یکی از حکمت‌ها و اسرار غیبت و پنهان‌زیستی امام مهدی‌ علیه‌السلام، امتحان و آزمایش انسان‌ها ـ به‌خصوص شیعیان ـ است. آنان در این ابتلا و آزمون، باید پای‌بندی و باور عمیق خود به مهدویت و نیز میزان اخلاص و علاقه‌‌ خود را نشان دهند. در غیبت امام موعود شباهت‌هایی به پیامبران پیشین وجود دارد؛ به‌ویژه آنکه آنها نیز دارای غیبت ـ کوتاه مدت یا طولانی ـ بودند. خداوند همان‌طور که با غیبت پیامبران، امت آنان را آزمایش کرده است؛ می‌خواهد امت اسلامی را نیز بیازماید و شاید این برابری طول غیبت خاتم‌الاوصیا با غیبت مجموع پیامبران، برای این باشد که می‌خواهد این امت را با آزمایش‌هایی سخت‌تر از آزمون آنها، بیازماید.

چرا امتحان به غیبت امام زمان از شدیدترین امتحانات است؟

از روایات مختلف، به دست می‌آید که مؤمنان در دوره غیبت، گرفتار آزمایش‌های بزرگی خواهند شد؛ چنانکه امت‌های پیش از این نیز دچار آزمون‌ها و ابتلائات مختلفی بودند؛ «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَ‌کُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُون. وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّـهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیَعْلَمَنَّ الْکَاذِبِین؛ آیا مردم گمان می‌کنند، همین که به زبان بگویند ایمان آوردیم، دست از سر آنها برمی‌داریم و آزمایش نمی‌شوند؟ مردمی را که قبل از ایشان بودند نیز آزمودیم و خداوند می‌داند که چه کسانی راستگو و چه کسانی دروغ‌گویند و در امتحان درست یا نادرست از آب درآیند…».[۱] به سبب طولانی شدن غیبت، عده‌ای از مردم دچار تردید، حیرت و… می‌شوند و از باور به ظهور منجی موعود، برمی‌گردند؟! این آسیب‌ها و عوامل مشکل‌زا در عصر غیبت، عبارت است از:

۱. حیرت و سرگردانی
امام عسکری علیه‌السلام فرمود: «بدانید که فرزندم غیبتی خواهد داشت که نادانان، در آن دچار سرگردانی می‌شوند و آنها که برای ظهورش از پیش خود وقت تعیین می‌کنند، به دروغ‌گویی می‌افتند».[۲] ابن عباس نیز گفته است: «پس از یک غیبت طولانی و حیرت ظلمانی، ظاهر می‌شود».[۳]

۲. گمراهی و ضلالت
در دوران پرآشوب غیبت، عده‌ای از مردم از مسیر حق برگشته، دچار اختلاف و گمراهی می‌شوند و از هدایت‌های الهی باز می‌مانند، پیامبر اکرم فرموده است: «تکونُ له غیبه و حیره تَضِلُّ فیها الامم؛ برای او غیبت و برای امت حیرتی خواهد بود که خیلی‌‌ها در آن دوران گمراه خواهند شد».[۴] سدیر می‌گوید: امام صادق علیه‌السلام فرمود: «… وای بر شما! در کتاب جَفر نظر انداختم… و در ولادت قائم ما و غیبت او و طولانی‌شدن آن و مدت عمر وی، تأمل کردم و دیدم که مردم با ایمان، گرفتار بلاها و مصیبت‌ها هستند و به‌جهت طولانی‌شدن دوران غیبت، در دل‌هایشان شک و تردید راه می‌یابد و بیشتر آنها از دینشان برمی‌گردند…».[۵]

۳. برگشت از اعتقاد به مهدویت
امام رضا از پدران بزرگوارش از امام علی علیهم‌السلام نقل می‌کند: «در دوران غیبت جز دین‌داران خالص ـ که یقین در جانشان رسوخ کرده و خداوند از آنان بر ولایت ما پیمان گرفته و ایمان در جانشان ثابت کرده و به دم الهی یاریشان نموده است ـ کسی بر اعتقاد خود، استوار نخواهد ماند».[۶] به همین مضمون از امام عسکری و امام سجاد‌ علیهماالسلام نیز روایاتی نقل شده است.[۷]

۴. قساوت و تیره‌شدن دل‌‌ها
در روایت است: «به‌جهت طولانی‌شدن غیبتش، دل‌ها سخت و تیره می‌شود  و جز آنها که خداوند ایمان به او را در قلوبشان نشانده و به دم الهی یاریشان کرده است، کسی دیگر بر اعتقاد او باقی نماند».[۸]

۵. عدم تحمل و برداری
امام صادق علیه‌السلام نیز فرموده است: «شتاب مردم برای این کار آنان را هلاک می‌سازد. خداوند برای شتاب مردم، شتاب نمی‌کند. برای این امر، مدتی هست که باید پایان پذیرد. اگر مدت آن سرآید، نه ساعتی جلو می‌افتد و نه ساعتی تأخیر می‌شود».[۹]

۶. شک در حیات و زنده‌بودن حضرت
امام صادق علیه‌السلام فرموده است: «… جداً مورد آزمایش قرار می‌گیرید، تا جایی که مردم می‌گویند: مهدی، مرده یا کشته شده است، اگر زنده است، پس کجاست و چه می‌کند؟! چشمان مؤمنان بر او می‌گریند و همچون کشتی طوفان‌زده، به اضطراب می‌افتند؛ به‌جز کسانی که خداوند از آنان پیمان گرفته و به دم الهی یاریشان کرده، کس دیگری رستگار نخواهد شد».[۱۰]

۷. انحراف و برگشت از دین
یکی از ابتلائات و آسیب‌‌های دوران غیبت، پشت‌کردن عده‌ای، به آیین الهی و ضعف و سستی در دین‌داری و یگانه‌پرستی است. امام کاظم علیه‌السلام فرمود: «هنگامی که پنجمین فرزند امام هفتم، از دیده‌ها ناپدید شد، از خدا بترسید و به او پناه ببرید و در مورد دین و آیین خود، کسی شما را از دینتان منحرف نکند [؛زیرا] برای صاحب این امر غیبتی است تا آنها که به او عقیده دارند، از اعتقاد خود بازگردند».[۱۱] محمد‌بن‌مسلم و ابوبصیر روایت کرده‌اند که امام صادق علیه‌السلام فرمود: «این کار به سامان نمی‌رسد [و ظهور محقق نمی‌‌شود] مگر اینکه دو سوم مردم از دین برگردند؛ ما گفتیم: اگر دو سوم مردم از دین برگردند؛ دیگر چه کسی باقی خواهد ماند؟! امام علیه‌السلام فرمود: آیا دوست ندارید در بین یک سوم باقی مانده باشید؟».[۱۲]

۸. دشواری حفظ ایمان
شدت‌ها و پیش‌آمدهای ناگوار و تحولاتی که روی می‌دهد، مردم را زیر و روکرده و حفظ ایمان و استقامت در این راه را دشوار می‌سازد و ایمان افراد در مخاطرات سخت واقع می‌شود!
امام باقر علیه‌السلام فرموده است: «او بعد از غیبت و حیرت ظاهر می‌شود؛ در این دوران تنها کسانی بر دین خود ثابت می‌مانند که در ایمان خود، مخلص و با روح یقین همراه باشند و آنان کسانی‌اند که خداوند از آنها درباره ولایت ما پیمان گرفته و در دل آنها، ایمان را مستقر ساخته و آنها را با روخی از خود تأیید کرده است».[۱۳]

۹. کمبودها و نارسایی‌های زندگی
یکی از امتحانات مردم در عصر غیبت و ابتلائات شدید آنان، گرانی، کسادی، مرگ‌ومیر، جنگ‌ها، کمی محصولات کشاورزی، دچارشدن به پادشاهان ستمگر و… است.
امام صادق علیه‌السلام خطاب به محمد‌بن‌مسلم فرمود: «پیش از قیام قائم، نشانه‌هایی است که خداوند آنها را ظاهر خواهد ساخت». محمد‌بن‌مسلم پرسید: آنها چیست؟ فرمود: خداوند آنها را چنین بیان فرموده است: «وَلَنَبْلُوَنَّکُم بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَ‌اتِ؛ همانا شمارا امتحان می‌کنیم به ترس، گرسنگی، کاستی در اموال، نفوس و میوه‌ها».[۱۴] «لنبلونکم»، یعنی امتحان می‌‌کنیم شما مؤمنان را قبل از خروج قائم؛
«بشیء من الخوف»، یعنی به وسیله پادشاهان… در آخر سلطنت آنها؛
«والجوع»، یعنی، با گرانی قیمت‌ها؛
«و نقص من الاموال»؛ یعنی، با کسادی تجارت و کمی درآمد؛
«والانفس»، یعنی، با کمی رشد زراعت؛
«و بشّر الصابرین»، یعنی، نوید بده در آن زمان، صبرپیشگان را با ظهور قائم و آن بعد از یک فتنه‌ سخت و کمرشکن است که هر دوستی و خویشی را در هم می‌ریزد. همسایه به همسایه‌اش هجوم برده، گردنش را می‌زند! در چنین روزگاری، به زمین بچسبید و دست و پای خود را تکان ندهید».[۱۵] و نیز فرموده است: «ترس اهل عراق و بغداد را احاطه می‌کند و مرگ ناگهانی و پیاپی در آنجا شایع می‌شود و کمبود در اموال، اشخاص و میوه‌ها ظاهر می‌شود و زراعت کمتر رشد می‌کند».[۱۶]

۱۰. اختلاف و تبری از همدیگر
یکی از آسیب‌های فراروی جوامع اسلامی در این دوران، وجود اختلافات و کشمکش‌ها و پراکندگی و دوری مردم از همدیگر است. امیر مؤمنان علی علیه‌السلام فرموده است: «چه بر شما خواهد گذشت وقتی امام هدایتگر و نشانه حق را به چشم نبینید؟ گروهی از گروه دیگر بیزاری می‌جویید».[۱۷] امام صادق‌ علیه‌السلام نیز می‌فرماید: «چه بر شما خواهد گذشت، وقتی امام هدایتگر… را به چشم نبینید، گروهی از گروه دیگر بیزاری می‌جویید؛ آنگاه سخت مورد آزمایش واقع می‌شوید و ناخالصان شما، از راستان شما، جدا خواهند شد. اول روز در اخبار و آثار اختلاف و مشاجره خواهید داشت و آخر روز، کارتان به کشت و کشتار خواهد کشید».[۱۸]

۱۱. دروغ‌گویی و تعیین وقت ظهور
امام صادق علیه‌السلام فرموده است: «آنان که وقت تعیین کردند، دروغ گفتند و ما اهل بیتی هستیم که وقت معین نمی‌کنیم…».[۱۹]

12. ضعف و سستی در حفظ عقاید حقه
عصر غیبت، دوران هجوم شبهات، فزونی انحرافات و اندیشه‌های نادرست، باطل، دنیاگرایی‌ها و نادانی‌هاست و بدین جهت، پابرجاماندن بر عقاید درست و حق دشوار است. امام صادق علیه‌السلام فرمود: «هنگامی که امر غیبت، واقع شود، به آنچه در دست دارید (عقاید حقه) چنگ بزنید تا قضیه آشکار شود و فرمان خدا فرا رسد».[۲۰] و نیز: «برای مردم روزگاری فرا می‌رسد که همگان دچار تب‌ولرز می‌گردند؛ علم و دانش در آن دوران، در هم پیچیده می‌شود؛ آن‌سان که مار در لانه‌ خود به دور خویش می‌پیچید. در آن هنگام ستاره آنها طلوع می‌کند». گفته شد: مراد از تب‌ولرز چیست؟ فرمود: «روزهای فترت که همگان دچار ضعف و سستی می‌گردند؛ در آن ایام بر عقاید خود استوار باشید تا خداوند ستاره شما را ظاهر گرداند».

نتیجه‌گیری
با توجه به این آسیب‌ها و چالش‌ها، روشن می‌شود که در عصر غیبت، امتحان و آزمون انسان‌ها بسیار دشوار است و باید از این مراحل سخت و طاقت فرسا عبور کرد و میزان پای‌بندی، باورمندی، بردباری و استقامت خود را نشان داد. به یقین در دورانی که احتمال سرگردانی، گمراهی، تردید و برگشت از اصل مهدویت، قساوت و دل‌مردگی، بی‌اعتمادی به آموزه‌های دینی، انحراف و فسادگری، هواپرستی، مشکلات و کمبودهای زندگی، اختلافات و دشمنی‌ها، دروغ‌گویی و ناراستی، ضعف و سستی در دین‌داری و… بیشتر از هر عصری وجود دارد؛ باید متدینان و یکتاپرستان در اعتقاد خود به منجی موعود، استوار و پابرجا باشند و از این آزمون سخت، سربلند بیرون آیند. بر این اساس است که پیامبر اکرم فرمود: «… کسانی که در دوره غیبت مهدی بر اعتقاد به او استوار هستند، از کبریت احمر نایاب‌ترند.
جابربن‌عبدالله انصاری بلند شد و گفت: ای رسول خدا! آیا فرزندت قائم غیبت خواهد کرد؟ فرمود: آری به خدا قسم؛ «وَلِیُمَحِّصَ اللَّـهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَیَمْحَقَ الْکَافِرِ‌ینَ؛ خداوند مؤمنان را جداً می‌آزماید و کافران را از میان بر می‌دارد».[۲۱]».[۲۲] باید برای رستگاری و موفق‌شدن در این آزمایش‌ها، تلاش کرد و آن‌گونه که در روایات آمده، رستگاری کامل جز برای دین‌داران ناب و مخلص و کسانی که جانشان با یقین در آمیخته و اعتقادشان محکم و شناختشان از نادانی‌ها و نادرستی‌ها پیراسته شده است؛ برای کسی دیگر میسر نیست.
فقط با داشتن چنین شرایط و حالاتی است که بنده پروردگار، به قضای الهی و حکم پروردگار در تمام امور، خشنود است و نسبت به غیبت و دیگر مسائل مربوط به آن هیچ‌شک و تردیدی به دل راه نمی‌دهد و بر اعتقاد به امامت امام غایب استوار و ثابت می‌ماند و همیشه یاد او را در دل دارد و این چیزها جز با تلاش پیگیر و حرکت در راه بندگی حقیقی و خالصانه، از راه دیگری به دست نمی‌آید.[۲۳] پی‌نوشت‌ها
1.‌ عنکبوت: 2ـ3.
2. اثبات‌الهداه، شیخ حر عاملی، ج3، ص482، ح189.
3. یوم‌الخلاص، کامل سلیمان، ج1، ص346؛ الزام‌الناصب، یزدی حائری، ص62.
4.‌ کشف‌الغمه، اربلی، ج۱، ص311؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج51، ص72.
5. اثبات‌الهداه، شیخ حر عاملی، ج3، ص475، ح162.
6.همان، ص464، ح117.
7.‌ ر.ک: همان، ج3، ص79، ح180؛ ص467، ح 127.
8. همان، ص488، ح20.
9. اصول کافی، کلینی، ج1، ص369؛ الغیبه، نعمانی، ص158.
10. اثبات‌الهداه، شیخ حر عاملی، ج3، ص473، ص154.
11. الغیبه، نعمانی، ص78؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج51، ص150؛ منتخب‌الاثر، لطف‌الله صافی، ص218.
12.‌ اثبات‌الهداه، شیخ حر عاملی، ج3، ص510، ح331.
13. کشف‌الغمه، اربلی، ج3، ص311.
14. بقره: 155.
15. ارشاد، شیخ مفید، ص340؛ الغیبه، نعمانی، ص132.
16.‌ یوم‌الخلاص، کامل سلیمان، ج1، ص338.
17. اثبات‌الهداه، شیخ حر عاملی، ج3، ص510، ح334.
18.‌ همان، ص473، ح155.
19.‌ الغیبه، شیخ طوسی، ص263؛ اصول کافی، کلینی، ج1، ص368؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج52، ص114.
20. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج52، ص133؛ یوم‌الخلاص، کامل سلیمان، ج1، ص331.
21.‌ آل‌عمران: 141.
22. اثبات‌الهداه، شیخ حر عاملی، ج3، ص461، ح107.
23. ظهور نور، علی سعادت پرور، ص99.