی تمتّع باید برای دیدن چادرها و کارهای دیگر به عرفات و منا بروند و به مکه برگردند، وظیفه ی آنان چیست؟
ج- بنابر احتیاط واجب نمی توانند از مکه خارج بشوند مگر در مورد ضرورت و در این صورت باید برای حج مُحرم شوند و بیرون بروند. بلی اگر احرام برای آنان حَرَجی باشد و رفتن به عرفات و منا بر آنان ضرورت دارد، می توانند بدون احرام به آنجا بروند.

یادآوری:

اکنون بر اثر توسعه ی شهر مکه، «جبل النور» که غار حرا در آن قرار دارد جزء شهر مکه به حساب می آید ولی «جبل الثور» که غار ثور در آن است، هنوز جزء شهر به حساب نمی آید.

احرام حج

محل احرام حج شهر مکه است. برخی از فقها مثل حضرت امام (ره) تمام شهر مکه ی فعلی را برای احرام کافی می دانند و برخی دیگر می فرمایند احرام حج باید در مکه ی قدیم واقع شود، در این مورد هم با هماهنگی روحانی کاروان نسبت به احرام آنها اقدام شود و بهتر آن است که در مسجدالحرام محرم شوند. اگر در روز هشتم یا حتی قبل از آن هم محرم شوند اشکال ندارد، بنابراین در صورت لزوم می توان آنها را در وقت خلوت به مسجدالحرام برد تا محرم شوند.

زمان حرکت به عرفات

وقوف به عرفات از ظهر روز نهم آغاز می شود، بنابراین زمان حرکت به سوی عرفات به گونه ای باید تنظیم شود که حجاج قبل از ظهر در عرفات حاضر باشند و رفتن شب عرفه و استفاده از خنکی هوا و همچنین نبود مشکل استظلال وقت مناسبی است.
چون در وقت وقوف (از ظهر تا مغرب) حاجیان باید در صحرای عرفات باشند و از حدود آن خارج نشوند، بنابراین باید نسبت به حدود عرفات، که امروزه با تابلوهای بزرگ مشخص شده است، توجیه شوند و حتی المقدور از تردد در جاهای مختلف عرفات که احتمال گم شدن آنها زیاد است پرهیز کنند؛ زیرا در صورت گم شدن از اعمال بازخواهند ماند.

از عرفات تا مشعرالحرام

یکی از مواقع حساس در مدت فعالیت مدیران و معاونان و خدمه ی کاروانها از عرفات تا مشعر و از آنجا تا منا است که باید با تلاش و تدبیر، زائران را به طور کامل و سالم به مقصد برسانند، گرچه در سال های اخیر به سبب وجود راه های متعدد، امکان نرسیدن به موقع تا مشعرالحرام بعید به نظر می رسد، لیکن باید دانست که فاصله ی عرفات تا مشعرالحرام در طرق متعدد از چهار تا شش کیلومتر می باشد. بنابراین اگر از دورترین مسیر هم به سمت مشعر روند، فاصله بیش از شش کیلومتر نیست.
پس اگر در بین مسیر دچار مشکلی شدند که نتوانستند با اتومبیل حرکت کنند، برای آنکه از وقوف بازنمانند می توانند زائران را پیاده ببرند و چنانچه در این مدت برای زائری مشکلی خاص پیش آید که می بایست به بیمارستان منتقل شود، حتماً مسئله را با روحانی کاروان در میان بگذارند تا با راهنمایی وی و انجام وقوف اضطراری بتواند اعمال را به پایان ببرد.

در مشعرالحرام

حاجیان شب عید قربان را در مشعرالحرام (مزدلفه) به سر می برند و پس از طلوع آفتاب برای انجام اعمال روز عید قربان روانه ی منا می شوند.
حدود مشعرالحرام اکنون با تابلوهای بزرگی مشخص شده است و از سوی منا تا ابتدای وادی محسّر که فاصله اش تا منا حدود دویست و پنجاه متر است، ادامه دارد ولی برخی از افراد به اشتباه تصور می کنند نهایت منا تا پلی است که در وسط منا واقع شده است و این امر سبب تراکم بسیار زیاد جمعیت قبل از پل میشود. بنابراین دست اندرکاران کاروان می توانند برای وقوف آن سمت پل را انتخاب کنند که گاهی خلوت تر و برای حرکت صبح هم مناسب تر است.

وقوف اضطراری برای بانوان

بانوان و افراد ناتوان می توانند شب عید قربان پس از آنکه مقداری بعد از نصف شب در مشعرالحرام ماندند، به منا بروند و این همان وقوف اضطراری مشعرالحرام است و بهتر آن است که مسئولان کاروان ترتیبی اتخاذ کنند که بانوان به ویژه سالمندان بتوانند اعمالشان را به راحتی انجام دهند.
پس از رفتن به منا، بانوان به طور مطلق می توانند رمی روز عید را در شب انجام دهند، البته به غیر از بانوان کسانی که نمی-توانند روز رمی کنند، اشکال ندارد رمی را در شب انجام دهند و باید توجه داشت که رمی در شب برای بانوان (به طور مطلق) اختصاص به رمی روز عید قربان دارد ولی نسبت به روزهای 11 و 12 ذی حجه تنها بانوانی که نمی توانند در روز رمی کنند، رمی شبانه برای آنها جایز است ولی کسانی که بتوانند خودشان در روز انجام دهند، نمی توانند شب رمی کنند.
س- آیا می توانند زنها را در شب دهم، بعد از نصف شب از مشعر به منا بیاورند و همان شب آنان را به جمره ی عقبه ببرند و رمی کنند و بعد به خیمه برگردانند و نزدیک غروب هم رمی روز یازدهم را انجام دهند و هم رمی روز دوازدهم را، با توجه به ازدحام و خطرهای احتمالی؟
ج- برای زن ها رمی جمره عقبه پس از وقوف به مشعر و آمدن به منا در همان شب عید قربان مانع ندارد ولی رمی روز یازدهم و دوازدهم در صورتی برای آنان در شب صحیح است که از رمی روز معذور باشند.

قربانگاه

یکی از اعمال روز عید و از حساس ترین اعمال حج «قربانی» است. در سال های اخیر تمام افراد نمی توانند به قربانگاه بروند، چون بانوان را مطلقاً به قربانگاه را ه نمی دهند و بسیاری نیز توان این کار را ندارند، بنابراین لازم است مسئولان کاروان ها ترتیبی اتخاذ کنند که قربانی تمام زائران به موقع انجام شود و اعمال روز عید قربان به تأخیر نیفتد و کسانی که از طرف دیگران به قربانگاه می روند به نکات ذیل توجه داشته باشند:
1- حتماً از کسانی که قرار است برایشان قربانی را انجام دهند، نیابت بگیرند و صِرف اینکه او هم باید قربانی کند و خوشحال می شود، کافی نیست.
2- در انتخاب گوسفندان دقت کنید که دارای شرایط لازم باشد و مهم ترین شرایط لاغر نبودن و ناقص نبودن حیوان است.
3- در هنگام ذبح حیوان، نیت و قصد نیابت و جهت قبله و گفتن «بسم الله…» فراموش نشود.
4- چون به فتوای برخی از فقها؛ از جمله حضرت امام خمینی (ره) ذبح با چاقوی استیل صحیح نیست، چاقویی که مورد استفاده قرار می گیرد می بایست از جنس آهن باشد.
5- به فتوای حضرت امام خمینی (ره) ذابح حیوان باید مؤمن باشد، لذا این مسئله هم باید مورد توجه قرار گیرد.

بیتوته در منا

در شبهای 11 و 12 ذی حجه حاجیان باید به نیت یکی از اعمال حج در منا بمانند، وقت بیتوته از غروب آفتاب تا نیمه شب است و برخی از جمله مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای بیتوته در نیمه ی دوم را نیز جایز می داند. بنابراین اگر خدمه ی محترم برای انجام کاری از منا خارج شدند توجه داشته باشند که باید هنگام بیتوته در منا باشند و چنانچه دیر برسند، اگر در حج نیابت داشته باشند نیابت آنها اشکال پیدا می کند.

بیرون رفتن از منا

بیرون رفتن از منا در روزهای دهم و یازدهم اشکال ندارد و همچنین روز دوازدهم اگر قبل از ظهر برگردد که بعدازظهر از منا کوچ کند اشکال ندارد. ولی در شبهای 11 و 12 پس از غروب آفتاب، به فتوای کسانی که بیتوته در نیمه شب اول را واجب می دانند جایز نیست، ولی بیرون رفتن از منا پس از نصف شب اشکال ندارد اما باید توجه داشت که نیمه شب ساعت 12 نیست و محاسبه ی آن برای بیتوته با محاسبه برای تعیین آخر وقت نماز عشا تفاوت دارد، چون در اینجا باید شب را از اول غروب تا طلوع آفتاب حساب کرد. (126)
اگر مسئولان کاروان تصمیم دارند در شبهای 11و 12 یا روزهای 11 و 12 زائران خود را برای طواف به مکه ببرند، باید بیتوته را به وقت انجام دهند و رمی جمرات در روزهای 11 و 12 را به وقت خود که از طلوع تا غروب آفتاب است انجام دهند و قبل از ظهر روز دوازدهم از منا خارج نشوند.
گرچه بیتوته برای کسانی که تمام شب را در مکه به عبادت مشغول باشند، مانعی ندارد (127) و می توانند طواف و سعی و سایر اعمال را انجام دهند ولی اگر اعمال تمام شد نمی توانند همان شب به منا برگردند بلکه باید بمانند و تا صبح عبادت کنند.

برگشت از منا

همانگونه که گذشت، حجاج بعدازظهر روز دوازدهم می توانند از منا خارج شوند. مسئولان کاروان توجه داشته باشند که نباید زودتر از این وقت از حدود منا بگذرند و کسانی که برای رمی جمرات می روند و لحظاتی همانجا توقف می کنند تا پس از اذان از منا خارج شوند، باید توجه داشته باشند که جمره ی عقبه، آخرین حد مناست و قبل از ظهر از مقابل آن نگذرند.

اعمال مکه

اعمال بعد از منا تا آخر ذی الحجه وقت دارد، (128) بنابراین کسانی که از انجام اعمال معذورند و در شلوغی نمی توانند اعمال را بجا آورند، صبر می کنند تا پس از گذشت چند روز خلوت شده و اعمال را بجا می آورند.
البته باید توجه داشت: تا وقتیکه طواف حج و سعی را بجا نیاورده اند، بوی خوش همچنان حرام است و تا وقتیکه طواف نساء و نماز آن را بجا نیاورده باشند، زن و مرد به یکدیگر حرام هستند. (129)

عمره ی مفرده پس از اعمال

در حد امکان زائران به انجام عمره ی مفرده پس از اعمال حج تشویق نشوند؛ چون احتمال آن هست که اعمال را به طور صحیح انجام ندهند و همچنان در احرام باقی بمانند، به علاوه که مراعات فاصله با عمره ی قبلی نیز لازم است که به فتوای حضرت امام خمینی (ره) در فاصله ی کمتر از یک ماه به قصد رجاء می توان به جا آورد. (130)

بیماران و مجروحان

اگر برای حاجی بر اثر بیماری یا تصادف یا حادثه ی دیگر، مشکلی پیش آمد و نتوانست اعمال را ادامه دهد، در اولین فرصت روحانی کاروان را مطلع کنید تا با نشان دادن راه صحیح شرعی، بقیه ی اعمال را به پایان ببرد، چون در احکام شرعی وظیفه-ی تمام افراد مشخص شده است.

نکات

نماز در هواپیما: در صورت امکان باید به حالت ایستاده با مراعات قبله و سایر شرایط خوانده شود و چنانچه ایستاده ممکن نبود، نشسته و در صورت امکان رو به قبله باشد و هر مقدار از شرایط نماز را که ممکن بود باید مراعات کنند و چنانچه در هواپیما، با مراعات شرایطی که گفته شد خوانده شود، صحیح است.
نماز با اهل سنت: اذان صبح و ظهر اهل سنت و شیعه یکی است ولی اذان مغرب کمی زودتر است که با اقامه جبران می گردد.
اهل سنت قبل از اذان صبح یک اذان برای نماز شب می گویند و در هر شبانه روز یازده اذان و اقامه گفته می شود.
بین اذان و اقامه چند دقیقه فاصله است که زائران می توانند قرآن یا نافله بخوانند .
گاهی سوره کامل و گاهی بخشی از یک سوره را می خوانند.
امام جماعت گاهی در نماز صبح روز جمعه پس از حمد سوره ای را می خواند که آیه ی سجده دارد؛ زائرین سعی کنند قبل از نماز صبح جمعه نماز خود را به صورت فرادی بخوانند.
هنگام قرائت حمد، سوره و اذکار نماز نباید مانند بیشتر اهل سنت دست به سینه ایستاد.
به جای آمین پس از اتمام حمد، الحمدلله ربّ العالمین بگویند.
پس از رکوع توقف طولانی دارند که نمازگزاران نیز باید مراعات کنند و پیش ازآنان به سجده نروند، بلکه منتظر مکبر باشند.
پس از دو سجده بدون جلسه ی استراحت می ایستند که ولو کوتاه باید جلسه استراحت به جای آورده شود.
برخی از اهل سنت هنگام خواندن تشهد انگشت سبابه را تکان می دهند، لازم نیست ما تکان دهیم.
پس از قرائت رکعت دوم، پیش از رکوع، قنوت به جای نمی آورند، از آنجا که قنوت مستحب است، لازم نیست ما هم انجام دهیم.
بعد از نماز صبح و عصر نماز مستحبی را جایز نمیدانند هرچند در فقه شیعه نیز کراهت دارد، به جای آن قرآن بخوانند.
بعد از نماز جماعت در مسجدالحرام یا مسجدالنبی کمی صبر کنند تا اگر اعلان شد که نماز میت خوانده می شود، نماز میت بخوانند و بلافاصله پس از نماز جماعت مشغول نماز دیگر نشوند و محل خود را ترک نکنند.
آنها در نماز میت چهار تکبیر می گویند ما یک تکبیر پنجم را می توانیم هنگام گفتن «السلام علیکم و رحمه الله و برکاته» بگوییم.
در مسجدالنبی و مسجدالحرام روی سنگفرش ها نماز بخوانند و در هتل ها روی مهر یا روی ما یصح السجود سجده کنند.

طلب حج

1- هر کس سوره حج را هر سه روز یکبار بخواند آن سال تمام نمی شود تا اینکه به طرف خانه خدا بیرون می رود و اگر در سفر بمیرد وارد بهشت می شود.
2- هرکس سوره عم یتسائلون را هر روز بخواند آن سال تمام نمی شود تا اینکه انشاالله خانه خدا را زیارت می کند.
3- عبدالله هاشمی گفت : به امام صادق (ع) عرض کردم من قرض زیادی دارم و خانواده هم دارم و توانایی حج ندارم، پس دعایی به من بیاموز . حضرت فرمود پس از تعقیب هر نماز واجبی بگو: اللّهمّ صلّ علی محمد و آل محمد و اقض عنّی دین الدنیا و دین الآخره که حضرت دین آخرت را حج بیان کرده اند.
4- هرکس هزار بار ماشاالله را یکجا بگوید همان سال حج روزی اش می شود.
5- هرکس هزار بار لا حول و لا قوّه الّا بالله را بگوید خداوند حج را روزی اش می کند و اجلش را به تأخیر می اندازد تا به حج برود.

هنگام خروج از منزل و خداحافظی

تسبیح حضرت زهرا (س) بگو و سوره حمد و آیهالکرسی را در سمت جلو و راست و چپ بخوان و بعد سوره توحید را ده مرتبه بخوان و سوره های «قدر و معوذتــیــن (ناس و فلق) » را بخوان و بر تمام بدنت دست بکش و هر مقدار می توانی صدقه بده و بگو :
«اللّهمّ انّی اشتریتُ بهذه الصدقه سلامتی و سلامه سفری و ما معی، اللّهمّ احفظنی و احفظ ما معی و سلّمنی و سلّم ما معی و بلّغنی و بلّغ ما معی ببلاغک الحسن الجمیل»

حکم نماز در قبرستان

نماز در قبرستان طبق فتاوای اهل سنت حرام است ولی شیعه نماز در قبرستان را مکروه می داند . زائرین در قبرستان بقیع نماز نخوانند . در مسجدالنبی و مسجدالحرام نماز قضا بخوانند که از نماز تحیت هم کفایت می کند . نماز قضا وقت خاصی ندارد و به جماعت هم می توان خواند و در نوع نماز هماهنگی لازم نیست و مسافر می تواند نماز تمام را در سفر قضا کند به همان شیوه قضا شده قصر یا اتمام آهسته یا بلند.
در مدینه می شود سه روز روزه مستحبی بگیرد . ولی روزه دیگر صحیح نیست. در موارد احتیاط وجوبی مرجع تقلید می توان به فتاوای مساوی یا فالاعلم رجوع کرد البته اجباری نیست.
احرام را نزدیک چیزهای معطر نگذارند و مواظب دوختش باشند. خواندن نماز برای اموات و پدر و مادر و نماز مستحبی را در حال حرکت می توان خواند.
خانم ها لباس احرام نازک نپوشند که بدن نمایان شود .
تکبیر بعد از سلام و بالا بردن دست ها تا گوش : چون تفرقه افکنان تهمت ظالمانه ای به شیعه می زنند – می گویند شیعه سه بار می گوید خان الامین یعنی جبرئیل امین وحی را باید به امیرالمؤمنین می برد او (نعوذبالله) خیانت کرد و برای رسول خدا برد؛ پس شیعیان در عربستان دست ها را بالا نبرند.

عبور از مقابل نمازگزاران

بعضی آن را حرام و نماز را باطل می دانند لذا نباید از جلوی آنها عبور کرد که گاهی به زد و خورد و دادگاه منجر گردیده، البته پیامبر عصا یا چیز دیگر را مانع خود و دیگری قرار می داد و اهل سنت با اصرار مانع می شوند ولو با جنگیدن و آن را شیطان می نامند و از جمله عبور زن را باعث بطلان نماز می دانند. البته شیعه این نظریه را رد می کند و می گوید: الّذی اصلی له اقرب الی من الّذی مرّ قدامی
آیا بسم الله را می گویند یا نه؟ آیا بسم الله را جزء سوره بدانیم یا نه؟
فقهای مالکیه چون بسم الله را جزء سوره نمی دانند در نمازهای اخفاتیه و نه جهریه نمی خوانند ولی فقهای شافعیه چون بسم الله را جزء سوره می دانند می گویند باید خوانده شود ولی فقهای شیعه جزء سوره می دانند و باید بخوانند .
جز سوره برائت را ابوحنیفه و احمد حنبل فتوای به آهسته خواندن آن داده اند ولی شافعیه می گویند: در جهریه بلند و در اخفاتیه آهسته خوانده شود. ولی شیعه در جهریه واجب و در اخفاتیه مستحب می دانند.

وضو و خواب

خواب غالب بر عقل و احساس است یعنی خواب واقعی بر گوش غالب آید و صدا را نشنود. ولی اهل سنت سه نظر دارند:برخی ناقض می دانند (شافعی و حنبلی)، دسته دیگر ناقض نمی دانند مگر یقین کنند که در خواب حدثی سر زده باشد و دسته سوم فرق گذاشته اند میان خواب سبک و سنگین و دومی را ناقض می دانند که نظریه اهل سنت همین است.
اهل سنت 3 اذان می گویند، یک ساعت قبل از طلوع فجر اذان برای نماز شب و پس از طلوع یک اذان و اقامه – بجای حی علی خیرالعمل می گویند الصلاه خیر من النوم که به دستور عمرکه مبادا از جهاد و مبارزه خودداری کنند و به آن تثویب می گویند. مالک پیشوای فرقه مالکیه می گوید: مؤذن عمر وی را خفته دید، خطاب به وی گفت : الصلاه خیر من النوم .
اهمیت نماز جماعت و تارک آن باید تعزیر شود و شهادتش در دادگاه قبول نیست (حنبلی و شافعی) .
پیامبر اکرم (ص) فرمودند: هر قدم برای نماز جماعت هفتاد هزار حسنه نوشته می شود و هفتاد هزار رتبه به ما می دهند خصوصاً در حرمین. امام خمینی (ره) : وقتی در مسجدین نماز جماعت برپا شد، مؤمنین نباید از آنجا خارج شوند و باید از جماعت تخلف نکنند و با سایر مسلمین به جماعت نماز بخوانند. امام صادق (ع) فرمودند: هرکس با آنان (اهل سنت) در صف اول نماز جماعت بخواند همچون کسی است که در صف اول همراه رسول خدا (ص) نماز خوانده است.

آمین گفتن

آمین گفتن را فقهای اهل سنت مستحب می دانند و در اخفاتیه آهسته و در جهریه بلند می گویند ولی شیعه آن را حرام می دانند و می گویند نماز را باطل می کند.

قنوت

ابوحنیفه قنوت را جز در نماز وتر جایز نمی دانند و شافعی و مالکی در نماز صبح مستحب می دانند . دسته دوم در هیچ نمازی جایز نمی دانند و دسته سوم قنوت عندالنازله : شافعی در صورت نزول بلا در غیر نماز صبح جایز می دانند.
پیامبر گروهی از مبلغان را برای دعوت قبیله بنی سلیم به اسلام فرستاد ولی آنها مبلغان اسلام را ناجوانمردانه کشتند، پیامبر هم یک سال در نمازهای صبح و ظهر و عصر و مغرب و عشا قنوت می گرفت و آنان را لعن می کرد.

سلا م آخر نماز

اکثر فقهای اهل سنت به جز ابوحنیفه سلام آخر نماز را واجب می دانند و به گفته حضرت علی (ع) که فرمود: تحلیلها السلام و باگفتن آن نماز را تمام می کرد. مالک می گوید: در جماعت مأموم دو بار و امام یک بار می گوید ولی مشهور فقهای اهل سنت دو بار سلام می دهند اولی را واجب و دومی را مستحب و در اولی به طرف راست و در دومی به طرف چپ نگاه می کنند و فقط السلام علیکم و رحمه الله می گویند و برکاته را نمی گویند و شیعه هم یک بار واجب می داند و شیعه هم چه در جماعت و چه در فرادی با گوشه چشم به سمت راست اشاره کند بطوریکه روی از قبله برنگرداند و اگر در نماز جماعت کسی در سمت چپ اوست مستحب است سلامی هم با اشاره به سمت چپ کند.

جمع بین نمازها

اهل سنت اوقات فضیلت را اول وقت واجب و فتوای به ادای هریک از نمازها در وقت خود داده اند یعنی در پنج وقت و فقهای شیعه جدا خواندن را مستحب و با هم خواندن را جایز می دانند به دلیل اینکه پیامبر در حال اختیار و بدون عذر (باران و سفر) بین نمازها جمع نمودند.
و امّا نماز طواف را فقهای شافعی و حنبلی مستحب می دانند ولی مالکیه و حنفیه نماز طواف را از واجبات طواف می دانند مانند شیعه که نماز طواف را واجب می دانند و به آیه ی شریفه : و اتخذوا من مقام ابراهیم مصلی استناد کرده اند و امام صادق (ع) فرمودند: دو رکعت نماز طواف عمره و حج و طواف نساء نزد مقام ابراهیم واجب است.

قاعدگی زنان و عمره و حج

اضطراب یکی از عوامل مؤثر برسیکل قاعدگی زنان می باشد. اولین راه حل اطمینان و آرامش خاطر در طول سفر است. اگر زنی بخواهد در طول سفر زیارتی خود دچار دوران قاعدگی نشود با مراجعه به پزشک مربوطه و مصرف دارو (قرص های ضد بارداری) در زمان قاعدگی شروع نماید و این کار را به شکل منظم انجام دهد، به طور معمول برای این افراد مشکلی پیش نمی آید و با خیالی آسوده به اعمال خویش می پردازند . اگر به هر دلیل زمانی غیر از این دوران خونریزی (قاعدگی) به مصرف دارو پرداخته شود احتمال خونریزی یا لکه بینی (استحاضه) زیاد می شود، حتی ممکن است این مشکل 2 یا 3 روز پس از اتمام دوران قاعدگی صورت پذیرد یا در نیمه دوران قاعدگی رخ دهد. حال برای رفع مشکل چه باید کرد؟ باید دارو را دو برابر کرد، یعنی یک عدد قرص صبح و یک عدد شب مصرف نمایند و این کار را تا 3 روز ادامه دهند، اگر لکه بینی قطع گردید در روز چهارم روزانه یک عدد قرص مصرف نمایند و تا پایان سفر این روند ادامه یابد. در صورتیکه با وجود 2 قرص در روز باز هم لکه بینی صورت گرفت می توان توصیه کرد از کپسول مفنامیک اسید (ضد التهاب) که می تواند باعث کاهش خونریزی قاعدگی در زنان گردد استفاده نمود.
به هر شکل هر 8 ساعت یک عدد و اگر باز مؤثر واقع نگردید می توان این مقدار را تا هر 8 ساعت 2 عدد افزایش داد.
اگر مشکل حل نگردید بهتر است در این مرحله او را به پزشک ارجاع دهیم و بر فرض آنکه خونریزی به صورت لکه بینی باشد و استمرار نداشته باشد حکم استحاضه دارد و اعمال وی صحیح می باشد و باید اعمال استحاضه را از غسل و وضو و نظافت انجام دهد و هیچ گونه مشکلی برای اعمال نخواهد داشت.
از نظر فقهی دوران قاعدگی کمتر از 3 روز و بیشتر از 10 روز نخواهد بود .
در 3 روز اول به طور مستمر باشد هرچند داخل خون باشد و بیرون نیاید .
فاصله دو حیض حداقل 10 روز می باشد.
خون حیض معمولاً غلیظ و گرم و پررنگ است و با کمی فشار و سوزش بیرون می آید.
پس از قطع حیض باید غسل کند و وضو هم بگیرد.
در استحاضه قلیله نیاز به غسل ندارد.
در استحاضه متوسطه قبل از نماز صبح یک غسل لازم است و تا صبح روز بعد کفایت میکند.
در استحاضه کثیره برای هر نماز باید یک غسل کند و اگر نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را با هم و بدون فاصله بخواند یک غسل کفایت می کند برای هر کدام.

دعا و معرفت

میزان معرفت هرکسی را باید در خواسته ها، دعاها و تمایلات درونی او جستجو کرد و ترجمان شخصیت هر فرد فکر و منش و عقل اوست.
امام حسین (ع) به نقل از جدّ بزرگوارشان فرمودند: «المعروف بقدر المعرفه»؛ (131)
«یعنی هر کار خوب را به قدر معرفت صاحب آن مزد می دهند.»
سلیمان دیلمی گوید: محضر امام صادق (ع) عرض کردم فلانی در عبادت و دیانت چنین و چنان است، حضرت فرمود: عقلش چگونه است؟ گفتم : نمیدانم، حضرت فرمود: پاداش به اندازه ی عقل است، مردی از بنی اسرائیل در یکی از جزایر بسیار سرسبز و خرم و پر آب و علف بود، عبادت می کرد، یکی از فرشتگان از آنجا عبور کرد و با دیدن حال خوش اودر عبادت به خدا عرض کرد: خداوندا مقدار پاداش این بنده ات را به من بنما، و خداوند پرونده ی عمل وی را به آن ملک نشان داد و او آن مقدار ثواب را کوچک شمرد، خداوند به او فرمود: او را چند روزی همراهی کن (عقل او را آزمایش نما). آن فرشته به صورت انسانی نزد او آمد، عابد پرسید: کیستی؟ گفت: مرد عابدی هستم، چون از مقام وعبادت تودر این مکان آگاه شدم، نزد تو آمدم تا همراه تو عبادت کنم. آن روز را با او بود، چون صبح شد فرشته به او گفت: جای خوش آب و هوا و پاکیزه ای داری و فقط برای عبادت خوب است. عابد در جواب گفت: اینجا یک عیب دارد، گفت: چه عیبی؟ عابد گفت: خدای ما یک چهارپایی ندارد، اگر او خری داشت که من آن را در این جزیره می چراندم و از این آب و علف ها می خورد چقدر خوب بود، این علف ها حیف است از بین برود!! فرشته گفت: خدا که خر ندارد، عابد گفت: اگر داشت این علف ها تباه نمیشد!! آنگاه به فرشته وحی شد همانا ما او را به اندازه ی عقلش پاداش می دهیم. (این مرد یک عابد است، مشرک و کافر نیست، اما فکر او کودکانه و اجرش نیز اجر عابد عالم خداشناس نخواهد بود) (132)
حالا چه بخواهیم؟ ما نوعاً مادیات را طلب می کنیم و بچه گانه می طلبیم . مانند بچه ای که به پدر و مادر پناه می برد تا فلان چیز را برایش بخرند و به مرور ماشین و منزل و تا وقتی که به خدا پناه می برد و باید همیشه دست بالا گرفت که چون صد آمد نود هم پیش ماست.
«ربیعه بن کعب خادم پیامبر گوید: روزی رسول اکرم (ص) به من فرمود: ای ربیعه هفت سال است که به ما خدمت می کنی، حاجتی از من بخواه تا برآورده کنم، عرض کردم به من مهلتی بده، روز دیگر پیامبر فرمود: ای ربیعه حاجت خود را ابراز نما؟ عرض کردم: از خدا بخواهید مرا با شما در بهشت محشور گرداند، پیامبر گفت: چه کسی این حاجت را به تو آموخته است؟ عرض کردم: کسی به من نیاموخته، فکر کردم اگر مال بخواهم آخر آن نابودی است و گذاشتن در دنیا و رفتن است، اگر اولاد زیاد تقاضا کنم عاقبت آنها نیز مرگ است و نابودی و رفتن، اگر عمر طولانی مسئلت کنم نهایتاً باید طعم مرگ را بچشم، بنا براین دیدم تنها چیزی که دائمی و جاودان است بهشت است و بهشت بی شما صفا ندارد و ارزشی ندارد. پیامبر فرمود: چشم ولی در سجده هایت مرا یاری نما.»
امام باقر (ع) فرمودند که حضرت رسول اکرم (ص) قبل از بعثت میهمان مردی از اهل جاهلیت شد و آن مرد حضرتش را بسیار اکرام و پذیرایی کرد. روزگار گذشت تا اینکه حضرت به نبوت رسیدند. عده ای به این مرد گفتند : این همان مردی است که تو به آن اکرام کرده ای، آن مرد خدمت پیامبر آمد و خود را به پیامبر معرفی کرد و تقاضای دویست رأس گوسفند و چوپانی کرد، پیامبر به او داد ولی فرمود: ای کاش این مرد خواسته ی عجوزه ی بنی اسرائیل را می کرد، اصحاب گفنتد: آن تقاضا چه بود؟ حضرت فرمودند:
«ما کان علی هذا السائل أن یسألنی ان یکون معی فی الجنه»
یعنی چه میشد اگر این مرد تقاضا می کرد در بهشت همنشین من باشد؟ (133)
اما معرفت اویس قرنی : سؤال شد اگر تنها یک دعای مستجاب نزد خداوند داشتی چه تقاضا میکردی؟ گفت : از خداوند می-خواستم گل سرسبد عالم یعنی حضرت محمد (ص) تا قیامت زنده باشد، حتی بهشت را تقاضا نکرد.
و اما تمام مشکلات جامعه بشری و سرفصل همه ی آنها غیبت یگانه منجی عالم بشریت حضرت بقیه الله الاعظم است که با آمدنش تمام دردها و غم ها پایان می یابد و در سایه ی عدالتش گرگ و میش در کنار هم در یک برکه آب خواهند خورد، پس بیائیم در سرزمین وحی که آن حضرت هم حضور دارد از خداوند فرج آقا و صاحبمان را درخواست کنیم تا از زندان غیبت و بیابان گردی خلاص گردد و تشنگان وصال را سیراب نماید.
1- خدایا گناهان ما را ببخشای!
2- پروردگارا سفر مسافران اسلام را بی خطر بگردان!
3- مرگ ما ار شهادت در راه خودت قرار بده!
4- تا ما را نیامرزیده ای از این دنیا مبر!
5- به جوانان ما توفیق عبادت و بندگی عطا بفرما!
6- شر دشمنان را به خودشان بازگردان!
7- ما را از سربازان امام زمان قرار بده!
8- فرج آقا امام زمان نزدیک بگردان!
9- چشم گناهکار ما را به جمالش منور بگردان!
10- آبروی ما را مریز!
11- خدایا در این دنیا نعمت عزاداری و سوز دل و اشک و اخلاص و معرفت به اهل بیت (ع) به همه ما عنایت بفرما!
12- امام راحل و شهدا مقامشان عالی است متعالی بگردان!
13- آنان را سر سفره امام حسین میهمان بگردان!
14- طول عمر به خدمتگزاران نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، مراجع عظام تقلید خاصه رهبر انقلاب عنایت بفرما!
15- خدایا جوامع اسلامی را از شر شیطان محفوظ بفرما!
16- مشکلات مملکت ما را برطرف بفرما!
17- جوانان مملکت ما را با مکتب اسلام و قرآن آشنا بگردان!
18- پروردگارا نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران را تا ظهور امام زمان از آفات و بلیات محافظت بفرما!
19- نسل ما را تا قیامت از دوستان و محبان اهل بیت قرار بده!
20- خدایا کسانی که بر ضد قرآن و اهل بیت کتاب می نویسند و حرف می زنند و توطئه می کنند اگر قابل هدایت اند هدایتشان بفرما و گرنه نابودشان بگردان!
21- ما را دم مرگ از اهل بیت جدا مگردان، علی و اولادش را به فریادمان برسان!
22- بیماران اسلام را شفای عاجل عنایت فرما!
23- گذشتگان و پدر و مادر ما را غریق بحار رحمتت قرار بده!
24- زیارت مکه و مدینه و عتبات عالیات نصیب و قسمت همه ی عاشقان بگردان!

نتیجه گیری :

همانطور که در مقدمه بیان گردید این جزوه و نوشتار بیشتر جهت تذکر و یادآوری مطالب عمیق و عرفانی حج و عمره می-باشد و روحانیون باید با مطالعه ی کتب در زمینه های مختلف با آگاهی کامل وارد سرزمین وحی شوند.
نکته ی دیگر اینکه این جزوه شامل چهار بخش اصلی و بعضی مطالب سودمند و لازم می باشد که بحث های اصلی شامل اسرار عرفانی حج، اغتنام فرصت های معنوی حج، احکام فقهی اجرایی حج و بخش آخر نکاتی است که خود شامل بخش های مفیدی می باشد که هر زائر و روحانی عازم حج و عمره لازم است اطلاع داشته باشند. گرچه در ضمن این چهار بخش اصلی، بخش-های متفرقه و سودمندی که از منابع مختلف آورده شده نیز می باشد. این جزوه با مطالعه ی ده ها کتاب سودمند و مطالعه ی صدها برگ نوشتار تهیه و تنظیم گردیده که خود خلاصه و چکیده ی نکته ها، اسرار، معارف و مناسک حج نامیده شده است.
من به سرچشمه ی خورشید نه خود بردم راه
ذره ای بودم و عشق تو مرا بالا برد(134)
و در جای دیگر شاعر می گوید:
آب دریا را اگر نتوان کشید
هم به قدر تشنگی باید چشید

پی‌نوشت‌ها:

(114) – مناسک، نیابت در حج، مسئله 1.
(115) – مناسک، ص 391، س 46.
(116) – مناسک، ص 392، س 47.
(117) – مناسک، ص 83، س 17.
(118) – مناسک، ص 77، م 1.
(119) – مناسک، ص 81، س 13.
(120) – مناسک، ص 129، س 2.
(121) – مناسک، ص 142، س 28.
(122) – مناسک، ص 131، م 8 و ص 137، م5.
(123) – مناسک، ص 105، سطر 11.
(124) – مناسک، ص 114، م 2 و4.
(125) – مناسک، ص 257 و 258 و 259- س 16 تا 19 و23و24.
(126) – مناسک، ص 353، م 7.
(127) – مناسک، ص 352، م 13.
(128) – مناسک، ص 337، م 1.
(129) – مناسک، ص 339، م 8.
(130) – مناسک، ص 376، سطر آخر.
(131) – بحارالانوار، ج 4، ص 196.
(132) – اصول کافی، ج 1، ص 12.
(133) – فروع کافی، ج 8، ص 155.
(134) – علامه طباطبایی

منابع و مراجع
(1) – فعالی، محمد تقی، اسرار عرفانی حج، تهران، نشر مشعر، 1386 هـ.ش
(2) – فلاح زاده، محمدحسین، احکام فقهی-اجرایی حج، تهران، نشر مشعر، 1386 هـ.ش
(3) – محمودی، محمدرضا، مناسک حج، تهران، نشر مشعر، 1386 هـ.ش
(4) – تقیان، حبیب الله، ادعیه و آداب حرمین، قم، انتشارات حسنین، 1388 هـ.ش
(5) – جمعی از نویسندگان، ویراستار: علی ورسه ای، ره توشه ی حج (2)، تهران، نشر مشعر، 1386 هـ.ش

نویسنده : حجت الاسلام و المسلمین سید محمد میرلوحی