نام امام سجاد(ع) چهارمین امام شیعیان تداعی کننده مناجات و راز و نیاز و دعااست. آن امام, مجالی برای فعالیتهای علنی فرهنگی, اجتماعی و سیاسی نیافت و عمر شریف خود را در محراب عبادت و نیایش سپری ساخت. عبادت و دعایش, سیرالی الحقی نبود که سیرالی الخلق را به دنبال نداشته باشد. بلکه عبادت و محراب او و رویی به خالق و سویی به سوی خلق داشت.
او با حبل دعا مردم را با خدایشان مرتبط می‌ساخت و این حبل از چنان استحکام و عمقی برخوردار است که پس از گذشت قرنها, طراوت, اتقان و ژرفای خود را از دست ن داده است.
نوشته حاضر, بحثی کوتاه در باره صحیفه سجادیه آن حضرت است. نمی‌توان گفت همه دعاها و نیایشهای امام به دست ما رسیده است; بلکه دعاهای منسوب به آن حضرت قطره ای از دریای ژرف نیایشهای او است. دلیل این سخن مستدرکات بسیار صحیفه کامله سجادیه است.
به هرصورت, به قول شهید سیدمحمدباقر صدر (ره), صحیفه سجادیه را باید به عنوان بزرگترین عمل اجتماعی زمان و موقعیت امام(ع) معرفی کرد. این کتاب یگانه میراث فرهنگ الهی, یک منبع بزرگ مکتبی, یک مشعل هدایت ربانی و یک مدرسه اخلاق و تربیت اسلامی‌است که با گذشت روزگاران پایدار می‌ماند. انسانیت پیوسته به آن نیازمند است و هرچه گمراهی های شیطان و فریبندگی دنیا فزونتر گردد, نیاز به آن بیشتر می‌شود.
حکومت بنی امیه, به طور کامل امام را در عزلت سیاسی قرار داده بود به نحوی که در تمام مدت عمر شریفش فقط یک بار از روی ناچاری از پیشنهاد کارساز امام استقبال کردند و آن موقعی بود که: عبدالملک خلیفه اموی با پادشاه روم درگیری پیداکرد, و پادشاه روم… او را تهدید کرد که نقدینه های آنان را برای تحقیر مسلمانان از کشور روم وارد کند و در مقابل آن, هر قراردادی که خواست با آنها ببندد. در اینجا عبدالملک متحیر و بیچاره شد… لذا مسلمانان را دعوت به گردهمایی کرد و با آنها به مشورت پرداخت. هیچ کدام نظری که بتواند آن را به کار ببندد, اظهار نکردند. در آنجا مردم به او گفتند: توخود می‌دانی راه فرار از این مشکل به دست چه شخصی است. فریاد برداشت: وای بر شما چه کسی این کار از او ساخته است؟
گفتند: بازمانده اهل بیت پیامبر(ص). گفت: راست گفتید. او برای رفع این مشکل به امام زین العابدین(ع) پناهنده شد. امام(ع) فرزند خود, محمدبن علی الباقر(ع) را به شام گسیل داشت و تعلیمات لازم را به او داد. در آنجا امام باقر(ع) طرحی نو, برای تنظیم پول مسلمانان ارائه داد و کشور اسلامی‌را از موقعیت استعماری نجات داد. این قضیه نشان می‌دهد که اگر موقعیت اجتماعی و سیاسی برای امام فراهم بود, تنها به دعا و مناجات نمی‌پرداخت و از کان دانش و معرفت و تدبیر الهی خود امت اسلامی‌را بهره‌مند می‌ساخت. اما افسوس که حکام مستبد بنی امیه این موقعیت را از امام سلب کردند و امت اسلامی‌را از خورشید وجودش محروم ساختند.
صحیفه سجادیه چه کتابی است؟
از صحیفه سجادیه, که سند آن به امام زین العابدین(ع) منتهی می‌شود, به اخت القرآن و انجیل اهل البیت(علیهم السلام ) و زبورآل محمد(ص ) و صحیفه کامله تعبیر شده است. علامه ابن شهرآشوب, در کتاب معالم العلما در ذیل ترجمه متوکل ابن عمیر, با عنوان زبورآل محمد(ص ) و در ذیل ترجمه یحیی ابن محمد الحسینی الدلفی, با عنوان انجیل اهل بیت از آن یاد کرده است.
ششمین تصنیفی که در اسلام صورت گرفته, صحیفه سجادیه است; زیرا چنین نقل گردیده است:
الصحیح ان اول من صنف امیرالمومنین ثم سلمان ثم ابوذر ثم الاصبغ بن نباته ثم عبیدالله بن ابی رافع ثم صنف الصحیفه الکامله. بدین سبب, علمای مسلمان اهتمام بسیار به این کتاب داشته, شرحهای زیادی بر آن نوشته‌اند. یکی از نویسندگان در کتاب خود تعداد ۶۸ شرح صحیفه را معرفی کرده است.
شیخ آقابزرگ نیز در کتاب الذریعه (ج ۱۳, ص ۳۴۵ به بعد) شروح صحیفه سجادیه را معرفی کرده است.
به هرحال صحیفه سجادیه ای که اکنون در دسترس ماست, پنجاه و چهار دعا دارد که دعای اولش فی التحمید لله عزوجل و دعای آخرش دعاوه فی استکشاف الهموم است. متوکل بن هارون گفته است که امام صادق(ع) هفتاد و پنج دعا به من املا فرمود. یازده باب آن از دستم رفت و شصت و چند باب آن را حفظ کردم… .
سید محسن امین(ره) می‌گوید: صحیفه کامله ۶۱ دعا دارد که در باره انواع خیر و عبادت و طلب سعادت است و کیفیت توجه به پروردگار و طلب حوائج از او و چگونگی عمل کردن به قول خداوند ادعونی استجب لکم را می‌آموزد.
سند صحیفه سجادیه
صحیفه‌ای که اکنون در دست ما است سندش به بها الشرف می‌رسد. وی در سال ۵۱۶ در ماه ربیع الاول این دعاها را به سندی که در اول صحیفه نقل شده, دریافت کرده است; البته صحیفه سالها قبل از بها الشرف معروف بود. چنانکه نجاشی در ذیل ترجمه متوکل بن عمیربن المتوکل نوشته است:
روی عن یحیی بن زید دعا الصحیفه اخبرناالحسین بن عبیدالله عن ابن اخی طاهر عن محمد بن مطهر عن ابیه عن عمیر بن المتوکل عن ابیه متوکل عن یحیی بن زید بالدعا. بی تردید نجاشی قبل از بها الشرف می‌زیست و در سال ۴۵۰ ه” . وفات یافت.
همچنین علامه مجلسی(ره) از نسخه‌ای از صحیفه یاد می‌کند که به سال ۳۳۳ ق. مربوط است:
قدوجدت فی نسخه قدیمه من الصحیفه الکامله… و کان تاریخ کتابتها سنه ثلاث و ثلاثین و ثلاثماه… شایان ذکر است که صحیفه سجادیه به بررسی سندی نیاز ندارد, چون بسیاری از علما ادعای تواتر آن را کرده‌اند. از مطالعه اجازاتی که برای نقل صحیفه سجادیه به ثبت رسیده است, چنان بر می‌آید که این کتاب به بررسی سندی نیاز ندارد و متواتر است. علامه مجلسی می‌نویسد:
… و یرتقی الاسانید المذکوره هنا الی سته و خمسین الف اسنادا و ماه اسناد. یکی از شارحان صحیفه نیز چنین نوشته است:
و لما کانت نسبه الصحیفه الشریفه الی صاحبها(ع) ثابته بالاستفاضه التی کادت تبلغ حد التواتر … ناگفته نماند که اگر به سندی که در مقدمه صحیفه ذکر شده اکتفا کنیم, از شرایط حجیت و اتقان برخوردار نیست; زیرا:
اولا: از سیدنجم الدین بها الشرف, که در اول سند آمده است, در کتابهای رجالی ذکری به میان نیامده است. همچنین از عکبری و عبدالله بن عمربن الخطاب نیز در کتابهای رجالی یاد نشده است.
ثانیا: اگرچه در کتب رجالی از ابوالمفضل یاد شده است; اما بیشتر او را تضعیف کرده اند. نجاشی درمورد وی می‌گوید: کان سافر فی طلب الحدیث عمره و کان فی اول امره ثبتا ثم خلط و رایت جل اصحابنا یغمزونه و یضعفونه. ثالثا: در رجال نجاشی آمده است که متوکل بن عمیر بن متوکل صحیفه را از یحیی بن زید نقل کرده, در حالی که در مقدمه صحیفه می‌خوانیم: عمیر از پدرش متوکل نقل کرده است. و این متوکل توثیق نشده است.
رابعا: اخبار شیخ سعید ابوعبدالله… درسال پانصد و شانزده بوده است و عبدالله بن عمر, که در سند آمده, صحیفه را در سال دویست و شصت و پنج (۲۶۵) نقل کرده است. تنها سه راوی (ابومنصور عکبری و ابوالمفضل و شریف ابوعبدالله) واسطه این دو نفر شمرده می‌شوند. بعید به نظر می‌رسد که در فاصله زمانی بین شیخ سعید و عبدالله بن عمر (دویست و پنجاه و یک سال) فقط سه راوی واسطه قرارگیرند مگر اینکه گفته شود این سه راوی یکدیگر را ملاقات کرده باشند و… .
گوینده حدثنا در اول سند صحیفه چه کسی است؟
چنانکه مرحوم الهی قمشه ای در مقدمه ترجمه خود بر صحیفه آورده و همچنین در ریاض السالکین دیده می‌شود, در این مورد دو قول وجود دارد:
۱ گوینده حدثنا شیخ جلیل القدر علی بن السکون است. وی از بزرگان علمای امامیه و مورد وثوق است. این قول منسوب به شیخ بهایی(ره) است. (الذریعه الی تصانیف الشیعه, ج ۱۵, ص ۱۸)
۲ گوینده حدثنا عمیدالروسا هبه الله بن حامد است که متوفای سال ۶۰۹ ق. است. (سیدابوالفضل حسینی, تلخیص الریاض, ص ۹, پاورقی) صاحب ریاض السالکین این قول را پذیرفته و نوشته است:
… دلّ علیه ماوجد بخط المحقق الشهید(ره) علی نسخته المعارضه بنسخه ابن السکون المرقوم علیها بخط عمید الروسا ما صورته: قراها علی السید الاجل النقیب الاوحد العالم جلال الدین عماد الاسلام ابوجعفر القاسم بن الحسن بن محمد بن الحسن بن معیه ادام الله تعالی علوه قرائه صحیحه مهذبه. و رویتها له عن السید بها الشرف ابی الحسن محمد بن…. با همه اینها صحیفه سجادیه به بررسی سندی نیاز ندارد; زیرا:
۱- علمای امامیه بر استفاضه و بلکه تواتر آن اتفاق نظر دارند. چنانکه عالم بزرگوار الهی قمشه‌ای می‌گوید: … علمای بزرگ امامیه گویند: صدور صحیفه سجادیه از امام سجاد(ع) به روایات مستفیضه بلکه قریب به تواتر است, هیچ شک و تردیدی در این که کلام امام است نتوان کرد. آیت الله العظمی‌مرعشی نجفی(ره) نزد زیدیه و اسماعیلیه نیز ادعای تواتر کرده است. در همین مورد, کلام علامه مجلسی و صاحب ریاض السالکین قبلا نقل گردید.
۲- فصاحت و بلاغت صحیفه حاکی از آن است که نمی‌تواند کلام غیر معصوم(ع) باشد. چنانکه طنطاوی , مفسر قرآن, وقتی آیت الله العظمی‌مرعشی نجفی(ره) صحیفه سجادیه را به عنوان هدیه برایش ارسال می‌کند, می‌گوید: این کتاب را فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق دیدم.
قال سیدنا الاستاذ العلامه الکبری و الایه العظمی‌النجفی المرعشی:
کتب الی العلامه الجوهری الطنطاوی صاحب التفسیر المعروف وصول الصحیفه و شکرلی علی هذه الهدیه السنیه و اطری فی مدحها و الثنا علیها الی ان قال:
و من الشقا انا الی الان لم نقف علی هذا الاثر القیم الخالد من مواریث النبوه و اهل البیت و انی کلما تاملتها رایتها فوق کلام المخلوق و دون کلام الخالق… شایان یادآوری است که پس از آن, طنطاوی از آیت الله العظمی‌مرعشی نجفی می‌پرسد: آیا تا کنون کسی از علمای اسلام شرحی بر آن (صحیفه سجادیه) نوشته است؟ آیت الله مرعشی می‌نویسد: شارحینی که می‌دانستم نام بردم و کتاب ریاض السالکین تالیف سیدعلیخان را به ایشان تقدیم کردم. معظم له در جواب نوشت که من مصمم و آماده ام که بر این صحیفه گرامی‌شرحی بنویسم. همچنین سیدمحسن امین(ره) فصاحت و بلاغت و اسلوب این صحیفه را دلیلی بر صدور آن از امام معصوم(ع) دانسته و می‌نویسد: و بلاغه الفاظها و فصاحتها التی لاتباری و علو مضامینها و مافیها من انواع التذلل لله تعالی و الثنا علیه و الاسالیب العجیبه فی طلب عفوه و کرمه و التوسل الیه اقوی شاهد علی صحه نسبتها و ان هذا الدر من ذلک البحر و هذا الجوهر من ذلک المعدن و هذاالثمر من ذلک الشجر. پس باید گفت صحیفه سجادیه هرگز به جرح و تعدیل روات نیازمند نیست, بلکه باتوجه به انشای کلام و فصاحت و اعجاز بیان, می‌توان گفت که کلام حضرت امام سجاد علیه صلوات الله است.
۳ نکته دیگری که بر صدور صحیفه دلالت می‌کند, سندهای متعدد و اجازه های گوناگون است. علامه مجلسی(ره) در باره طرق روایی صحیفه, می‌گوید:
واعلم انها کثیره جدا بحیث یعسر الضبط و الاحاطه و الاحصا… در صورت اجازه ای که امیرماجد بن امیر جمال الدین محمد الحسینی الدشتکی به مولی محمد شفیع داده است, سند متصل دیگری وجود دارد که قابل توجه می‌نماید: انی ارویها عن والدی السید السند العلامه الثقه… جمال الدین محمدبن عبدالحسین الحسینی الدشتکی عن عمه السید معزالدین محمد ابن السید الفاضل… نظام الدین احمد… عن ابیه السید نظام الدین احمد المذکور عن ابیه معزالدین ابراهیم, عن ابیه سلام الله عن ابیه عماد الدین مسعود, عن ابیه صدرالدین محمد, عن ابیه غیاث الدین منصور عن ابیه صدرالدین محمد عن ابیه ابراهیم عن ابیه محمد عن ابیه اسحاق عن ابیه علی عن ابیه عربشاه عن ابیه امیرانبه, عن ابیه امیری, عن ابیه الحسن, عن ابیه الحسین, عن ابیه علی, عن ابیه زید, عن ابیه علی, عن ابیه محمد, عن ابیه علی, عن ابیه جعفر, عن ابیه احمد, عن ابیه جعفر, عن ابیه محمد, عن ابیه زید, عن ابیه الامام علی بن الحسین زین العابدین علیه و علی آبائه التحیه والسلام… .
ظاهرا امیر ماجد با بیست و نه واسطه سند خود را به امام زین العابدین(ع) رسانده است.
همچنین علامه مجلسی اجازه های متعددی در مورد صحیفه در جلد ۱۰۷ بحار (ص ۴۳ به بعد) نقل کرده است. یک مورد از این اجازه ها که قابل توجه است, اجازه روایتی است که پدر علامه مجلسی در رویا از امام زمان(عج) دریافت کرده است:
… و بعد فیقول افقر عبادالله الغنی, محمد تقی بن مجلسی الاصفهانی عفی عنهما بالنبی و آله: انی اروی الصحیفه الکامله عن مولانا و مولی الانام سیدالساجدین علی بن الحسین زین العابدین مناوله عن صاحب الزمان و خلیفه الرحمان الحجه بن الحسن(ع) بین النوم و الیقظه و رایت کانی فی الجامع العتیق باصبهان و المهدی صلوات الله علیه قائم و سالت عنه مسائل اشکلت علی فاجاب عنها, ثم سالت عنه(ع) کتابا اعمل علیه, فاحالنی بذلک الکتاب الی رجل صالح, فلما اخذت منه کان الصیحفه و ببرکه هذه الرویا انتشرت الصحیفه فی الافاق بعد ماکان مطموس الاثر فی هذه البلاد. با توجه به مجموع مطالبی که گذشت, می‌توان اطمینان پیدا کرد که صحیفه از ناحیه امام سجاد(ع) صادر گردیده و تاکنون هیچ کس در این امر تشکیک نکرده است.
چرا صحیفه کامله گفته اند؟
دراین مورد, دو نظر ابراز شده است; آیت الله مرعشی نجفی(ره), در مقدمه اش بر صحیفه سجادیه ترجمه بلاغی, چنین نگاشته است: فلسفه آنکه صحیفه را کامله نامیده اند, بنابر آنچه من از سید جمال الدین کوکبانی یمنی شنیدم, آن است که نزد زیدیه از صحیفه, نسخه ای هست ولی کامل نیست و در حدود نصف این صحیفه است و از این جهت این صحیفه را کامله نامیده اند. یکی از محققان معاصر این نظر را نپذیرفته, چنین مورد نقد قرار داده است:
این تحلیل نه تنها کافی نیست, بلکه آن را درست نمی‌توان شمرد; چه لفظ کامله در سند صحیفه از گفته متوکل بن هارون که خود یحیی بن زید را دیده است, مشاهده می‌شود و می‌گوید: اخبره انه من دعا ابیه علی بن الحسین من دعا الصحیفه الکامله. و نیز متوکل می‌گوید: یحیی بن زید گفت: می‌خواهی تو را صحیفه ای از دعای کامل بدهم؟
و مسلم است که در آن وقت صحیفه ای که امروز به نام صحیفه زیدیه مشهور است (طبق گفته کوکبانی), وجود نداشته و بر فرض وجود, شکی نیست که متوکل از آن بی خبر بوده است تا چه رسد که از نقص آن مطلع باشد… . سپس این محقق چنین ابراز نظر می‌کند: … این مجموعه را از آن جهت کامله گفته اند که دستوری کامل برای درخواست حاجات بنده از خدای تعالی است. در بیشتر موارد و در باره اغلب نیازمندیها; و چون چنین دعاه ا از ائمه معصومین(علیهم السلام) با این ترتیب صدور نیافته, این ادعیه در مقابل دعاهای ائمه دیگر به کامله ملقب شده است. و الله العالم. این نظریه نیز قابل قبول نمی‌نماید; زیرا دعاهایی که از سایر ائمه علیهم السلام رسیده است نیز از چنین جامعیتی برخوردار است. مثلا دعای کمیل, دعای سمات و سایر ادعیه که در کتابهای ادعیه مثل مصباح کفعمی, مهج الدعوات ابن طاوس, عده الداعی ابن فهدحلی و غیره آمده است. به نظر می‌رسد قبل از تدوین جوامع روایی اولیه شیعه, همزمان با اصول اربعماه و حتی قبل از آنها, در بین شیعه صحایفی از معروفیت برخوردار بوده است; مانند صحیفه فاطمه زهرا(س), صحیفه علی(ع) که به یک عدد هم منحصر نبوده است. این صحایف در دسترس عموم نبوده, گاه برخی از روایات و مطالب آنها توسط برخی از ائمه(علیهم السلام) برای خواصی از اصحاب نقل می‌شده است. اکنون نیز جز اینکه برخی از مطالب آنها در جوامع روایی آمده, اطلاعی از آنها در دست نیست. اما دعاهای صحیفه سجادیه به صورت کامل به دست افرادی از غیر امامان معصوم(علیهم السلام) رسیده است. احتمالا به این سبب این صحیفه را کامله خوانده اند.
مستدرکات صحیفه:
دعاهای امام سجاد(ع) به نیایشهای موجود در صحیفه کامله سجادیه منحصر نیست, بلکه به چندین برابر این دعاها می‌رسد. تاکنون مستدرکات زیادی برای صحیفه کامله نوشته شده است که از این قرار است:
۱- صحیفه سجادیه که توسط شیخ محمدبن علی الحرفوشی, که چهل سال قبل از شیخ حر عاملی وفات یافته, گردآوری شده است.
۲- الصحیفه الثانیه السجادیه, گردآوری شیخ محمدبن الحسن بن الحر العاملی. محدث جزائری در اول شرح ملحقات صحیفه چنین نوشته است:
ان الشیخ الحر لما جمع من ادعیه السجاد(ع) ما یقرب من الصحیفه سماه اخت القرآن.
۳- الصحیفه السجادیه الثالثه, گردآوری میرزا عبدالله افندی صاحب کتاب ریاض العلما.
۴- الصحیفه السجادیه الرابعه, جمع آوری میرزا حسین نوری. در این مجموعه, غیر از دعاهای موجود در صحیفه‌های قبلی, هفتاد و هفت دعای دیگر گردآوری شده است.
۵- الصحیفه السجادیه الخامسه.
این مجموعه گردآوری سیدمحسن امین است و بیش از یکصدو هشتادو دو دعا دارد. مولف در باره این اثر چنین توضیح داده است: و استدرک فیها ما خلت عنه الصحیفه الکامله و مافات الثانیه و الثالثه و الرابعه.
۶- الصحیفه السجادیه السادسه, گردآوری شیخ محمد صالح مازندرانی.
آیت الله مرعشی نجفی(ره) در مقدمه خود بر صحیفه سجادیه ترجمه بلاغی, مستدرکات دیگری نیز ذکر کرده است که جهت رعایت اختصار از نام بردن آنها خود داری می‌شود.
برگرفته شده از مجله کوثر ش ۳۲غلامحسین اعرابی
