1. بنیانگذار جمهورى اسلامى حضرت امام خمینى (ره) در وصیتنامه الهی سیاسی خود می فرمایند:
ما مفتخریم که کتاب نهجالبلاغه که بعد از قرآن، بزرگترین دستور زندگى مادى و معنوى و بالاترین کتاب رهایى بخش بشر است و دستورات معنوى و حکومتى آن بالاترین راه نجات است، از امام معصوم ماست.(1)
و در پیام دیگرى آن را شفاى دردهاى فردى و اجتماعى دانسته و آن را اقیانوسى معرفى مىنماید که هر دانشمندى در آن فرو رود غرق مىشود.(2)
2. مقام معظم رهبرى حضرت آیت الله خامنه ای (مدظلهالعالى) می فرماید:
نهجالبلاغه گنجینه عظیمى است که به این سادگى حتى به موجودیت آن نمىشود دستیافت و آن را فهمید و بعد از اینکه چنین موجودى را شناختیم نوبت کار اصلى یعنى بهرهبردارى است . ما هنوز موجودیت نهجالبلاغه را هم نشناختهایم، البته بسیارى از منابع غنى اسلامى نیز همین وضعیت را دارند، اما نهجالبلاغه با رتبه و پایه والایى که دارد در حقیقتیک استثنا است که باید به صورت یک گنجینه استثنائى با آن برخورد کرد .
این کتاب وقتى در کنار قرآن قرار گیرد یقینا تالى قرآن است، یعنى ما دیگر کتابى نداریم که داراى این حد از اعتبار و جامعیت و قدمتباشد، لذا احیاى نهجالبلاغه تنها وظیفه شیعیان نیست، بلکه وظیفه همه مسلمانان است، همه مسلمانان به عنوان احیاى یک میراث بىنظیر اسلامى باید نهجالبلاغه را زنده کنند . و این احیا نه فقط به معناى کثرت چاپ – که خوب زیاد هم چاپ شده – بلکه به معناى تحقیق در آن است، همچنانکه روى قرآن کریم تحقیق شده، تفسیرهاى زیادى نوشته شده است، روى نهجالبلاغه هم باید این تحقیقات انجام گیرد، همان طورىکه قرآن خوانده مىشود نهجالبلاغه هم باید خوانده شود چون تالى قرآن است، همان طورى که مسلمانها خودشان را موظف مىدانند که با قرآن انس پیدا کنند و ندانستن قرآن را براى خود نقص مىشمارند، ندانستن نهجالبلاغه هم باید نقص به حساب بیاید .
نکته دیگرى که در اینجا فوقالعاده مهم است و به نظر من تکلیف همه ما است، این است که ما موقعیت صدور این سخنان و احوال گوینده آنها را به خوبى بشناسیم و بدانیم که این آگاهى و شناختبراى درمان بسیارى از بیمارىهاى جامعه ما شفایى عاجل است زیرا وقتى گوینده این سخنها را مورد مطالعه قرار مىدهیم مىبینیم یک انسان عادى نیستبلکه دو خصوصیت دارد که سخن او را، به اهمیت فوقالعادهاى مىرساند . آن دو خصوصیت، حکمت و حاکمیت اوست، على (ع) اولا یک حکیم است از آن کسانى که «یؤتى الحکمه من یشاء» . حکمت الهى به او داده شده، جهان و انسان و حقایق آفرینش و دقایق هستى را مىشناسد، حکیم یعنى به حقایق جهان واقف است، حالا به عقیده کسانى که او را امام معصوم مىدانند، به الهام من الله، و به عقیده آنهایى که او را معصوم نمىدانند به تعلیم از پیغمبر و از اسلام . بهرحال در اینکه یک انسان بصیر و حکیمى است از نوع حکمت پیغمبران، که به حقایق آفرینش و آنچه در گنجینههاى خداوند است آشنا است کسى تردید ندارد .
در آئینه نهجالبلاغه نگاه کنید و ببینید شما از وضع کنونى خودتان چه چیزى را مىبینید، کدام درد و خطر را مىبینید؟ کدام هشدار متوجه ماست؟ درمانش در نهجالبلاغه موجود است، امروز بسیار لازم است که محققان، نهجالبلاغه را از این جهات تفسیر کنند.(3)
3. سیدرضى(ره) :
او که خود همت به جمعآورى این اثر سترگ گماشته و با نهجالبلاغه جاودانه شده و همچون قطرهاى که خود دریا شده مىنویسد: جویندگان و سود برندگان از آن زیاد است و این به دلیل گران سنگى و قدر و منزلت این کتاب در فراهم داشتن شگفتىهاى سخنورى و زبانآورى اوست.(4)
4. مرحوم ملا صالح روغنى قزونى(ره) :
یکى از شارحان بزرگ فارسى نهجالبلاغه مرحوم ملا صالح روغنى قزونى(ره) است که در عهد شاه عباس دوم سلیمان صفوى مىزیسته و از مترجمان زبردست عصر خویش بوده و ترجمهها و شرحهاى او بر کتب مهمى چون نهجالبلاغه، صحیفه سجادیه و مثنوى رومى در دربار صفوى مقبولیت تام داشته است . وى از شاگردان حکیم متبحر میرداماد» مىباشد(5) مهمترین اثر وى شرح نهجالبلاغه به فارسى است که به گفته مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانى از سودمندترین و مفیدترین شرحهاى نهجالبلاغه است (6) که البته چاپ هم شده است . ایشان نهجالبلاغه را جامع و عدیمالمثل و فوق طاقت بشرى دانسته است.(7)
5. حجه الاسلام و المسلمین استاد على دوانى :
ایشان که امروزه از رجال شرح حال نویس مهم به شمار مىرود و تالیفات متعددى در آثار و احوال دانشمندان دارد برآنند که نهجالبلاغه خود بهترین وسیله شناخت امام متقین على (ع) است . دانشمندان معتقدند که پس از قرآن دنیاى اسلام کتابى از لحاظ ابعاد و ارزشهاى اسلامى همچون نهجالبلاغه در اختیار ندارند.(8)
گروهى دیگر نیز نهجالبلاغه را به عنوان برگزیده سخنان مولا، بیان گر اسلام راستین و ترجمان وحى خدا و برگدان شیوایى قرآن مىدانند (9) و منشا این دفتر حکمت را نیز قرآن دانستهاند لذا همه حکمتها و دستورات مندرج در آن را ملهم از قرآن و رسول خدا (ص) دانستهاند.(10)
6. سیدرضى(ره) باز هم مىنویسد :
بعد از قرآن و بیانات پیامبر اکرم (ص) هر کلام و خطبه و مقالهاى را که خواندم و شنیدم توانستم با آن رقابت کنم و بهتر از ان یا همانندش را بگویم مگر کلمات امیرالمؤمنین على ع را که هرچه کوشیدم توانایى رقابتبا آن را در خود نیافتم.(11)
7. مرحوم آیهالله حاج میرزا على آقا شیرازى :
عارف بزرگوار مرحوم آیهالله حاج میرزا على آقا شیرازى(ره) که در زمان خود اسوه علم و تفوا بوده و امروزه براى آشنایان با معارف اسلامى نامى آشناست، از استادان و غواصان دریاى بىکران نهجالبلاغه بوده است. استاد شهید مطهرى که خود نهجالبلاغهشناس مهمى است در مکتب این دانشور، زانوى تعلم بر زمین زده و با عالم شگفت کتاب حکمتآمیز على (ع) آشنا شده است . وى مىگوید: او(آیهالله حاج میرزا على آقا شیرازى) یک نهجالبلاغه مجسم بود، مواعظ نهجالبلاغه در اعماق جانش فرو رفته بود . براى من محسوس بود که روح این مرد با روح امیرالمؤمنین (ع) پیوند خورده و متصل شده است.(12)
جالب این که آشنایى و پیوند این عارف با نهجالبلاغه از طریق مرحوم شهید مدرس بوده است . به گفته میرزا على آقا شیرازى مدرس نخستین کسى بوده که تدریس نهجالبلاغه را در حوزههاى علمیه رسمى کرد و این کتاب گرانسنگ را متن درسى براى تعلیم قرار داد.(13)
مدرس زندگى عجیبى داشت، در تمام عمر طلبگى را ترک ننمود، در مراجعت از نجف روزهاى پنجشنبه هر هفته براى طلاب درس اخلاق مىگفت و مبناى درسش نهجالبلاغه بود . یک روز به درس ایشان رفتم، چنان حاضرالذهن، عبارات نهجالبلاغه را از بر مىخواند و از کتب بزرگان شعر و ادب و ادربیات عرب، ضربالمثل مىآورد که من علاقمند شدم و مدتى به درس ایشان مىرفتم . وى مىگفتبالاترین کتاب، نهجالبلاغه است، بخوانید و به دیگران یاد بدهید . به هر حال مشوق من در نهجالبلاغه، مدرس بود.(14)
حاج میرزا على آقا شیرازى بر این باور بود که جاذبه و بلنداى کلام امام على علیهالسلام چون قرآن، دل آدمى را روشنى بخشیده و اندیشه را جهت داده و روح را فرح مىنماید . به عقیده وى نهجالبلاغه پرتوى پرفروغ از قرآن و ترجمان آن است و تراوش روحى ملکوتى است که به حق عبدالله بود و اثرى است مفید و سازنده براى بیدار نمودن خفتگان در بستر غفلت دارویى استبراى شفاى آنان که به بیماریهاى دل وامراض روان مبتلایند و مرهمى استبراى افرادى که از دردهاى فردى و اجتماعى در تب و تاب هستند و خلاصه سخنش این بود که نهجالبلاغه در بین افراد طالب حق و مشتاق مصونیت و مغزهاى نورانى، مشترى دارد و شایسته نیست چنین اثرى محجوب و مهجور بماند بلکه باید جرعههایى از آن را به کام تشنگان فرو ریخت.(15)
8 . استاد علامه حسنزاده آملى :
فیلسوف و عارف گرانمایه شیعه استاد حسنزاده آملى که در ادبیات فارسى و نیز تبحرى ویژه دارد ، این کتاب را شجره طیبهاى که براى زندگى انسانها در تمام شئونات و برنامهها راهنما و دلیل قویى است مىدانند . از دیدگاه استاد حسنزاده آملى این کتاب، معجزه گفتارى است چرا سیره امام على (ع) به دو معجزه فعلى و قولى تقسیم مىشود . معجزه فعلى مانند کندن در قلعه خیبر، و معجزه قولى کتاب گرانقدر نهجالبلاغه است. (16) ایشان در جای دیگر مىگویند:
در سلسله معجزات قولى، قرآن مجید است که صورت کتبى خاتم (ص) است و معارف صادر از اهل بیت عصمت و وحى چون نهجالبلاغه و زبور و انجیل آل محمد (ص) صحیفه سجادیه و جوامع روایى، تالى آن .(17)
9. حضرت آیتالله مکارم شیرازى :
ایشان که علاوه بر تبحر در فقه و اصول، ترجمهاى شیوا از قرآن کریم و نهجالبلاغه به جهان معرفت عرضه کرده و معتقدند که: نهجالبلاغه مرهمى بر دردهاى جانکاه بشریت است عالىترین روش آزادى انسانها را در ابعاد مختلف مورد بررسى قرار مىدهد چرا که منادى عدالت اجتماعى است . این کتاب در نوع خود بىنظیر و براى هر زمان و هر نسل، اثر مفید مىباشد.@#@ (18)
10. آیهالله جعفر سبحانى :
این فقیه بزرگوار و اصولى معاصر، خبرهاى غیبى نهجالبلاغه را گواه بر این دانسته که امام (ع) علاوه بر آگاهىهاى حسى و عقلى از آگاهى سومى به نام الهام و تایید الهى برخوردار است و انسان به وسیله این حس، شکننده مرزهاى زمان و مکان و حجاب ماده مىباشد و با این قوه، حوادث را پیش از وقوع درک کرده و با آن حوادث ارتباط برقرار کرده و کاملا آن را لمس مىکند . آگاهى از غیب و گزارش امام (ع) از حوادث و رویدادهاى پنهان و پوشیده خصوصا جریانهایى که پس از شهادت وى رخ داد یکى از ابعاد گسترده نهجالبلاغه را تشکیل مىدهد و این خبرهاى غیبى گواه است که امام علاوه بر آگاهیهاى متعارف از آگاهى سومى برخوردار بوده که هرگز نمىتوان آن را از طریق ابزارى به نام حس و عقل کشف کرد . (19)
11. استاد شهید مرتضى مطهرى :
آیه الله شهید مطهرى (ره)در کتاب ارزشمند سیرى در نهجالبلاغه چنین می نویسد: نهجالبلاغه چندین دنیا دارد: دنیاى زهد و تقوا، دنیاى عبادت و عرفان، دنیاى ملاحم و مغیبات، دنیاى سیاست و مسئولیتهاى اجتماعى، دنیاى حماسه و شجاعت . . (20)
امتیاز نهجالبلاغه براى فردى که سخنشناس باشد و زیبایى سخن را درک کند نیاز به توضیح و توصیف ندارد . اساسا زیبایى درک کردنى است، نه وصف کردنى نهجالبلاغه پس از نزدیک چهارده قرن براى شنونده امروز همان لطف و حلاوت و گیرندگى و جذابیت را دارد که براى مردم آن روز داشت است. (21)
12. دکتر سید جعفر شهیدى :
استاد دکتر سید جعفر شهیدى که از ادیبان برجسته کشورمان است و استادى مسلم او بر لغت و ادب عرب مورد تایید و تصدیق همگان است و ترجمه شیوایش از نهجالبلاغه در بین ترجمههاى پیشیناز ویژگی های مهمی برخوردار است، این کتاب عظیم را منبع و سرمایه غنى همه ادیبان، شاعران، خطیبان و نویسندگان تاریخ اسلامى دانسته و همه مطالب آن را یک گنجینه سرشار مىداند . وى مىگوید:
پس از آن که شریف رضى سخنان امام را از خطبه، نامه و فقرههاى کوتهاه گردآورى نمود سرمایهاى غنى در دسترس ادیبان و خطیبان و مترسلان نهاده شد چنانچه ظاهرا توجه ادیبان ایرانى به فقرههاى کوتاه سخنان امام، پس از تالیف کتاب مطلوب کل طالب من کلام على بن ابى طالب به وسیله رشید وطواط است . بحث در این که آیا همه این خطبهها و نامهها و سخنان کوتاه (کلمات قصار) که در مجموعهاى به نام نهجالبلاغه گردآمده گفتار على (ع) است و یا برخى از گفتههاى دیگران نیز به نام حضرت، ثبتشده از قرنها پیش آغاز شده و تا امروز به قدر کافى پیرامون آن گفته و نوشتهاند . آنان که در سخنشناسى و نقد ادبى نزد گویندگان عرب کنانتى دارند گواهى دادهاند که این گوهرهاى گرانبها همه به یک گنجینه تعلق دارد . . . پس از آن که مذهب تشیع در ایران رواج یافتبه اطمینان خاطر مىتوان گفت که شعر و شاعر و نثر از تاثیر نهجالبلاغه و گفتار على (ع) خالى نیست. (22)
13- مرحوم آیهالله حاج میرزا على آقا شیرازى :
مرحوم میرزا على آقا شیرازى(ره) سید رضى را دانشمندى بلند قدر مىدانست که با تدوین نهجالبلاغه چراغى فروزان فرا راه جامعه اسلامى قرار داد تا در قرون متمادى و اعصار متوالى، راهنماى جوامع انسانى به راه راست و نیل آنان به کمالات شایسته و فضایل انسانى و تکامل علمى و عقلى باشد و از این که عدهاى در اصالت چنین اثرى شک مىکنند و گویى عاملى از رسوبات رشکآلود و لجاجت از آنان برمىخیزد، رنج مىبرد و در برابر این شکاکان که بىهیچ برهان یا هدف سالمى در صحتسند نهجالبلاغه و انتساب محتواى آن به امام على (ع) تردید کردهاند کوشید تا منابع و مراجعى که این نسبت را ثابت مىکنند بیابد و توفیق این اثر ثمین را مسجل کند. (23)
14- در پایان به فرازی دیگر از بیانات مقام معظم رهبرى (مدظلهالعالى) اشاره می نماییم :
این کتاب(نهجالبلاغه) وقتى در کنار قرآن قرار گیرد یقینا تالى قرآن است، یعنى ما دیگر کتابى نداریم که داراى این حد از اعتبار و جامعیت و قدمتباشد، لذا احیاى نهجالبلاغه تنها وظیفه شیعیان نیست، بلکه وظیفه همه مسلمانان است، همه مسلمانان به عنوان احیاى یک میراث بىنظیر اسلامى باید نهجالبلاغه را زنده کنند . و این احیا نه فقط به معناى کثرت چاپ – که خوب زیاد هم چاپ شده – بلکه به معناى تحقیق در آن است .
این بود گوشه ای از کلمات و نظرات علما و بزرگان بزرگوار شیعه پیرامون نهج البلاغه که با توجه به اختصار در این مقاله به برخی از آنها اشاره گردید .خداوند توفیق بهره مندی هرچه بیشتر از این گنجینه معنوی و نورانی را به ما مرحمت فرماید . انشاءالله .
پی نوشت ها:
1- وصیت نامه الهى و سیاسى .
2- پیام مروخ 27/2/1360 امام خمینى به کنگره هزاره نهجالبلاغه، ص 7 .
3- بیانات مقام معظم رهبرى در پنجمین کنگره نهجالبلاغه .
4- استادى، رضا، بحثى کوتاه پیرامون مدارک نهجالبلاغه، بنیاد نهجالبلاغه، تهران، 1362 .
5- ریحانه الادب، مدرس تبریزى، کتابفروشى خیام، ج 1 و 2، ص 343 .
6- الذریعه، ج 14، ص 128 .
7- حکمت اسلام، مولا صالح روغنى قزوینى، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1354، ص 12 .
8- دوانى، على: نگاهى کوتاه به زندگى پرافتخار سید رضى (مندرج در یادنامه کنگره هزاره نهجالبلاغه) تهران، بنیاد نهجالبلاغه، 1360، ص 232 .
9- همان، ص 50 .
10- همان، ص 51 – 50 .
11- محمد امین النواوى: جولات اسلامیه، بیروت، 1980، چ 3، ص 99 .
12- مطهرى، مرتض: عدل الهى، صدرا، تهران، 1378، چ 10، ص 49 .
13- گلى زواره ، غلامرضا، شهید مدرس ماه مجلس، تهران، سازمان تبلیغات اسلامى، چ 1، ص 54 .
13- باقى، عبدالعلى: مدرس مجاهدرى شکستناپذیر، قم، نشر تفکر، چ 1، ص 159 .
15- گلى زواره، غلامرضا: ناصح صالح، قم، انتشارات حضور، 1378، چ 1، ص 124 .
16- حسنزاده آملى، حسن: انسان کامل در نهجالبلاغه، مندرج در یادنامه کنگره هزار نهجالبلاغه – ص 50 .
17- همان، ص 50 .
18- یادنامه کنگره هزار نهجالبلاغه: ص 178 .
19- همان، ص 163 .
20- مطهرى، مرتضى: سیرى در نهجالبلاغه، ص 7 .
21- همان، ص 7 .
22- یادنامه کنگره هزاره نهجالبلاغه: بنیاد نهجالبلاغه، 1360، ص 221 .
23- گلى زواره، غلامرضا: ناصح صالح، قم، انتشارات حضور، 1378، چ 1، ص 170 .
24- بیانات مقام معظم رهبرى در پنجمین کنگره نهجالبلاغه.
حسن منتظری – مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه
