انس و ارتباط با مجموعه نورانی و ارزشمند صحیفه سجادیه، از جهات مختلف قابل بررسی می‌باشد که به اختصار به آن می‌پردازیم:
1. شناخت صحیفه کامله سجادیه
مرحوم سید علی نقی فیض الاسلام شارح و مترجم این اثر نورانی در معرفی آن گفته است: صحیفه کامله سجادیه را، حضرت امام زین العابدین و سیدالساجدین علی بن الحسین صلوات الله علیه و علی آبائه و اولاده المعصومین، انشاء فرموده و فرزند ارجمندش حضرت امام محمدباقر ـ علیه السّلام ـ نوشته، و امام به حق ناطق حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ می‌شنیده است.
این کتاب دارای 54 عنوان دعا است که در میان علما و بزرگان به انجیل اهل بیت و زبور آل محمد و اخت القرآن معروف است.[1]
2. صحیفه کامله سجادیه از نگاه بزرگان
گرچه درباره این کتاب نورانی سخن فراوان گفته شده لکن به اندازه ظرفیت این مقاله به چند نمونه از کلمات و اهتمام بزرگان درباره این اثر نورانی اشاره می‌شود:
الف. بنیانگذار انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) در وصیتنامه الهی سیاسی خود فرموده‌اند:
ما مفتخریم که ادعیه حیات‌بخش که او را قرآن صاعد می‌خوانند، از ائمه معصومین ما است. ما به مناجات شعبانیه امامان و دعای عرفات حسین بن علی ـ علیهم السّلام ـ و صحیفه سجادیه این زبور آل محمد و صحیفه فاطمیه که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی، به زهرای مرضیه است؛ از ماست.
ب. مرحوم فیض الاسلام درباره آن گفته است: این کتاب را هر کس از روی اخلاص و با نیت پاک بخواند و در فهم معانی آن اندیشه نماید، بی‌درنگ نور الهی در دل او تابیده و متوجه خداوند متعال گشته و به راه سعادت و نیک‌بختی دنیا و آخرت قدم می‌گذارد.[2]
ج. علامه شهید مرتضی مطهری گفته است: یکی از آن گنجینه‌های بزرگی که در دنیای شیعه وجود دارد این دعاهاست. به خدا قسم گنجینه‌ای است از معرفت. اگر ما هیچ دلیل دیگری نداشتیم غیر از دعاهایی که داریم، از زین العابدین ـ علیه السّلام ـ صحیفه سجادیه یا دعاهای غیرصحیفه سجادیه، مانند دعای ابوحمزه ثمالی از علی بن الحسین ـ علیه السّلام ـ نداشتیم و اسلام در چهارده قرن چیز دیگری نداشت، جز همین که توسط شاگردهای اسلام چنین اثری ظاهر شده کافی است، آن قدر اینها اوج و رفعت دارد که اصلاً اعجاز جز این چیزی نیست.[3]
د. علامه حسن زاده آملی با طرح پیشنهادی می‌گوید: امید آن که در حوزه‌های علمیه مصحف ادعیه و اذکار که از ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ صادر شده‌اند و بیانگر مقامات و مدارج و معارج انسانند جزء متون کتب درسی قرار گیرند، و در محضر کسانی که زبان فهم و اهل دعا و سیر و سلوکند و راه رفته و راه نمایند درس خوانده شوند، در نظر این کمترین، انجیل اهل بیت و زبور آل محمد (صحیفه کامله سجادیه) در عداد کتب درسی درآیند که نقش خوبی در احیاء معارف اصیل اسلامی است، البته فهم و تعلیم و تعلّم آنها بدون معرفت به علوم ادبی و معارف نقلی و عقلی و عرفانی صورت‌پذیر نیست.[4]
هـ . خطیب و دانشمند بزرگ محمدتقی فلسفی در مقدمه شرح دعای مکارم الاخلاق که یکی از لطیف‌ترین دعاهای صحیفه سجادیه است می‌گوید:
«دعای شریف مکارم الاخلاق صحیفه سجادیه، حاوی تعالیمی مهم و درس‌های آموزنده و انسان‌ساز است و به هر نسبت که افراد علاقه‌مند و با ایمان در مضامین آن دقت کنند و محتوای آن را به نیکی فراگیرند و دستورهایش را عملا به کار بندند، به همان نسبت از سعادت واقعی و کمال راستین برخوردار می‌گردند و به مکارم اخلاق و سجایای انسانی متخلق می‌شوند.»[5]
3. مهجوریت صحیفه سجادیه و محرومیت مردم از آن
کارشناسان بزرگ معارف الهی بر آن هستند که دعاهای که از معصومین ـ علیهم السّلام ـ رسیده است هر کدام مقامی از مقامات انشائی و علمی ائمه دین است، لطایف شوقی و عرفانی و مقامات ذوقی و شهودی که در ادعیه نهفته است و از آنها استفاده می‌شوند، در روایات وجود ندارد و دیده نمی‌شوند زیرا در روایات مخاطب مردم‌اند و با آنان محاورت داشتند و به فراخور عقل و فهم و ادراک و معرفت آنان با آنها سخن می‌گفتند، امّا در دعاها و مناجات‌ها با جمال و جلال و حسن مطلق، محبوب و معشوق حقیقی به راز و نیاز بودند، لذا هر آنچه در نهانخانه سرّ و نگارخانه عشق و بیت المعمور ادب داشتند به زبان آوردند و به کنه عقل خودشان مناجات و دعا داشته‌اند.[6] یکی از این گنجینه‌های اسرار معارف الهی صحیفه کامله سجادیه است که صدها نکته باریکتر از مو درباره معارف زلال توحیدی و سایر حقایق عرشی در آن نهفته است، امّا متأسفانه آن گونه که سزاوار است برای مردم معرفی نشده و آن طور که شایسته است تبلیغ و ترویج نگردیده است، لذا آن مخزن اسرار توحید در مهجوریت و مظلومیت قرار دارد که در واقع محرومیت امت اسلامی را از معارف آسمانی نیایش‌های دل‌انگیز و حیات‌بخش امام عارفان و زینت عابدان و پیشوای ساجدان در پی داشته و دارد.
4. اهمیت و لزوم انس با صحیفه سجادیه
یکی از مسایل اساسی، مسأله اهمیت و لزوم انس با دعا، به خصوص مناجات امام سجاد ـ علیه السّلام ـ در صحیفه کامله سجادیه است، عارف سترگ و کارشناس بزرگ معارف الهی و اسلامی حضرت امام خمینی (ره) به طور کل در این باره گفته است: «آن قدر معارف در ادعیه ائمه ـ علیهم السّلام ـ هست، و مردم را از آن دارند جدا می‌کنند، آن قدر معارف در ادعیه هست که احصاء نمی‌توان کرد، لسان قرآن است. ادعیه، شارح قرآن هستند، مردم را نباید جدا کرد از دعا، نباید گفت: حالا که ما قرآن را می‌خواهیم بخوانیم پس دعا را نباید خواند. خیر، مردم باید با دعا اُنس پیدا کنند، با خدا. آنهایی که انس به خدا دارند و دنیا پیش آنها این طور جلوه ندارد، کسانی هستند که برای خودشان ارزش قایل نیستند، برای خدا مشغول به کار می‌شوند، آنهایی که شمشیر زدند برای خدا، همان‌ها هستند که همین ادعیه را می‌خواندند و همین حالات را داشتند، آنها بودند که شمشیر می‌زدند برای خدا، نباید مردم را از این برکاتی که هست جدا کرد، قرآن و دعا از هم جدا نیستند همان طور که پیامبر هم از قرآن جدا نیست، ادعیه و قرآن و اینها همه با هم‌اند، و نباید از این برکات مردم را دور کرد، باید مردم را به این سفره پهن الهی که قرآن و سنّت و ادعیه باشد، دعوت کرد، تا هر کس به اندازه خودش استفاده بکند.»[7]
5. شرایط بهره‌مندی از صحیفه سجادیه
همان شرایطی که برای بهره‌مندی از هر دعا و مناجات دیگری که از طرف معصومین ـ علیهم السّلام ـ رسیده است، برای بهره‌مندی از صحیفه سجادیه نیز مطرح است، برخی از بزرگان[8] دراین باره می‌گوید: «شرط بسیار مهم تأثیر اذکار و ادعیه و اوراد و نظایر آن طهارت انسان است که صرف لقلقه لسان سودی نبخشد، بلکه مبادا موجب قساوت و بُعد هم بشود، زیرا که ذکر عاری از فکر است، یعنی قلب بی‌حضور است، و قلب بی‌حضور چراغ بی‌نور است و شخص بی‌نور از ادراک حقایق دور است و مَثَل ذکر بی‌حضور مَثَل کوری است که در دست او مشعل نور است، و در این کلام نغز آمده:
بباید بود دائم در حضورش که تا بینی تجلّیهای نورش
حضوری را فؤاد مستهام است حضوری را مقام لامقام است
6. جلوه‌ای از آثار اُنس با صحیفه سجادیه
گرچه آثار و برکات فراوان علمی و معنوی برای خواندن، آموختن و دانستن مناجات‌های امام سجاد ـ علیه السّلام ـ در صحیفه سجادیه وجود دارد، امّا به طور کلی می‌توان گفت:
از آن جا که دعا کلید عطا و وسیله قرب الی الله، کوبه (زنگ) در رحمت رحیمیه و سبب فتوح برکات، توشه سالکان حرم کبریایی، سیر شهودی و کشف وجودی اهل کمال و بهترین رابطه انسان با خدای متعال، معراج عروج نفس ناطقه، رفرف پرواز، یاد دوست در دل راندن و نام او به زبان آوردن و در خلوت با او جشن ساختن و در وحدت با او نجوی گفتن و شیرین زبانی کردن است.[9]
پس صحیفه سجادیه که یکی از دل‌انگیزترین گفتگوهای امام عارفان و پیشوای سالکان و زینت عابدان با حضرت دوست است، همه آثار و برکات یاد شده را به بهترین وجه به همراه دارد.
از مهمترین نکات سازنده و اثرگذار در بهره‌مندی از صحیفه سجادیه غنا و عظمت محتوای این مجموعه نورانی و ارزشمند است، شاید عده‌ای تصور کنند که صحیفه سجادیه فقط صرف دعا و استغفار است در حالی که این ادعیه پرمحتوا که از زبان مبارک معصوم ـ علیه السّلام ـ صادر شده است در تمامی ابعاد و زمینه‌های فکری، عملی مطلب و دستور داشته و ایجاد توجه نموده و آثار سازنده و استحکام روحی و معنوی دارد.
از جمله این محتوا می‌توان توجه به مسایل اخلاقی، اعتقادی، اقتصادی، نظامی، تربیتی، حقوقی و… را اشاره نمود که برخی از این ادعیه ارزشمند عبارتند از:
دعا در مهمّات، دعای صبح و عصر، دعای طلب حاجت، دعای استعاذه، دعا برای مریض، دعای عافیت، دعای توبه، دعای شکر، دعای دفع دشمنان، دعای مکارم الاخلاق، دعای برای همسایگان، دعای ختم قرآن، دعا هنگام ذلت، دعای ورود به ماه رمضان، دعای رفع مشکلات و گرفتاری و… .
امید آن که بتوانیم از این نعمت الهی و غنی، بهترین بهره‌های وافر را ببریم و غبار مهجوریت را از صحیفه سجادیه بزداییم و در ایجاد ارتباط مستحکم با خداوند متعال و پیمودن صراط مستقیم، در پرتو دعاهای زیبا و والای صحیفه سجادیه کوشا باشیم و زنگار دنیا و گناه را از قلب و روح‌مان پاک نماییم، انشاء الله.
[1] . حاج سید علی نقی فیض الاسلام، مقدمه ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه، ص 3، نشر مرکز نشر آثار فیض الاسلام، تهران، سال 1368 ش.
[2] . حاج سید علی نقی فیض الاسلام، مقدمه ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه، ص 4، نشر مرکز نشر آثار فیض الاسلام، تهران، سال 1368 ش.
[3] . مطهری مرتضی، آزادی معنوی، ص 108، چ 19، سال 1378 ش.
[4] . حسن زاده آملی، رساله نورٌ علی نور، ص 11، انتشارات تشیع، سال 1371 ش.
[5] . محمد تقی فلسفی، شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق از صحیفه سجادیه، ج 1، ص 1، نشر دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ 1370 ش.
[6] . علامه حسن زاده آملی، رساله نورٌ علی نور، ص 34، انتشارات تشیع، سال 1371 ش.
[7] . امام خمینی، تفسیر سوره حمد، ص 192، نشر آثار امام، 1378 ش.
[8] . حسن زاده‌آملی، رساله نورٌ علی نور، ص 62، نشر تشیع، سال 1371 ش.
[9] . حسن زاده آملی، رساله نورٌ علی نور، ص 9، نشر تشیع، سال 1371 ش.
محمّدامین صادقی-مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه
