قرن المنازل، یکی از میقات های حج است که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)آن را تعیین نموده اند. این میقات که در مسیر مناطقِ شرق مکه به این شهر واقع است، مهم ترین و مشهورترین میقات برای حاجیانِ این نواحی به شمار می آید.(1)از این رو، شناختِ موقعیت جغرافیایی و وضعیت کنونی و نام های پیشین و امروزین این مکان، از اهمیت شایانی برخوردار است.
با مراجعه به آثاری که از این میقات سخن به میان آورده اند، اختلاف هایی در نام و محلّ دقیق و موقعیت آن دیده می شود که همواره سرگردانی محققّان و دیگر مراجعان را به دنبال داشته است. می توان گفت که منشأ بخشی از این اختلافات در تشابه اسمی و سبب نام گذاری این میقات است و بخشی دیگر در توصیف های موقعیت جغرافیایی آن می باشد.
محقّق معاصر، آقای علی ابراهیم المبارک، در پژوهشی گسترده، در آثار جغرافی دانان، سفرنامه نویسان و لغت نگاران و نیز کتاب های فقهی نگارش یافته در باره حج، کوشیده است ضبط صحیحِ نام این میقات، موقعیّت جغرافیایی و محل دقیق و نخستین آن را با ارائه قرائن و شواهدی بایسته تعیین کند و نگاشته هایی را که در تعارض با آن بوده، به بوته نقد بگذارد.(2)
1 . حاجیان مناطق شرق، عبارت اند از: ساکنان طائف، نجد، استان الشرقیه، سواحل شرقی جزیره العرب، بحرین، عمان، یمن. حاجیان کشورهای شرق و شمال شرق آسیا که از طریق این سرزمین ها به مکه مکرمه می روند.
2 . نویسنده محترم، در مقدمه کتاب خویش اشاره کرده است که این اثر با پژوهشی وسیع و طاقت فرسا در کتاب خانه های بحرین، کویت، عربستان و ایران و سفر به مناطق مورد بحث و در مدت 12 سال ـ از 1409 تا 1421 هـ . ق. ـ به ثمر رسیده است. از این رو، می توان گفت که تلاش شایسته مؤلف، افزون بر آشناییِ وی با منطقه جزیره و گزارش های بسیار و دقت های ایشان در این اثر، پژوهشی ارزنده و در خور تأمل را فراهم آورده است.
البته، به گفته نویسنده گرامی، بخش هایی از این پژوهش با شتابزدگی در شماره های 10، 11 و 12 مجله میقات الحج نگارش یافته که با کتاب حاضر تفاوت های چشمگیری دارد.
________________________________________ صفحه 73 ________________________________________
نویسنده، مباحث خویش را در پنج فصل سامان داده است:
فصل 1 : ابتدا از سبب نگارش و ثمره این بحث و علل اختلاف در موضوع سخن گفته، آنگاه به بررسی واژه قرن المنازل و توصیف های بیان شده برای القرن و تشابه اسمیِ آن می پردازد.
فصل 2 : به بررسی در باره قرن المنازل و وادی محرم پرداخته و به یکی نبودن آن دو نظر می دهد.
فصل 3 : در این فصل، یکی بودن قرن المنازل با السیل الکبیرِ کنونی را به اثبات می رساند.
فصل 4 : با بررسی راه های طائف به مکه و بیان فاصله آنها از قرن المنازل ، شواهد دیگری بر ادعای خود ارائه می کند.
فصل 5 : که آخرین فصل کتاب است، به مناقشه در برخی موضوعات جنبی می پردازد; از جمله یکی بودن السیل الکبیر با ذات عِرق و اشتراک السیل الکبیر با وادی محرم در میقات را مورد بررسی و نقد قرار می دهد.
آنچه در ادامه آمده، گزارش گونه ای است از این اثرِ پژوهشیِ ارزشمند:
1 . قرن المنازل…
با تأمل در سخنان مطرح شده در باره قرن المنازل ، می توان اختلافات موجود را در سه احتمال منحصر دانست:
نخست آنکه، قرن المنازل همان وادی مَحرم است که در نزدیکی الهَد واقع شده.
دوم، قرن المنازل همین مکانی است که امروزه السیل الکبیر نامیده می شود.
سوم، قرن المنازل منطقه وسیعی است که هر دو محل را در بر می گیرد; به این صورت که السیل الکبیر بخش پایین آن و وادی مَحرم و الهَد سرزمین های بالایی آن است.
در این میان، نکته حایز اهمیت آن است که این اختلاف، سبب ایجاد دو مکان برای احرام گشته، با نام های میقات وادی السیل و میقات وادی مَحرم (یا میقات هَدا)، و حال آن که بی تردید، تنها یکی از آن دو، میقاتِ رسول خدا(صلی الله علیه وآله) بوده و احرام از آن محل جایز است و محل دیگر باید محاذی میقات به شمار آید که تنها به حکم برخی فقیهان، محرم شدن در
________________________________________ صفحه 74 ________________________________________
آن بی اشکال است.
البته گفتنی است، بیشتر میقات هایی که پیامبرخدا(صلی الله علیه وآله) تعیین کرده اند، امروزه تغییر نام و مکان یافته است. نام نخست برخی از آنها به فراموشی سپرده شده و امروزه به نامی دیگر مشهوراند; مانند: میقات ذات عِرق که الضَریبه و الخریبات نام گرفته و یَلَملَم که السَعدیه و قَرن المنازل که السیل و الهَد نامیده می شوند. همچنین در برخی میقات های نخست، به جهت فراهم نبودن آب و دیگر نیازهای حاجیان و یا در امان نبودن از راهزنان، احرام بستن از آن محل رها شده و حاجیان در مکان مجاور آن، که امکانات خوراک و پوشاک کافی فراهم است، لباس احرام بر تن می کنند. مانند: جُحفه که امروزه محل نخستین آن ترک شده و راهیان حج از رابُغ ، که محاذی جُحفه است، محرم می شوند.
به هر حال، پیش از بررسی موقعیت جغرافیایی قرن المنازل، سخن از تشابه اسمی و ضبط دقیقِ نام آن، امری ضروری است.
این میقات را قرن نامیده اند; زیرا کوهی کوچک و تنها در آنجا وجود دارد و قرن المنازل نامیده شده; زیرا محلی است که راه های حاجیان مناطق شرقی، نجد و طائف و یمن به هم نزدیک می شوند و آنگاه این نام بر آن آبادی و وادی نیز نهاده شده است.
این میقات، در روایات و آثار لغت نویسان و فقهانِ پیشین، قرن منازل شناخته می شد. البته در بعضی روایات، نام آن قرن بدون هیچ اضافه نیز آمده است. همچنین برخی پیشینیان از جمله ابن اثیر و قاضی عیاض آورده اند که آن را قرن الثّعالب نیز می نامند و بعضی دیگر نیز آن را قرن المحرم و قرن الحوض و قرن المیقات خوانده اند.
در علتِ نامیدن این مکان به قرن المنازل دو احتمال وجود دارد:
1 . قرن به معنای کوه کوچک و یا کوه تنها است; همچنان که ابن فارس، حموی، فیروزآبادی و قاضی عیاض به آن تصریح کرده اند و شاید اضافه شدن آن به منازل، به این جهت باشد که تنها کوه در منازل مسیرِ طائف به مکه است.
اما آنچه سبب ضعف این احتمال می شود آن است که قرن المنازل نام کوه نیست، بلکه نام یک آبادی یا یک وادی است که امروزه نیز به همین اسم شناخته می شوند. البته می توان گفت که نامگذاری این آبادی یا وادی به قرن المنازل به سبب وجود کوهی کوچک و تک
________________________________________ صفحه 75 ________________________________________
در آن مکان یا در مجاورت آن است که شواهدی نیز بر این مطلب می توان یافت.
به این ترتیب، نامیدن آن آبادی و وادی به قرن ، یا به سبب وجود کوهی کوچک و تک در آنجا است و یا قرن نام کوهی در آن منطقه بوده که به این روستا و وادی نیز اطلاق شده است و البته، در این صورت افزودن این اسم به المنازل جای بررسی بیشتر دارد.
2 . احتمال دیگر آن است که واژه قرن المنازل از اقتران المنازل به معنای نزدیک شدن منزل ه گرفته شده است; زیرا در این منطقه، منزلگاه ها و توقفگاه های آنان، که از نجد، طائف، عراق و یمن (البته از جاده صنعا) عازم مکه هستند، به یکدیگر نزدیک می شود و حاجیان برخی از این مسیرها در این محل به هم می پیوندند.
مؤید این نظریه، اختلاف روایاتی است که درباره قرن المنازل آمده، که برخی آنجا را میقات اهل نجد و طائف و بعضی میقات اهل نجد و یمن و گروهی میقات اهل نجد و بعضی میقات اهل طائف دانسته اند.
همچنین عبارتی که در معجم البلدان، از قابسی نقل شده، تأیید دیگری بر درستی این احتمال است.
وی قَرْن را کوهی مشرف بر محل دانسته و قَرَن را مکانی شمرده که راه های متعددی از آن منشعب می شود.
بنابراین، می توان گفت که این میقات را قرن نامیده اند; زیرا کوهی کوچک و تنها در آنجا وجود دارد و قرن المنازل نامیده شده; زیرا محلی است که راه های حاجیان مناطق شرقی، نجد و طائف و یمن به هم نزدیک می شوند و آنگاه این نام بر آن آبادی و وادی نیز نهاده شده است.
قَرْن یا قَرَن ؟
درباره شکل صحیح واژه قرن سه نظریه وجود دارد: برخی قَرَن را صحیح دانسته اند و بعضی قَرْن را و گروهی نیز با فتحه و سکون، هر دو را درست شمرده اند.
جوهری در الصحاح نظریه نخست را برگزیده و نوشته است: القَرَن; نام محلی است و آن میقات اهل نجد می باشد و اویس قرنی اهل همانجا بوده است.
بیشتر لغت نویسان، با آن که سخن وی را نقل کرده اند، اما آن را نپذیرفته و القَرْن را
________________________________________ صفحه 76 ________________________________________
صحیح دانسته اند; مانند فیومی در المصباح المنیر و ابن اثیر در النهایه و بغدادی در مراصد الاطلاع و ابن منظور در لسان العرب .
افزون بر این، برخی دیگر آشکارا سخن جوهری را اشتباه دانسته و حتی نسبت اویس قرنی به آنجا را نادرست شمرده اند; مانند: فیروزآبادی در القاموس . وی لقب اویس را منسوب به یکی از پدرانش دانسته است.
معجم البلدان نیز به نقل از غوری، وی را منسوب به قبیله ای از یمن شمرده است.
در این میان، زبیدی در تاج العروس ، با آن که نظریه جوهری درباره قرن المنازل را نادرست دانسته و از استاد خویش نقل کرده که در هیچ گویشی واژه قَرَن با فتحه ثبت نشده، اما می نویسد: در الجمهره و الجامع قزّاز این واژه با فتحه ضبط شده که البته این سخن وی با مشابه همین نقل در لسان العرب تعارض آشکار دارد; زیرا که ابن منظور در آنجا به نقل از الجمهره و الجامع ، القَرْن را اسم یک مکان و القَرَن را قبیله ای از یمن خوانده است.
به ناچار دو احتمال در سخن مؤلف تاج العروس وجود دارد:
الف : وی این سخن را از لسان العرب آورده اما در نقل آن اشتباه کرده است.
ب : آن را به نقل از دیگری آورده لیکن چون گوینده آن را مشخص نکرده، در تعارض با کلام نویسنده لسان العرب، دارای ارزش چندانی نیست.
خلاصه سخن آن که: از آنچه درباره این واژه مطرح شده، همان واژه قَرَن المُنازل صحیح است که بیشتر اهل لغت نیز به آن قائل شده اند.
ویژگی های مکانی
در توصیف قرن المنازل نیز اختلافاتی وجود دارد; برخی آن را نام یک کوه ، بعضی منطقه ، بعضی دیگر یک آبادی و گروهی نیز وادی خوانده اند:
1 معجم البلدان به نقل از مهلبی، می گوید: آن، روستایی است در 51 مایلی مکه و 36 مایلی طائف.
ابن قدامه می نویسد: روستایی است میان طائف و مکه.
ابن خرداذبه و ادریسی آن را روستایی بزرگ و شیخ احمد رضا و برخی دیگر روستایی در طائف دانسته اند.
________________________________________ صفحه 77 ________________________________________
2 . فیروز آبادی، زبیدی، حموی و صفی الدین بغدادی آن را یک وادی شمرده اند.
3 . اصمعی، مطرزی، قابسی، فیومی، صفی الدین بغدادی، ملا علی، بلادی و برخی دیگر بر این باورند که آن، کوهی است مشرف بر عرفات.
4 . جوهری، ابن اثیر، رازی و ابن منظور آن را یک محل نامیده اند که میقات اهالی نجد می باشد.
پر واضح است که سخن گروه چهارم با نظریه دسته اول و دوم هیچ تعارضی ندارد; زیرا که اعم از هر دو است. اما اطلاق یک محل بر کوه سخنی غیر معمول است.
همچنین نظریه گروه اول و دوم قابل جمع است; زیرا شهرهای بسیاری هستند که به اسم وادیی که درآن قرار گرفته اند، شهرت یافته اند و به عکس، برخی وادی ها نام شهری را که در آن واقع شده اند به خود گرفته اند; مانند: شهرِ ینبع که نام خود را از وادی ینبع در غرب مدینه وام گرفته است. بنابراین، قرن المنازل نیز می تواند هم اسم آن روستا و هم نام آن وادی باشد.
البته باید مشخص شود که محل دقیق میقات کجاست؟ آن روستایی است که در آن منطقه واقع است و با این نام شناخته می شود، یا تمام آن وادی است; زیرا که حکم احرام در این دو صورت تفاوت خواهد داشت.
اما گروه سوم که قرن المنازل را کوه دانسته اند، منشأ سخن آنان به بیان اصمعی باز می گردد که گفته است: القرن جبل مطل علی عرفات قرن، کوهی مشرف بر عرفات است. با اندکی دقت در عبارت اصمعی آشکار می گردد که وی سخنی از قرن المنازل به میان نیاورده بلکه القرن را بدون اضافه به کار برده است و البته واژه القرن به تنهایی بر محل های متعددی اطلاق می شود که برخی در همان منطقه و بعضی در دیگر مناطق قرار دارد; از جمله، بر قرن المنازل که میقات آن منطقه است و بر قرن الثعالب که کوه یا موضعی در منا است و بر قرن البوباه و قرن الذهاب و قرن غزال و… آن چنان که بلادی در کتاب خود قرن ها را در حجاز از بسیاری غیرقابل شمارش دانسته است.
* * *
از سوی دیگر باید توجه داشت که اختلاف در میقات، امروزه نه فقط در میان حاجیان این مناطق، بلکه در احکام فقیهان و کتاب هایشان نیز آشکارا راه یافته و در نتیجه برخی از آنان
________________________________________ صفحه 78 ________________________________________
قرن المنازل را کوهی مشرف بر عرفات خوانده و بعضی دیگر آن را همان قرن الثعالب دانسته اند.
اما از آنجا که فقها و اهل حدیث معمولاً اینگونه مطالب را از اهل لغت وجغرافیدانان وام می گیرند، منشأ توهم ایشان را باید در آثار همین دانشمندان جستجو کرد. با پژوهش در نگاشته های پیشینیان به روشنی می توان منشأ ادعای اول را همان سخن اصمعی دانست که پاسخ آن پیشتر گذشت و اما مبنای کلام دوم را باید نقل معجم البلدان از قاضی عیاض برشمرد که قرن المنازل را همان قرن الثعالب دانسته و آنگاه دیگران به تبع او این مطلب را در آثار خود (مانند النهایه، لسان العرب و مراصد الاطلاع) آورده اند.
بر این ادعا نیز کلمات پژوهشگران در یکی نبودن قرن الثعالب و قرن المنازل، پاسخ مناسبی خواهد بود; از آن جمله، در اخبار مکه آمده است: قرن الثعالب کوهی است مشرف بر بخش پایین سرزمین منا که با مکه 1500 ذراع فاصله دارد. ریاض المسائل نیز شبیه همین سخن را نقل کرده است. معجم متن اللغه قرن المنازل را نام یک آبادی یا تمام آن وادی دانسته که میقات اهل نجد است وقرن الثعالب را مکانی نزدیک مکه می داند.
همچنین معجم معالم الحجاز سخن قاضی عیاض را نادرست شمرده و قرن الثعالب را در منا می داند و رویانی نیز از بعضی قدمای شافعی نقل کرده که این دو، نام دو مکان است; یکی در پایین وادی، که قرن المنازل خوانده می شود و دیگر در قسمت بالای آن، که قرن الثعالب می نامند.
بنابر این، کوهی را که اصمعی در توصیف قرن بدان اشاره کرده، از آنجا که آن را مشرف بر عرفات دانسته، نمی تواند قرن المنازل و یا قرن الثعالب باشد و باید احتمالات دیگری بررسی گردد:
الف : وادی محسّر: گاه واژه قرن بر کوهی که در وادی محسر قرار دارد اطلاق شده است.
حربی در المناسک این قرن را در مسیر منا به عرفات و در انتهای وادی محسّر شمرده و روایتی را از عطا نقل کرده که به این مطلب اشاره دارد.
همچنین فاکهی در اخبار مکه خبری را از ابن عباس روایت کرده که این سخن را تأیید می کند.
________________________________________ صفحه 79 ________________________________________
با این حال، این کوه را به سبب بُعد مسافت، نمی توان مشرف بر عرفات دانست بلکه تنها مشرف بر وادیِ محسّـِر و مزدلفه است.
ب : جبل کَرا: در برخی از آثار، جبل کرا را کوهی در آبادی های نزدیک طائف معرفی نموده اند که محصولات باغی آن به مکه آورده می شود. اما نام قرن را نمی توان بر این کوه نهاد; زیرا چنانکه پیشتر بیان شد، قرن به کوهی کوچک و تک گفته می شود و حال آن که جبل کرا کوهی کشیده است که طول آن به 15 کیلو متر می رسد.
ج : جبل الرحمه: مؤلف کتاب معجم معالم الحجاز و برخی دیگر، کوهی را که اصمعی مشرف بر عرفات معرفی کرده، همان جبل الرحمه دانسته اند که در عرفات واقع است. این احتمال را برخی توصیف ها، که برای قرن آمده، تقویت می کند. اما این نظریه نیز پذیرفته نیست; زیرا این کوه در وسط صحرای عرفات قرار گرفته و نمی توان آن را مشرف بر عرفات دانست.
د : قرن النابت: فاکهی در اخبار مکه به قرنی اشاره می کند که در عرفات واقع است و به آن النابت گفته می شود که این احتمال نیز پاسخی مانند احتمال پیشین دارد.
هـ : کوهی در وادی عرنه: احتمال دیگر آن است که کوه مورد اشاره اصمعی، همان کوهی است که در مرز وادی عرفه و داخل وادی عرنه قرار گرفته و چون بیرون از منطقه عرفات و بر مرز آن واقع شده، می توان آن را مشرف بر عرفات خواند.
فاکهی روایتی را از ابن عباس نقل کرده که
________________________________________ صفحه 80 ________________________________________
شاهدی بر این احتمال است.
افزون بر این، احتمالات دیگری نیز درباره کلام اصمعی بیان شده، اما بی تردید قرنی که او توصیف نموده، قرن المنازل نیست.
خلاصه سخن آن که، گرچه سخنان متفاوتی درباره قرن المنازل مطرح شده، لیکن با این حال، تردیدی نیست که این مکان یکی از میقات های حج است که از سوی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)تعیین گردیده، بدین جهت، در ادامه سخن برآنیم تا محل دقیق قرن المنازل را مشخص کنیم تا آشکار شود که قرن المنازل در وادی محرم و نزدیک الهَد واقع شده یا همان مکانی است که امروزه السیل الکبیر نامیده می شود و یا چنانکه برخی معتقدند این دو مکان، هر دو در وادی قرن المنازل قرار گرفته اند و تمام آن منطقه میقات است.
2 . وادی محرم…
وادی مَحرم نام محلی در نزدیکی طائف است که بسیاری از حاجیانِ آن نواحی، که از مسیر الهُد عازم مکه هستند، در آنجا مُحرم می شوند. البته برخی نیز آن را میقات الهد و محرم الهد می نامند; زیرا در بخش پایین آن وادی و در سمت مکه، آبادی الهد قرار دارد.
این وادی از سمت غرب، میان کوه های غفار و از شرق به کوه غمیر و از سمت جنوب در دامنه کوه کَر قرار گرفته است و مسیرآن به مکه، از کوه کرا و وادی نعمان و عرفات می گذرد.
در کتاب های بسیاری شواهد و قرائن متعدد بر یکی بودن وادی محرم و قرن المنازل ارائه شده است. این شواهد را می توان به سه دسته تقسیم کرد: 1. سخنان آنان که قرن المنازل را همان الهد دانسته اند 2. توصیفاتی که قرن المنازل را کوهی مشرف بر عرفات گفته 3. برخی مشخصات که برای این قرن بیان شده است.
عیاشی از کسانی است که نگاشته اش شاهد بر یکی بودن قرن المنازل و وادی محرم دانسته شده; وی در سفر نامه اش، به هنگام توصیف مکان هایی که در مسیر الهدا به طائف، از آنها گذر نموده، از میقات اهل نجد نام برده است.
________________________________________ صفحه 81 ________________________________________
با این حال، وی در عباراتش هیچ سخنی از قرن المنازل به میان نیاورده، بلکه میقات نجدیان را در آن مسیر قرن الثعالب گفته است و چنانکه اشاره شد در روایات میقاتِ اهل طائف و نجد هیچ نامی از قرن الثعالب به میان نیامده و این نامگذاری تنها در آثار برخی از لغت نگاران دیده می شود که نادرستی آن بیان شد.
همچنین نویسنده کتاب الرحله المقدسه ، به هنگام توصیف میقات اهل نجد و طائف، بیان کرده است که نام این مکان در زمان پیامبر، قرن المنازل یا وادی محرم بوده است.
خطا بودن این سخن نیز آشکار است; چنانکه اشاره کردیم وادی محرم نامی است که در کتاب های متقدمان یافت نمی شود تا چه رسد به زمان پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) .
سوّمین شخصی که وادی محرم و قرن المنازل را یکی دانسته، عبدالحمید مرداد است. وی در چندین مورد از کتابش، رحله العمر ، این دو اسم را نام یک مکان و همان میقات نجدیان و اهل طائف برشمرده است.
پاسخ این مدعا نیز با اندکی تأمل درکتاب وی آشکار می گردد; زیرا موارد متعددی را می توان در این اثر یافت که گویای کم آگاهی و آشنا نبودن نویسنده با نام ها و موقعیت های جغرافیایی منطقه است. از این رو، به نظر می رسد که وی با مشاهده محرم شدن حاجیان در وادی محرم و تطبیق این موضوع با روایات میقات، این محل را همان قرن المنازل معرفی کرده است.
دومین قرینه یکی بودنِ این دو مکان، توصیفی است که این دو را کوهی مشرف بر عرفات برشمرده، که البته به منشأ و نادرستی این سخن اشاره کردیم.
و سومین شاهد آن است که در عبارات برخی جغرافی دانان آمده است: قرن المنازل میقات اهل یمن و در مسیر آنجا به مکه واقع شده است و لازمه این موضوع، قرار داشتن قرن در جنوب شرقی مکه و در نزدیکی الهد و یکی بودن آن با وادی محرم است; زیرا یمن در جنوب مکه به سمت شرق قرار دارد و نمی توان قرن المنازل را با السیل الکبیر که در شمال شرقی مکه است، یکی دانست.
در پاسخ این ادعا باید گفت: اولاً بیشتر فقیهان اهل سنت، قرن المنازل را میقات اهل نجد گفته اند و عموم روایاتشان نیز شاهد آن است و دانشمندان امامیه نیز هم نظرند که قرن المنازل میقات اهل طائف است و بیشتر روایاتی که نقل می کنند، گویای این سخن است. البته در
________________________________________ صفحه 82 ________________________________________
روایات اندکی، قرن المنازل، میقات اهل یمن و نجدیان عقیق نیزگفته شده است; همچنان که برای اهل یمن، میقات یلملم نیز ذکر شده است.
جمع این روایات به دو گونه ممکن است; نخست آن که می توان گفت: این روایات شاهد آن است که ساکنان منطقه وسیع نجد از دو مکان می توانند محرم شوند; حاجیان شمال نجد همراه با اهل عراق از عقیق و حاجیان منطقه شرق نجد، از قرن المنازل .
دوم آن که برای حاجیان نجد، دو مسیر وجود دارد: یکی از عقیق به مکه است و دیگری از قرن المنازل . به مانند همین سخن برای ساکنان یمن نیز گفته شده است; یعنی حاجیان یمنی برای رسیدن به مکه دو مسیر را می توانند بپیمایند: یکی مسیر داخلی یمن که از قرن المنازل می گذرد و دیگری مسیر ساحلی، که از یلملم عبور می کند.
به این ترتیب، میقات بودن قرن المنازل برای حاجیانِ یمن، لازمه اش در جنوب شرقی مکه قرار داشتن آن و یکی بودن با وادی محرم نیست.
و افزون بر این، عبارات متعددی در آثار سفرنامه نویسان و دانشمندان جغرافیا یافت می شود که آشکارا مسیر حاجیان یمن را از السیل نعری کرده است.
همچنین برخی نویسندگان مسیر اهل یمن را از نخله یمانیه گفته اند و نخله یمانیه نیز در شمال شرق مکه و نزدیک به السیل و جاده آن قرار دارد.
و بعضی دیگر در توصیف مسیر یمن به مکه، از زیمه و سوله نام برده اند که این دو محل نیز، در کنار نخله یمانیه واقع اند.
و نیز در برخی نقل ها، در مسیر یمن به مکه نام چاه ابن المرتفع و المشاش آمده که هر دو محل هایی نزدیک السیل می باشد. علاوه بر اینها، در آثار عده ای از معاصرین نیز تصریح شده که نام کنونی قرن المنازل السیل الکبیر بوده است.
از سوی دیگر قرائن و شواهد بسیاری وجود دارد که یکی نبودن قرن المنازل و وادی محرم را تأیید می کند; از جمله می توان به آثاری اشاره کرد که جاده جبل کرا و مسیر الهدا (در کنار وادی محرم) به مکه را توصیف کرده و نام مکان های این مسیر را آورده اند و حال آن که از قرن المنازل هیچ سخنی نگفته اند.
خلاصه سخن آن که، هیچ یک از شواهد وقرائن ارائه شده نمی تواند یکی بودن قرن المنازل با وادی محرم را به اثبات رساند، بلکه تردیدی در جدا بودن این دو از یکدیگر نیست.
________________________________________ صفحه 83 ________________________________________
3 . السیل الکبیر…
السیل الکبیر منطقه ای است میان مکه و طائف که با کوه های متعدد احاطه شده و از مرکز آن تا مکه، حدود 78 کیلومتر و از محلی که حاجیان در آن محرم می شوند تا این شهر 75 کیلومتر و فاصله اش تا طائف 53 کیلومتر می باشد.
در گذشته، منزلگاه و استراحتگاهی در آن منطقه به پا بوده و امروزه به جای آن، میان دو نخله شامیه و یمانیه روستایی بزرگ با برخی مراکز دولتی به چشم می خورد.
سبب نامگذاری این منطقه به السیل وجود نهری است که در تمام سال، در آن جاری است. منطقه کوچک دیگری نیز به همین نام وجود دارد که آن را السیل الکبیر گویند.
از آثار پیشینیان و معاصران، قرائن و شواهد بسیاری در دست است که یکی بودن این مکان با میقات قرن المنازل را تأیید می کند; آنچنان که جای هیچ تردید باقی نمی گذارد; از جمله آنها کلمات پژوهشگران و دانشمندان و مردم منطقه است. با پژوهش در آثاری که در باره این منطقه نگاشته شده، عبارات بسیاری می توان یافت که برخی با صراحت نام امروزین قرن المنازل را السیل الکبیر گفته اند و بعضی نیز توصیفات و سخنانشان گویای آن است.
رشدی الصالح می نویسد: قرن المنازل در مسیر نجد و یمن قرار دارد و امروزه آن را السیل می گویند.
عبدالوهاب عزام نیز آورده است: السیل منطقه پهناوری است که اطراف آن را کوهها احاطه کرده اند. این منطقه در مسیر مکه و ریاض واقع شده و حاجیان نجد و طائف از آنجا محرم می شوند و در آن، روستای قرن المنازل قرار دارد که در کتاب های فقهی به عنوان میقات ساکنان نجد از آن نام برده شده است.
عبدالجبار و عبدالعزیز الرفاعی در بخشی از گزارش خود از عربستان می نویسند:
آنگاه به سمت السیل الکبیر رفتیم که در گذشته به قرن المنازل شهرت داشت و حاجیان طائف و نجد در آن محرم می شوند.
شیخ فرج عمران نیز نوشته است: محل احرامی که اکنون به السیل شهرت یافته، یکی از میقات هایی است که پیامبر خدا برای ساکنان مناطق شرقی تعیین فرمود و همان است که قرن المنازل نامیده می شده و پیامبر آن را برای اهل طائف معین کرده است.
همچنین محمد طاهر کردی، حمد جاسر، عبدالله بن خمیس و ابن بلهید و بسیاری دیگر
________________________________________ صفحه 84 ________________________________________
به این موضوع تصریح کرده اند.
افزون بر این، در برخی سفرنامه ها و گزارش های نگارش یافته از این منطقه، نقل قول های متعددی از ساکنان و آگاهان به نام های این سرزمین آمده که گویای یکی بودن السیل الکبیر امروزین با قرن المنازل گذشته است.
در آثار دانشمندان جغرافیای پیشین نیز، که به تعیین موقعیت جغرافیایی قرن المنازل پرداخته اند، توصیفات و خصوصیاتی دیده می شود که با مشخصات جغرافیایی وادی محرم هیچ تناسبی نداشته، بلکه با خصوصیات السیل الکبیر برابری دارد و این خود شاهدی است گویا بر یکی بودن این دو مکان. از جمله این وصف ها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
صبح الأعشی، ابن قدامه و ابن خردادبه در توصیف مسیر مکه به قرن المنازل، از محلی با نام چاه ابن مرتفع یاد کرده اند. این محل امروزه در مسیر حاجیان عراق به مکه و اکنون مجاور جاده السیل و به دور از وادی محرم قرار دارد.
همچنین از عبارتی که در معجم البلدان، مراصد الاطلاع، المصباح المنیر و برخی منابع دیگر آمده، چنین بر می آید که قرن المنازل در نخله یمانیه یا نزدیک آن بوده است و از آن جهت که نخله یمانیه در شمال مکه و در مسیر عراق و با فاصله زیاد از وادی محرم قرار گرفته، نمی توان قرن المنازل را با وادی محرم یکی دانست، بلکه منطقه ای که در این حوزه و در مسیر نخله یمانیه واقع شده، السیل الکبیر است.
افزون بر این، در آثار پیشینیان، قرن المنازل در نزدیکی زیمه و سوله و در مسیری که از آن دو مکان می گذرد وصف شده است و زیمه و سوله دو آبادی در نخله یمانیه است.
همچنین در مسیر طائف به قرن المنازل و مکه، از مکانی به نام مشاش نام برده شده و مشاش محلی است در مسیر جاده السیل الکبیر و میان مکه و شرائع (حنین) قرار دارد.
همچنین در مسیر قرن المنازل به طائف، از گردنه یا مکانی کوهستانی به اسم بوباه یاد شده است. این محل که امروزه بهیته نامیده می شود، در بخش فوقانی نخله یمانیه و در نزدیکی جاده السیل الکبیر واقع است.
علاوه برموارد بالا، قرینه ها و نمونه های متعدد دیگری نیز موجود است که به جهت اختصار، در این نوشتار ذکر نگردید، که نمی توان پذیرفت میقات قرن المنازل وادی محرم باشد بلکه تنها با یکی بودن این میقات با السیل الکبیر امروزین تناسب دارد.
________________________________________ صفحه 85 ________________________________________
4 . راه های ارتباطی…
یکی دیگر از راه های شناخت موقعیتِ قرن المنازل ، بررسی مسیرهای ارتباطی میان طائف و مکه است که آشکارا یکی بودن آن را با السیل الکبیر امروزین به اثبات می رساند. در ادامه برای تأیید بیشتر موضوع به بررسی برخی از این راه ها می پردازیم:
الف : مسیر قرن، همان مسیر حرکت کاروان هاست
از جمله اموری که یکی بودن قرن المنازل را با السیل الکبیر تأیید می کند، نامی است که برخی سفرنامه نویسان بر مسیر السیل نهاده اند.
محمد صادق پاشا و البتنونی و بعضی دیگر، در سفرنامه های خود این مسیر را راه کاروان ، جاده و مسیر شتران نامیده اند. پر واضح است که بیشتر حاجیانِ این مسیر، از مناطق دور دست; مانند عراق و بحرین ونجد می آمده اند و به سبب طولانی بودن مسافت تنها می توانسته اند از برای حمل بارهای خود از شتر استفاده کنند. از سوی دیگر مسیر وادی محرم به سبب گذر از کوه های کرا، راهی سنگلاخ، سخت و دارای گردنه های باریک بوده که برای عبور شتران و کاروان ها کار را بس دشوار می نموده و در عوض راه یمانیه ـ که از السیل عبور می کند ـ مسیری آسان و بدون مشکل بوده که امکان تردد کاروان های متعدد و شتران آنها را داشته است
ب : آسان بودن مسیر السیل
افزون بر این، نقل شده که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در مسیر غزوه ای که به طائف داشتند، همراه با سپاهیان، از قرن المنازل عبور کرده اند. بی تردید هر فرمانده لشکری جز در شرایط خاص، سعی می کند سپاهیان خود را از مسیری به میدان کارزار منتقل کند که توان کمتری از آنان هدر رود و صدمه کمتری را متحمل شوند و با وصفی که از مسیر وادی محرم و الهدا آوردیم، مسلّما پیامبر خدا از راه السیل که از گردنه ها و مشکلات آن مسیر عاری بوده، عبور نموده اند.
همچنین آسان بودن گذر از مسیر السیل و سختی و دشواری راه کرا در آثار جغرافی دانان و سفرنامه نویسان آشکارا دیده می شود.
از جمله عبدالحمید مرداد در توصیف این دو راه، گذر از مسیر کرا را به سبب دشواری راه های کوهستانی آن، تنها با کمک قاطر و الاغ ممکن دانسته است.
________________________________________ صفحه 86 ________________________________________
محمد صادق پاشا در الطائف و عیاشی در ماء الموائد ملک عبدالله در مذکراتی و عبدالله بن خمیس در المجاز بین الیمامه و الحجاز نیز به سختی راه وادی محرم و آسانی مسیر السیل تصریح نموده اند.
علاوه بر بررسی موقعیت جغرافیایی راه ها، محاسبه مقدار مسافت های میان قرن المنازل تا مکه از یک سو و تا طائف از سوی دیگر و مقایسه آن با مقدار مسافت های وادی محرم تا این دو شهر شواهد مفید دیگری را بر یکی بودن قرن المنازل با السیل الکبیر به دست می دهد.
5 . پاسخ به چند ابهام…
1 . برخی گفته اند: السیل همان میقات ذات عرق است و این ادعا را به عبدالله بن باز (مفتی سابق عربستان)نسبت داده و نقل کرده اند که وی در چاپ اول مناسک خود گفته است: السیل، همان ذات عرق است و قرن المنازل همان الهدا است. اما در چاپ های بعد نظر خود را تغییر داد و السیل را با قرن المنازل یکی دانست.
گرچه ما ناقل این سخن و مصدر آن را نیافتیم اما با فرض درستیِ این نقل، پاسخ آن روشن و آشکار است; نخست آن که تغییر نظر شیخ در چاپ های بعد، بهترین شاهد بر نادرستی ادعای اول اوست و دوم آن که گرچه ایشان عالم بزرگ عربستان و از فقهای سلفیون بوده، اما از آنجا که تعیین موقعیت جغرافیایی، از مسائل فقهی به شمار نمی آید و در حیطه دانش جغرافیا است، اظهار نظر در باره آن، نیاز به آگاهی و تخصص در این حیطه دارد که شیخ به این تخصص شهرتی نداشته است.
و افزون بر این، چنانکه پیشتر ملاحظه کردید، دلایل و شواهدی که ارائه کردیم، آشکارا بر خلاف این ادعا است.
همچنین ملک عبدالله بن الحسین، به هنگام توصیف مسیر کاروان های مکه به طائف، از زیمه و سوله و ذات عرق نام می برد و نام کنونی آن را السیل می داند.
اما آنچه ملک عبدالله در کتاب خود آورده، علاوه بر تعارض با کلام دانشمندان و محققان و جغرافی دانان، که بدان اشاره کردیم و مخالفت با دلایل یکی بودنِ قرن المنازل و السیل مشکل دیگری نیز دارد; زیرا ذات عرق در مسیر مکه به طائف نیست بلکه در مسیر مکه به عراق قرار دارد و البته این دو مسیر در مشاش از نخله یمانیه به هم می پیوندند و احتمالا به
________________________________________ صفحه 87 ________________________________________
سبب نزدیک بودن السیل با ذات عرق، این دو یکی دانسته شده است.
گفتنی است که مسیر مکه به طائف به دو گونه است:
الف : مکه، شرایع (حنین)، سوله، زیمه، السیل الکبیر (قرن المنازل)، مشاش، طائف.
ب : مکه، منا، مزدلفه، عرفه، نعمان، جبل الکرا، الهدا (وادی محرم)، طائف.
و اما ذات عرق در شمال غربی قرن المنازل و شمال شرقی مکه و در مسیر عراق قرار گرفته است.
مسیر مکه به عراق: مکه، مسلخ، غمره، ذات عرق، بستان، مشاش.
همچنین با بررسی موقعیت جغرافیایی ذات عرق و السیل و دقت نظر در نقشه های ترسیم شده از این دو محل و همچنین بررسی اقوال جغرافی دانان، یکی نبودن و فقط نزدیک بودن این دو مکان به روشنی آشکار می گردد.
برآنیم تا محل دقیق قرن المنازل را مشخص کنیم تا آشکار شود که قرن المنازل در وادی محرم و نزدیک الهَد واقع شده یا همان مکانی است که امروزه السیل الکبیر نامیده می شود و یا…
خلاصه سخن آن که: به فرض پذیرفتن این ادعا، السیل الکبیر یا میقات قرن المنازل است و یا ذات عرق; و در هر دو صورت یکی از میقات های پیامبر خدا است که از منظر فقاهتی محرم شدن در هر یک از آن دو صحیح و جایز است. اما الهدا (وادی محرم) چنانچه همان میقات قرن المنازل باشد (که اثبات کردیم که نیست) احرام از آن جایز است و اگر چنین نباشد محاذی میقات خواهد بود که محرم شدن از آن صحیح نیست، مگر به حکم فقیهانی که احرام را از محاذی روا دانسته اند.
2 . همچنین برخی جاده السیل را نوساز دانسته و از این رو مسیر قدیم حاجیان را جاده الهدا و در نتیجه مکان محرم شدن را نیز همان وادی شمرده اند.
نادرستی این مدعا با مراجعه به آثار دانشمندان جغرافی دان پیشین، که راه های مکه به طائف را توصیف نموده اند، به روشنی آشکار می گردد; زیرا که نگاشته های آنان از گذشته دور مسیر کاروان های جاده یمانیه (نخله یمانیه) بوده که امروز همان جاده السیل است.
________________________________________ صفحه 88 ________________________________________
3 . همچنین بعضی نویسندگان معاصر کوشیده اند که الهدا (وادی محرم) را داخل در قرن المنازل معرفی کنند، به این صورت که تمام آن منطقه را قرنی دانسته اند که قرن المنازل در قسمت پایین و وادی محرم در بخش بالای آن قرار گرفته است و مدّعی شده اند که بر هر یک از دو منطقه السیل الکبیر و وادی محرم نام قرنی که میقات شرعی است اطلاق شود و از این رو وادی محرم میقاتی مستقل نیست بلکه داخل در قرن المنازل است و قرن بر تمام این وادی گفته می شود; چه از مسیر السیل الکبیر به آن وارد شویم، چه از مسیر الهدا.
پاسخ این است که در آثار پیشینیان، هیچ سخن یافت نمی شود که وادی قرن المنازل را بر وادی الهدا و جبل کرا که در آنجا قرار دارد، شامل بداند بلکه شواهد گویای مجاورت قرن المنازل با نخله یمانیه است و اطلاق قرن بر وادی محرم سخنی غیر مشهور و نادرست است.
همچنین تمام شواهدی که برای تعیین موقعیت جغرافیایی میقات پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) ارائه کردیم، بر قرار داشتن این میقات در بخش پایین وادی اشاره دارد و سخنی از بخش بالای آن و وادی محرم در میان نیست.
خلاصه سخن آن که، بی تردید ملاک و مبنای تعیین دقیق میقات قرن المنازل تنها کلمات پیشینیان است که بر یکی بودن آن با السیل الکبیر امروزین گواه است.