مباحثی که پیرامون قرآن مطرح می‌گردد را می‌توان از بعد مورد بررسی قرار داد، تفسیر قرآن و علوم قرآن که هر کدام به عنوان علمی از علوم اسلامی مطرح هستند، اکنون در این نوشتار مختصر، به تبین هر کدام می‌پردازیم:
الف) تفسیر
تعریف تفسیر: «تفسیر» در لغت به معنای برگرفتن نقاب از چهره و ظاهر کردن و تبیین معنا است،[1] و در اصطلاح تفسیر به معنای روشن کردن و پرده برداری از چهره یا کلامی است که براساس قانون محاوره و فرهنگ مفاهمه ایراد شده باشد و معنای آن آشکار و واضح نباشد. پس لفظی که معنای آن بدیهی است از تفسیر بی‌نیاز می‌باشد.
موضوع تفسیر: هر لفظ مفرد یا جمله‌ای که با تدبر و تامل خردمندانه در آن مبادی تصوری و تصدیقی روشنی پیدا می‌کند، نیازمند تفسیر است و تفسیر آن عبارتست از: تحلیل مبادی مزبور و رسیدن به مقصود متکلم و مدلول بسیط و مرکب لفظ و تفسیر به این معنا اختصاصی به متون دینی مانند قرآن کریم ندارد.
تفسیر قرآن کریم، برگرفتن نقاب از چهره و ظاهر کردن و تبیین معانی و مقصود برخی از آیات است که مقصود و منظور از آن ها به صراحت و روشنی نمایان نیست، چون آیات قرآن دو دسته‌اند یک دسته محکمات و دسته‌ای دیگر متشابهات هستند، که معنا و مقصود متشابهات به تنهایی و صراحت روشن نیست؛ بلکه مفسران و دانشمندان با تلاش و به کمک منابع دیگر آن ها را در حد امکان روشن می‌سازند.
فایده و کاربرد تفسیر:
قرآن کریم، برای هدایت و تربیت تمام انسان‌ها نازل شده. و مردم برای فهمیدن و استفاده و عمل به احکام آن ابتداء باید آن را بفهمند و سپس به دستورهای آن عمل نمایند، و برای فهمیدن آیات و سوره‌های آن باید از علم تفسیر کمک گرفت و این علم به مردم کمک خواهد کرد که احکام و معارف اسلامی را به خوبی درک کنند.
هر کسی نیز نمی‌تواند آیات قرآن را تفسیر کند؛ بلکه تفسیر نوعی تخصص به شمار می‌آید و معیارهای ویژه‌ای را دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از:
1. مفسر در علم تفسیر و … تخصص لازم را دارا باشد.
2. تفسیر بر اساس روش تفسیری باشد و تفسیر به رای نباشد.
3. تفسیر با روایات صحیح و قطعی که از پیامبر اکرم(ص) و پیشوایان (علیهم السلام) رسیده، منافات نداشته باشد.
4. تفسیر یک آیه نقیض و نافی آیات دیگر نباشد.
5. مخالف حکم قطعی عقلی نباشد.
6. بر اساس منابع تفسیر باشد.[2] و …
تاریخچه تفسیر:
بی‌تردید تفسیر قرآن به معنای واقعی آن از زمان خود پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ و به هنگام نزول نخستین آیات آن، بر قلب پاک آن حضرت آغاز شد، ولی در زمان حضرت علی (علیه السلام) به صورت یک علم مدون، شکل گرفت و بزرگان، علم تفسیر اساتید خود را به آن بزرگوار که باب مدینه علم پیامبر اکرم (ص) بود، می‌رسانند و از صدر اسلام تاکنون مفسران بزرگی ظهور کرده و تفاسیر زیادی را با گرایش های متفاوت و متنوع به رشته تحریر درآورده‌اند.[3] اقسام تفسیر
تفسیر قرآن کریم، در یک تقسیم به نقلی و عقلی تقسیم می‌شود و تفسیر نقلی نیز به استمداد و کمک خود قرآن است که» تفسیر قرآن به قرآن« نام می‌گیرد مانند این که آیه‌ای شاهد تصوری یا تصدیقی آیه دیگری باشد.
و یا به استعانت از متن نقلی دیگر است مانند این که حدیث معتبر گواه معنایی ویژه از آیه قرار می‌گیرد و چنین تفسیری را تفسیر قرآن به سنت می‌گویند.
تفسیر عقلی نیز یا به تفطن عقل از شواهد داخلی و خارجی صورت می ‌پذیرد، یعنی عقل معنای آیه‌ای را از جمع بندی آیات و روایات در می‌یابد که در این قسم عقل تنها نقش هدایت‌گری دارد و چنین تفسیر عقلی مجتهدانه چون از منابع نقلی برمی‌آید، جزء تفسیر نقلی محسوب می‌گردد.
بنابراین تفسیر عقلی مخصوص به موردی است که برخی از مبادی تصدیقی و مبانی مستور مطلب به وسیله عقل استنباط گردد و آیه مورد بحث بر خصوص آن حمل شود.[4] پس تفسیر سه قسم است: 1- تفسیر قرآن به قرآن مانند تفسیر المیزان، علامه طباطبایی(رحمه الله).
2. تفسیر قرآن به سنت مانند تفسیر نور الثقلین، الجمعه العروس الحویزی و تفسیر البرهان، علامه بحرانی(رحمه الله).
3. تفسیر قرآن به عقل، مانند تفسیر قرآن، ملاصدرای شیرازی (رحمه الله).
تفسیر قرآن براساس رای که در اصطلاح از آن به «تفسیر به رای» یاد می‌شود، در واقع تفسیر نیست؛ بلکه تطبیق و تحمیل رای بر قرآن است و از چنین تفسیری به شدت نهی شده است.[5] گاهی تفسیر را به ترتیب آیات و سوره‌های قرآن تفسیر می‌کنند مانند تفسیر المیزان، علامه طباطبایی(رحمه الله)، تفسیر نمونه، آیه الله مکارم شیرازی و دیگران؛ تفسیر تسنیم ، آیه الله جوادی آملی، و…
و گاهی هم به صورت موضوعی قرآن تفسیر می‌شود، مثل تفسیر پیام قرآن، آیه الله جوادی آملی؛ تفسیر موضوعی قرآن، آیه الله جوادی آملی و …
ب- علوم قرآنی:
تعریف علوم قرآنی:
علوم قرآنی به مجموعه‌ای از علوم اطلاق می گردد که برای فهم و درک قرآن مجید به عنوان مقدمه فراگرفته می‌شود، به بیان دیگر اطلاعات و دانستنی‌هایی که آشنایی با آن‌ها برای هر مفسر و محققی لازم است، مجموعه مباحث علوم قرآنی را تشکیل می‌دهند.
عبدالعظیم ذرقانی در تعریف آن می‌گوید:
مباحثی است متعلق به «قرآن از جهت نزول قرآن، ترتیب، جمع کتابت، قراءت، تفسیر، ناسخ و منسوخ و نظایر این‌ها.»[6] بدیهی است که چنین تعریف‌هایی حد و مرز مشخص را برای مسائل قابل طرح در علم علوم قرآنی بیان نمی‌کند و به همین خاطر برخی شمار انواع این علوم را پنجاه و برخی هشتاد و عده‌ای چهارصد و بیشتر ذکر نموده‌اند.[7] بدر الدین زرکش فهرست انواع علوم قرآنی را در چهل و هفت قسمت[8] و سیوطی نیز رقم انواع آن را به هشتاد نوع رسانیده است.[9] موضوع علوم قرآنی:
«علوم قرآنی» بحث‌های مقدماتی برای شناخت قرآن و پی بردن به شئون مختلف آن است، در علوم قرآنی مباحثی چون وحی و نزول قرآن، مدت و ترتیب نزول، اسباب النزول، جمع و تالیف قرآن، کاتبان وحی، یکسان‌سازی مصحف‌ها، پیدایش قرائات و منشا اختلاف آن ها، حجیت و عدم تحریف قرآن، مساله نسخ در قرآن، پیدایش متشابهات، اعجاز قرآن و ….
فایده وکاربرد علوم قرآنی:
ضرورت و فایده بحث در علوم قرآنی از آن جهت است که تا قرآن به طور کامل شناخته نشود و ثابت نگردد که کلام الهی است، پی گیری محتوای آن بی مورد است. برای رسیدن به نص اصلی که بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شده، باید روشن شود که آیا تمامی قرائت یا برخی از آن‌ها ما را به آن نصّ هدایت می‌کند؟ همچنین تشخیص ناسخ از منسوخ، متشابهات، استنباط احکام و درک مفاهیم عالی قرآن و … همگی نیازمند، آشنایی با علوم قرآنی است.
تاریخچه علوم قرآنی:
بحث درباره قرآن کریم و شناخت مسایل مختلف آن، از همان دوران نخست مطرح بوده و همواره در طول تاریخ، بزرگان و دانش پژوهان در این زمینه به بحث و گفتگو نشسته و آثار گران بهایی را از خود به یادگار گذارده‌اند و پیوسته ادامه دارد.
بر اساس مدارک موجود، تحسین کسی که درباره قرآن به بحث پرداخته وگفتگو را آغاز نمود یحیی بن یعمر شاگر ابوالاسود دولی بود، که کتابی را در فن قرائت نگاشت که شامل قرائت‌های مختلف آن دوره بود.
سپس حسن بصری کتابی در عدد آیات قرآن نوشت و نویسندگان بعدها آثار دیگری را در علوم قرآنی خلق کردند.
برخی از آثار مهم که عمدتا از قرآن یازدهم به بعد نوشته شده عبارتند از:
1- البرهان فی علوم القرآن، تالیف بدر الدین محمد بن عبدالله بن بهادر زرکشی.
2- الاتقان فی علوم القرآن، تالیف جلال الدین سیوطی.
3- مناهل العرفان فی علوم القرآن، تالیف عبدالعظیم زرقانی.
4- البیان فی تفسیر القرآن، تالیف ابوالقاسم خویی.
5- التمهید فی علوم القرآن، محمد هادی معرفت.[10] و … .
جایگاه علوم قرآنی:
«علوم قرآنی» بحث‌های مقدماتی برای شناخت قرآن و پی بردن به شؤون مختلف آن است، در علوم قرآنی مباحث مختلفی مطرح است از این جهت علوم را به صیغه جمع گفته‌اند که هر یک از این مسایل در چاچوب خود دارای استقلال هستند و علمی جدا شناخته می‌شود و غالبا ارتباط تنگاتنگی میان این مسایل وجود ندارد، به همین دلیل میان مسایل علوم قرآنی نوعاً یک نظم طبیعی برقرار نیست تا رعایت ترتیب میان آن ها ضروری گردد، لذا هر مساله جدا از مسائل دیگر قابل بحث و بررسی است.[11] [1]. ر.ک: راغب اصفهانی، المفردات الفاظ القرآن، (بیروت، دارالکاتب العربی)، بی‌تا، ص 394.
[2]. ر.ک: عبدالله جوادی آملی، تفسیر تسنیم، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، 1378 ش، ج 1، ص 52.58؛ محمد علی رضایی اصفهانی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، قم، انتشارات اسوه.
[3]. ر.ک: ناصر مکارم شیرازی ودیگران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و سوم، 1367، ج 1، ص 20-21.
[4]. ر.ک: محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ( قم، موسسه النشر الاسلامی، الطبقه الخامسه، 1417 ق، ج 1، ص 4-6.
[5]. ر.ک: تفسیر تسنیم، همان، ص 60-58.
[6]. ر.ک: محمد عبدالعظیم زرقانی، مناهل العرفان فی علوم القرآن، (قاهره، دار احیاء الکتب العربیه، بی‌تا)، ج 1، ص 27.
[7]. ر.ک داود العطار، موجز علوم القرآن، تهران، (موسسه قرآن الکریم، 1403 ق)، ص 18.
[8]. ر.ک: بدرالدین محمد بن عبدالله زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق عبدالرحمن مرعشلی و … ، بیروت، دارالمعرفه، 1410 ق، ج 1، ص 102.
[9]. ر.ک: جلال الدین سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، دمشق، بیروت، دار ابن کثیر، 1414 ق، ج 1، ص 20.
[10]. ر.ک: محمد هادی معرفت، علوم قرآنی، (قم، موسسه انتشاراتی التمهید، چاپ اول، 1378، ص 7-16.
[11]. ر.ک: محمد هادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، (قم، موسسه النشر الاسلامی، الطبعه الثانیه، 1415، ص 5-7).
علی امیرخانی