نویسنده:آیت الله حسن حسن زاده آملی

سپاس خداوندی که ما را با چنگ زدن به ریسمان ولایت بهترین خاندان، خاندان خاتم پیامبران(ص)، هدایت نمود؛ بزرگوارانی که همگی گنجینه های وحی و کلیدهای غیب اند.
فیض خداوند مجال غور و بررسی در کلامی را فراهم آورد که خود به سخن در آمده و گوید:«ما امیر سخنیم و ریشه های سخن در ما ریشه دوانیده و شاخسارانشان برما فروهشته اند»،و به تحقیق این کلام مرواریدهای گرانبهایی را که در خود ذخیره داشته، با به رشته کشیدن پنج جلد کتاب منظم به نام«تکمله منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه»به منصه ظهور رسانیده است که بیش از چند بار به چاپ رسیده است.
آنچه از این شرح برای ما دارای اهمیت است، به دست آوردن سندیت مطالب «نهج البلاغه» است و ذکر منابع و مآخذ آن که شامل جوامع روایی و مجموعه هایی است که قبل از گردآورنده «نهج البلاغه»-شریف رضی الله علیه -جمع آوری و تدوین شده است . این کتاب ها از این قرارند:
ـ«الجامع الکافی»،نوشته ثقه الاسلام کلینی، متوفّی به سال (328)ه بنا برقول شیخ الطایفه طوسی -قدس سره-یا به سال (329)ه براساس گفته نجاشی -رحمه الله علیه-
ـ«البیان و التبیین»،نوشته عثمان عمروبن بحرجاحظ، متوفی به سال (255)ه
ـ«الکامل»،نوشته ابوالعباس محمد بن یزید، معروف به مبرد، متوفی به سال (285)ه
ـ کتاب معروف به «تاریخ یعقوبی»از احمد بن ابی یعقوب کاتب، که برطبق آنچه محدث قمی در کتاب «الکنی و الألقاب»آورده، در سال(246)ه. وفات یافته، یا براساس قول دیگری در حدود سال (292)ه چشم از جهان فروبسته است.
ـ«تاریخ الأمم و الملوک»معروف به «تاریخ طبری»از ابوجعفر بن محمد بن جریر طبری آملی، متوفی به سال (310)ه
ـ کتاب «صفین»از شیخ أقدم ابوالفضل نصر بن مزاحم منقری تمیمی کوفی که از جمله راویان متقدم حتی تا درجه تابعین بوده است، وی از همعصران امام محمد بن علی بن حسین -باقر العلوم علیهما السلام -بوده و گویا از اصحاب ایشان به شمار می آمده و برطبق مطلبی که در «الخرائج»راوندی رحمهم الله آمده، امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام-را نیز درک کرده و در سال (212)ه وفات یافته است.
ـ کتاب ها و تألیفات شیخ بزرگوار، مفید رضی الله عنه متوفی در سال(413)ه به خصوص مطالبی که در کتاب خود به استناد از تاریخ نگار مشهور، محمد بن عمروبن واقد واقدی مدنی، متوفی به سال (207)ه نقل کرده است.
ـ کتاب «الامامه و السیاسه»،معروف به «تاریخ الخلفاء»،از تألیفات عبدالهل بن مسلم ابن قتیبه دینوری که در سال (276)ه وفات یافته است.
ـ«مروج الذهب و معادن الجوهر فی التاریخ»نوشته ابوالحسین علی بن حسین بن علی مسعودی، متوفی به سال (346)ه
ـ کتاب ها و تألیفات ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، مشهور به شیخ صدوق، رضوان الله تعالی علیه-متوفی به سال (381)ه
ـ کتاب «الغارات»از ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی کوفی اصفهانی، متوفی به سال(283)ه و دیگر کتاب های اصیل و مرجعی که علمای پیش از سید رضی-گردآورنده نهج البلاغه-از سال ها قبل تا بیش از صد سال پیش از او، به رشته تحریر در آورده بودند و سید رضی درگردآوری«نهج البلاغه»به آنها تکیه کرده و استناد جسته است. سید رضی رضی الله عنه در سال (406)هجری یافته است. این منابع، تنها نمونه هایی از کتب بسیاری بود که امکان درج آنها وجود داشت.
آنچه ما را به این کار فراخوانده است، طعنه برخی دشمنان پیشین و پسین بلکه معاصرین، برکتاب «نهج البلاغه»است که گویند این کتاب، کلام امیرالمؤمنین علیه السلام نبوده، بلکه مطالبی است که سید رضی و برادرش سید مرتضی ساخته و به ایشان نسبت داده اند!
قاضی نورالله شهید رحمهم الله در «مجالس المؤمنین»ضمن نوشته زندگینامه سید مرتضی علم الهدی برادر سید رضی، گردآورنده «نهج البلاغه»به نقل از «تاریخ یافعی»،چنین می نویسد:«مردمان در مورد کتاب «نهج البلاغه»که مجموعه ای از کلام علی بن ابی طالب علیه اسلام است ، اختلاف نظر دارند که آیا او[مرتضی]این کتاب را جمع آوری کرده یا برادرش رضی؟و نیز گفته شده است که این کتاب، کلام علی بن ابی طالب نبوده و یکی از این دو برادر آن را نوشته وبه ایشان نسبت داده است».
بنده معتقدم که : به نظر می رسد یافعی این طعنه و تهمت را از قاضی ابن خلکان در «وفیات الاعیان»برگرفته و با همان الفاظ در تاریخ خود نقل کرده است و گوینده یکی است. قاضی ابن خلکان به هنگام نوشتن زندگینامه علم الهدی آن را نقل کرده است؛ یافعی در سال(768)ه و ابن خلکان در سال (681)ه وفات یافته است. تنها تفاوتی که در کلام این دو دیده می شود، آن است که ابن خلکان پس از ذکر این که مردم در این اختلاف نظر دارند که این کلام، کلام امیرالمرمنین علیه السلام نیست، می نویسد:و به درستی کسی که آن را جمع کرده و به ایشان نسبت داده، خود، نویسنده و گوینده این سخنان است، و بنده می گویم که :تفاوت میان این دو کلام آن است که در عبارت نقل شده از یافعی، آن کس که این سخنان را ساخته، سید مرتضی علم الاهدی یا برادرش سید رضی است، اما برطبق آنچه در «وفیات»آمده، احتمال این که صاحب این سخنان فرد دیگری غیر از این دو برادر باشد نیز وجود دارد.
دیگر این که : این شبهه بی اساس، آنچنان که یافعی گوید که :«مردم اختلاف نظر دارند»نیست، بلکه عنادورزی هتّاک که جوامع روایی و نوشته های قدیمی را به دقت جست و جو نکرده و به طرایف و روش های سخنوری آشنا نبوده است و …، زبان به این کلام گشوده است؛ و گر نه عالمی آگاه و پیگیر که در فنون و زیبایی های کلام پژوهش کرده است، چگونه به خود جرأت می دهد که کلامی را که در درجه پایین تری از کلام خالق و در مقام بالاتری از کلام مخلوق است، به کسی نسبت دهد که نوشته ها و اشعار و دیگر سخنان وی در مقایسه با فیوضات امیرالمرمنین علی علیه السلام همچون ستاره ای ناپیدا و کم نور در مقابل آفتاب درخشان است؟
زبان از آوردن خطبه ای از خطبه های «نهج البالغه»-چه از جنبه لفظی و چه از جنبه معنوی-قاصر است. سخنوران انگشت نما، معروف و مشهور همه، جیره خوار امام علیه السلام و بهره مند از کلام اویند.
عقل ها در برابر نوشته ها، نامه ها، خطبه ها و حکمت های ایشان متحیر و اندیشه نوابغ در مقابل ایشان فروتن و خاضع است؛ چرا که کلام ایشان دربردارنده تازه های حکمت، حقایق عقلی و مسائل الهی در توحید خداوندی است که بر بلندای معرفتش جز سخن وصی، توان رسیدن ندارد که :
«سبحان اله عما یصفون الا عباد الله المخلصین».(1)
ابن خلکان در «وفیات الاعیان»عبدالحمید را چنین معرفی می کند:ابوغالب، عبدالحمید بن یحیی بن سعید، نویسنده و سخنور مشهور، کاتب مروان بن حکم اموی، آخرین خلیفه بنی امیه، بوده است و در بلاغت به او مثل زنند؛ تا آنجا که گفته اند:
«باب نامه نگاری با عبدالحمید گشوده شد و به همو ختم گردید. وی در نویسندگی و تمامی فنون علم و ادب، پیشتاز و پیشوا بود و نامه نگاران و نویسندگان او را سرمشق قرار داده و روش وی را به کار گرفته و دنباله رو سبک او در آثارش بودند. اوست که راه بلاغت را در زمینه نامه نگاری، هموار ساخت و مجموعه نامه های وی حدود هزار ورق است. او اولین کسی است که رسایل و نامه های طولانی نگاشت، و حمد نامه ها را در فصول کتاب، به کار گرفت و مردمان پس از او، چنین کردند.
او گفته است:«هفتاد خطبه از خطبه های امیرالمؤمنین علی علیه السلام را حفظ کردم و بلاغت و سخنوری من از حد فزون گشت.»
ابن نباته از سخنوران مشهور عرب است که ابن خلکان او را نیز در «وفیات»چنین معرفی می کند:
«ابویحیی، عبدالرحیم بن محمد بن اسماعیل بن نباته-صاحب خطبه های مشهور-در علوم ادبی پیشوا بود و این سعادت نصیب او شده است که همگان متفق القول شدند که کسی چنین خطبه هایی را نساخته و نپرداخته است. در این خطبه ها، نشانه هایی از علم فراوان و استعداد شکوفای وی وجود دارد.
…گنجینه ای از خطبه ها را حفظ نمودم که اتفاق آن چیزی جز فراوانی و کثرت نمی افزاید.
من صد فصل از موعظه های علی بن ابی طالب را حفظ کرده ام.»
ابن نباته در سال(394)ه وفات یافت، وی از استادان شریف رضی بوده است.
اما ابوعثمان، عمروبن بحربن محبوب کنانی لیثی بصری، معروف به جاحظ، عالم مشهوری که تألیفات بسیار در زمینه های مختلف به جای گذاشته است و ابن خلکان نام او را نیز در «وفیات»ذکر کرده و پیش از این ذکر او گذشت؛ از جمله تألیفات وی کتاب«البیان و التبیین»است. این کتاب، یکی از چهارمنبع و مرجع کتب ادبی است. سه کتاب دیگر عبارتند :«الامالی»نوشته قالی،«ادب الکاتب»نوشته ابن قتیبه دنیوری، و«الکامل»از مبرّد.
از جمله سخنان جاحظ در «البیان و التبیین»این کلام اوست:«علی علیه السلام فرموده است:
قیمه کلّ امریءٍ ما یحسنه؛
و ما اگر از این کتاب جز براین کلام آگاهی نمی یافتیم، همین کلام کافی و راهگشا بود و ما از بقیه مطالب بی نیاز می کرد؛ بکله حتی ما، این کلام را بیش از حد کفایت، و رسانند به هدف و غایت هستی یافتیم. بهترین کلام آن است که اندک آن تو را از سخن بسیار بی نیاز سازد و معنایش در ظاهر الفاظ هویدا باشد؛ و خداوند عز و جلّ- این کلام را به جلال خود پوشانده و سرشار از نور حکمت ساخته و این براساس نیت صاحب آن وتقوای گوینده اش است».(2)
از جمله نوشته های جاحظ نامه ای است که شامل صد سخن از سخنان امیرالمؤمنین علی علیه السلام است و رشید و طواط آن را به فارسی ترجمه و شرح کرده و نام آن را «مطلوب کل طالب من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب»نهاده است. جاحظ چه نیکو در وصف کلام امیرگفته است که :«هر جمله ای از آن ، هزار نکته از زیبایی های کلام عرب را به طور کامل داراست».
ابوالحسن، علی بن حسین بن علی مسعودی، متوفی به سال(346)ه که تاریه وفاتش حدود(13)سال پیش از تولد شریف رضی بوده است-(ولادت رضی در سال(359)ه بوده است)،در «مروج الذهب»چنین گوید:
«از خطبه های فردی که مردم، کلام او را به خاطر می سپردند-منظور امیرالمؤمنین علی علیه السلام است-چهارصد و اندی خطبه وجود دارد که هشتاد خطبه را نیز فی البداهه ایراد کرده، همه این خطبه ها-چه از جنبه لفظی و چه عملی-در میان مردم متداول و راجی است.»(3)
و جای شگفتی است که شریف رضی با وجود این که به دوران مسعود نزدیک بوده، در نهج البلاغه تنها نیمی یا کمتر از تعداد خطبه های حضرت علی علیه السلام را که صاحب «مروج الذهب»به آن اشاره می کند، آورده است.
از جمله طعنه ها و دروغ هایی که برخی مخالفین به سید رضی نسبت داده اند، آن است که خطبه «شقشقیه»-که سومین خطبه از «نهج البلاغه»است با وجود این که دو گروه با شیوه های متعدد آن را روایت کرده اند، از ساخته ها و بافته های رضی شمرده اند که به علی علیه السلام نسبت داده و آن را در خلال خطبه های «نهج البلاغه»درج نموده است!
و من در پاسخ باید بگویم که :ماجرایی که میان مصدق بن شبیب و شیخ و استادش ابن خشّاب درگرفت، مشهور و معروف است و هر دو شارح، ابن ابی الحدید و بحرانی، آن را نقل کرده اند؛ ابن ابی الحدید در پایان شرح خود و بحرانی در آغاز شرحش، این خطبه و این بحث را آورده اند.
ابن ابی جمهور احسائی نیز در «المجلی»ان را ذکر نموده است.(4)و این خطبه -چنان که گفتیم-از خاص و عام روایت شده است(5)
اما آنچه در وفیات و تاریخ یافعی آمده است که مردم در مورد این مسأله اختلاف نظر دارند که آیا سید مرتضی این کتاب را گردآورده است یا سید رضی، پاسخ آن در مقدمه نهج البلاغه از قول گرد آورنده آن، وجود دارد:
«من در عنفوان جوانی و شادابی شاخسار عمردم بودم که گردآوری و تألیف کتابی در فضیلت های ائمه -علیهم السلام-را آغاز کردم که شامل بهترین احادیث و ارزشمندترین سخنان ایشان است…».
همچنین در پایان خطبه 21نهج البلاغه نقل کرده است.
«به تحقیق ما را در کتاب «الخصایص»بر عظمت ارزش این سخنان شرافت کلام ارزشمندشان آگاه ساخته است».بحثی نیست که کتاب «خصایص الائمه»از جمله کتابهای سید رضی رضی الله عنه است.(6)
بنده می گویم که نسخه ای از «خصایص الائمه»از سیدرضی در کتابخانه رضاییه در رامپور موجود است .که تاریخ کتابت آن از قرن ششم هجری است.
با وجود این باید گفت که راویان مورد اطمینان و تاریخ نویسان بزرگ-از هر دو گروه و فرقه- عموماً براین اتفاق نظر دارند که «نهج البلاغه»از جمله کتابهایی است که شریف رضی آن را از مجموعه سخنان امیرالمؤمنین علی علیه السلام گردآورده و تردید کسانی که در این امر آگاهی و خبره کافی ندارند، بی اهمیت است . همچنین سلسله سندهای استادان ومشایخی که اجازه روایت «نهج البلاغه»را به دیگری داده و یا خود کسب اجازه می نمودند، و رسیدن این سلسله سندها به رضی، به قدری زیاد است که به حد تواتر رسیده و کسی در این مورد دچار شک نمی شود و عیبی برآن وارد نیست. ما در اینجا به ذکر نسخه با ارزش و قدیمی«نهج البلاغه»که با نسخه رضی مقابله شده است، اکتفا می کنیم.
این نسخه دارای فواید عمومی است که دلیلی قاطع برای اهل عناد و لجاج است. این نسخه شأن و منزلتی در خور توجه داشته و از جمله کتاب های کتابخانه دانشمند بزرگوار سید مهدی حسینی لاجوردی در دارالعلم شهر قم است و ایشان از روی لطف، سخاوتمندانه ما را از این نسخه با خبر ساخته، با امانت دادن آن به ما، احسان را در حقمان به کمال رساندند.
و چون ما ارزش و گران سنگی این نسخه را دریافتیم، به یاری خداوند متعال به مقابله نسخه ای قدیمی از نسخه های «نهج البلاغه»که در اختیار داشتیم، با این نسخه مصمّم شدیم و حرف به حرف آن را مقابله نموده، فواید خالص و ناب نسخه اول را به نسخه دوم افزودیم. پس بحمدالله و حسن توفیقه، نسخه ای پدیدار آمد که قابل اطمینان و اعتماد است. و مقابله این دونسخه دوشنبه شب، چهار روز مانده به ذی الحجّه، سال(1385)ه در دار العلم قم، پایان یافت.
مهم ترین و روشن ترین این فواید عبارتند از:
الف.در نسخه رضی، بعد از این کلام امیرالمؤمنین علیه السلام که آخرین کلام موجود ایشان در نهج البلاغه است:
«هر گاه مؤمنی برادر خود را خشمگین سازد، میان او و خودش جدایی انداخته است».
رضی عبارتی آورده است بدین مضمون:و اکنون هنگام آن رسیده است که به گلچین سخنان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام پایان دهیم و خداوند سبحان را به جهت منتی که برما نهاده است، سپاس می گوییم. توفیقی که سبب شد تا سخنان پراکنده امام را گردآورده و آنچه را دور و بعید به نظر می رسید، نزدیک گردانیم و همانطور که در ابتدا شرط کرده بودیم، برآنیم تا برگ های سپیری را در آخر هر باب از این ابواب کتاب قرار دهیم تا شاید آنچه از دست رفته، به دست آوریم و آنچه به ما می رسد، بدان ملحق کنیم، شاید کلامی پوشیده برما روشن شود و آنچه نادر و کمیاب است به دست ما رسد و موفقیت ما جز به واسطه خداوند نیست. و ما توفیقنا الا بالله توکلنا و هو حسبنا و نعم الوکیل این مطلب در رجب سال (400)ه نگاشته شده است. سپاس از ان خداوند است و درود او بر سرور و سید ما محمد و خاندانش باد»!.
بنده عرض می کنم که برخی نسخه های نهج البلاغه فاقد این عبارت روشن کننده و بسیار مفید هستند و سزاوار است که این عبارت بدین نسخه ها افزوده شود و آن را کلام پایانی سید رضی قرار دهند که درباره نظم دادن به گلچین کلام مولای ما امیرالمؤمنین علیه السلام است . همانگونه که در این نسخه و نسخه های دیگر این مطلب ذکر شده است.
ب. در پایان این نسخه این عبارت وجود دارد:«در آخر نسخه به دست آمده از او به نقل از وی آمده است که:
از قرائت این نسخه نزد سرور و آقایم، پیشرو بزرگ و دانشمند فرهیخته، زینت دین و جمال اسلام، یکتای روزگار، محمد بن ابی نصر -أدام الله ظله و کثّر فی أهل الاسلام و الفضل مثله -در ربیع الاول سال(587)ه فارغ شدم و بعد از این قرائت، این نسخه را با نسخه قرائت شده نزد سید بزرگوار، علامه ضیاء الدین علم الهدی قدس سره-مقابله کردم و هر نکته غریب و مسأله عجیبی را که در آن یافتم، به این نسخه انتقال داده و آن را به دقت تا جایی که توانستم، تصحیح کردم، مگر آنچه از نظر پنهان مانده باشد یا از مقابل دیده گذر کرده و رد شده باشد. حمد و سپاس منت، مخصوص خداوند است . او مرا کفایت می کند که خوب کفایت کننده ای است.»
ج. در این نسخه آمده است که:
«این نسخه را با نسخه سیّد امام رضی الله عنه مقابله کردم. خدا را به خاطر این سپاس می گویم. درود او بر سید وسرور ما محمد صلی الله علیه و اله و خاندان پاکش باد!»مراد از سیّد امام، سیّد ضیاء الدین علم الهدی است که نام و یاد او از گذشته تاآینده، قابل ستایش و پرآوازه بوده است.
د.و در این نسخه است که :«هر چه با رنگ قرمز برحاشیه های این کتاب و در متن آن موجود است، نسخه سیدرضی است-رضی الله عنه وأرضاه و جعل الجنه منقلبه و مثواه!
به حمد خدا و حسن توفیق او و نعمت فراوانش و رحمت فراگیر او حاشیه هایی را که در نسخه استفاده شده وجود داشت، به همان شکل که در نسخه به رنگ سیاه یا قرمز آمده بود، در این نسخه آوردم و پس از نگاشتن اصل نسخه با رعایت رنگ های قرمز، در آخر هر یک پنج جزء از اجزاء این کتاب-که بدان اشاره کردم-مطالب مقابله شده را آورده و حاشیه را نیز رعایت کردم. و نهایت تلاشم را در مقابله نسخه خود با متن این نسخه و حاشیه های آن در خلال نگارش کتاب به کار گرفتم. و بنده حقیر ابن بابا جان شیرازی است که خداوند، او و پدر و مادرش را به واسطه علی و حسین علیهما السلام بیامرزاد!
سپس متن این نسخه را بردیگری عرضه داشتم، و در پایان هر جزوه ای که مقابله و تصحیح و قرائت شده بود، همانطور که در نسخه آمده، به شکل قرمز و سیاه نوشتم و همانطور که اینجا نوشته ام، اشاره شده که این نسخه عرضه شده و مقابله شده است…سید پس از تصحیح آن با نسخه دیگری(و ق…نسختی علیها فی مجالس..و الحمدالله ا..ظ)مطلب به پایان رسید. بنده می گویم که مکان های خالی، جاافتاده و نگارش آن محو شده است.
ه-سپس ابن باباجان شیرازی -نسخه بردار مذکور-چنین می نویسد:«قبل از شروع به نوشتن اصل نسخه، دوست داشتم رونوشتی از سندهایی را که در نسخه آمده و ذکر شده است، ایراد و نقل کنم تا بیننده صاحب بصیرت ارزش نسخه ای را که از آن نقل قول کرده ام، به درستی دریابد.
و اوست کفایت کننده من و بهترین وکیل و کارگزار است. آن مطالب این گونه اند:
امام دانشمند، فاضل بزرگوار، جمال دین زینت اسلام، مایه شرافت امامان، علی بن محمد بن حسین متطبب-ادام الله جماله و بلغه فی الدارین آماله-نزد من کتاب«نهج البلاغه»را خوانده و شنیده است که نشانه و لازمه فضل و برتری او بوده است و من به او اجازه دادم که این کتاب را از من روایت کند که خود از مولا سعید پدرم -سقاه الله صوب الرضوان-روایت کرده ام و او نیز از ابی معبد حسنی و وی از امام ابی جعفر طوسی روایت کرده و طوسی خود از سید رضی رضی الله عنه روایت کرده است و نیز برای او از قول شیخ امام عبدالرحیم بن أخوه بغدادی روایت کردم که او نیز از شیخ ابوالفضل محمد بن یحیی ناتلی و وی از ابونصر عبدالکریم بن محمد نوه بشر دیباجی-نقل کرده و ابونصر خود ازرضی رضی الله عنه روایت نموده است.
و برای خود من سید بزگوار امام ضیاء الدین علم الهدی-سقی الله ثراه-از قول شیخ مکی بن مخلطی نقل کرده که او از ابوالفضل ناتلی(که در سند پیش از او یاد شد)و وی نیز ابی نصر و أبی نصر از رضی نقل و روایت نموده است رحمهم الله!

هدیه

پدرم نیز-قدس الله روحه-این کتاب را از قول شیخ ابوجعفر محمد بن علی بن حسن مقری نیشابوری برای من نقل کرد که وی نیز از حسن بن یعقوب ادیب و او از کسی که از سید رضی رضی الله عنه شنیده بود، نقل و روایت کرده است.
و علی بن فضل الله حسنی آن را با سپاس و درود و سلام به پیامب رو خاندانش در رجب سال (589)ه نگاشته است و در این نسخه است که :فرزند عزیز و بزرگوار، جمال الدین ابونصر علی بن محمد بن حسین قبطب-اباه الله طویلاً و آتاه من فضله جزیلاً-این نسخه از کتاب نهج البلاغه را از اول تا به آخر نزد من خوانده است و من اجازه روایت آن از قول خود را به او داده ام که من نیز از سید بزرگوار و دانشمند عارف، ضیاء الدین تاج الاسلام علم الهدی أبی الرضا فضل الله بن علی بن عبدالله حسنی راوندی-بوالله فی جواره جنانه و ثقل بالحسنات میزانه-نقل کرده ام و او نیز از ابن معبد، و وی از ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی و او از رضی موسوی رضی الله عنه نقل کرده است ، و به روایتی دیگر متطبب، این کتاب را از ن و من از استاد سعید، امین الدین ابوالقاسم مرزبان بن حسین، مشهور به ابن کمیج و از دایی ادیب پدرم ابوالحسن محمد بن ادیب ابومحمد حسن بن ابراهیم نقل کردم و وی نیز از شیخ جعفردوریستی و وی از رضی نقل کرده است رضی الله عنه و محمد بن ابونصر بن محمد بن علی در سلخ ماه رجب سال (587)ه در حالی که مسلمان بود و حمد خدای می گفت و صلوات بررسول و خاندانش می فرستاد آن را نوشته است.
و در این نسخه است که :بنده ضعیف ابونصر علی بن ابی سعد بن حسن بن ابی سعد طبیب -اسعده الله فی الدارین بحق النبی، سید الثقلین، علیه و علی اهل بیته افضل الصلوات و أمثل التحیات-گوید که :سید بزرگوار، ضیاء الدین علم الهدی رضی الله عنه جازه نقل کتاب«نهج البلاغه»را به من داد که گردآورنده آن سید رضی است که دارای حسب و نسب بزرگوارانه ای است:ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی بن محمد بن موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام وی اجازه نقل کتاب را از قول سید مرتضی بن داعی حسینی و او به نقل از شیخ ابوعبدالله جعفر بن محمد دوریستی رضی الله عنه دارد.
و نیز اجازه روایت «الغریبین»را به من داد که از شیخ زاهر بن طاهر نیشابوری مستملکی و از ابوعثمان صابونی و او از ابوعبید هروی مؤدب مصنّف کتاب رحمهم الله نقل کرده بود.
و نیز اجازه روایت کتاب «غرر الفوائد و درر الفلائد»را به من داد که از قول سید حمزء بن ابوالأغرّ نقیب و بزرگ خاندان علوی در مشهد الحسین علیه السلام نقل شده و وی نیز از ابن قدامه و او از علم الهدی رضی الله عنه نقل کرده بود.
و اجازه روایت کتاب «غریب الحدیث»
نوشته ابوعبید قاسم بن سلام بغدادی را به من داد که به نقل از ابوعلی، حسن بن احمد بن حسن حدّاد روایت شده و وی نیز از ابونعیم حافظ و او از سلیمان طبرانی شام و وی از علی بن عبدالعزیز بغوی و بغوی از ابوعبید، روایت کرده بود؛ رحمهم الله.
و این چنین بود که وی اجازه روایت همه تألیفاتی را که خود صاحب روایت آنها بود، از علوم منقول و یا معقول به من داد. و من در رجب سال (587)ه در حالی که حمد گوی خداوند متعال و درود فرستنده برسرورمان محمد و خاندان پاکش هستم این نسخه را نوشتم، او مرا کفایت می کند و هو حسبی و نعم الحسیب.
همچنین در این نسخه آمده است:کاتب این نسخه، بنده ای ضعیف و امیدوار به عفو پروردگار و ترسنده از گناهانش، ابونصر علی بن ابوسعد طبیب است-اسعده الله فی الدّارین!
نهج البلاغه مشرع الفصحاء
و معشش البلغاء و العلماء(7)
درج عقودرقاب أرباب
فی درجه من غیر ما استنثناء(8)
فی طیَّه کلّ العلوم کأنه ال
جفر المشار إلیه فی المأنباء(9)
من کان یسلک نهجه متشمّراً
أمن العشار و فاز بالعلیاء(10)
غررٌ من العلم الالهی انجلت
منظومه ضیاء ذکاء(11)
و یفوح منها عبقهٌ نبویّه
لاغرو قدّامن أدیم سناء(12)
روض من الحکم الأنیقه جاده
جودٌ من الأنوار لا الأنواء(13)
أنوار علم خلیفه الله الذی
هو عصمه الأموات و الأحیاء(14)
و جذیلها و عذیقها مترجّباً
و محکّکاً جدّاً بغیر مراء(15)
مشکاهُ نور الله خازن علمه
مختاره من سرّه البطحاء(16)
و هو ابن بجدّته علیه تهدّلت
أغصانه من جمله الأمراء(17)
و وصی خیر الأنبیاؤ اختاره
رغما لتیم أرذل الأعداء(18)
صلی الاله علیها ما ینطوی
برد الظّلام بنشر کفِّ ضیاء(19)
و علی سلیلهما الرضی محمّد
قطب السّباق جوی من الفصحاء(20)
و نیز در این نسخه آمده است:سید بزرگوار و پیشوای زمان، عزت دین، بزرگ پیشوایان، مرتضی بن سید الامام علامه ضیاء الدین علم الهدی-قدس الله روحهما-ابیات زیر را آورده است:
نهج البلاغه لذوی البلاغه واضح
و کلامه لکلام أرباب الفصاحه فاضح(21)
العلوم فی زاخرٌ و الفضل فیه راجع
وغوامض التوحید فیه جمیعها لک لائح(22)
و وعیده مع وعده للناس طراً ناصح
تحظی به هذی البریّه صالحٌ أو طالح(23)
لا کالعریب و مالها فالمال غادٍ رائح
هیهات لا یعلو علی مرقی ذراه مادح(24)
ان الرضی الموسوی لما به هو مائح
لاقت به و بجمعه عدد القطار مدائح(25)
و در این نسخه است که:
«پروردگارا! بنده گناهکارت را در آن روزی که موی پیشانی را گیرند و بندگان را مجازات کنند، ببخشا!و خداوند که جلالش با شکوه است، مراکفایت می کند.»
ابونصر علی بن أبوسعد محمد بن حسن بن أبی سعد طبیب، این بنده ضعیف که به نفس خویش در گذشته و حال بد کرده است، و امید است که خداوند او را به واسطه محمد(ص)،سرور ثقلین، و خاندانش -علیه و علیهم أفضل الصلوات و أمثل التحیات-که چراغ راه گمشد گانند، در دنیا و آخرت سعادتمند گرداند.
این نسخه را پس از آنکه نزد امام بزرگوار، علامه ارجمند و زینت دین، و سید امامان، یگانه روزگار، محمد بن ابی نصر-سقاه الله شابیب رضوانه و کساه جلابیب غفرانه -خواندم و با نسخه سید بزرگوار ضیاء الدین علم الهدی -تغمّده الله برحمته و توّج مفرقه بتیجان مغفرته-مقایسه و مقابله کردم.
سپس این نسخه را با دقت تصحیح کرده و بر حسب آگاهی خود از حقایق و احاطه به نکات ظریفش آن را مزیّن نمودم و برحاشیه های این نسخه گوشواری از مرواریدهای یافته، آویختم. سپس آن را نزد پسرعلم الهدی، عز الدین مرتضی رضی الله عنه خواندم و از او قرائتی شنیدم که معانی آن را برمن هموار ساخته، از اصول و مبانی آن پرده برداشت، پس از این به آویختن گوشوار اکتفا نکرده جواهری برآن نشاندم و گردنبندی از مرواریدهای درخشان برگردنش در آویختم. مرواریدهای درخشانی که آنها را از فرورفتن در دریای تألیفات دانشمندان جدا کرده و از معدن تألیفات فضلا خارج ساخته بودم، و بیشتر این معانی را از کتاب «منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه»،نوشته امام بزرگوار قطب الدین راوندی برگرفتم . در تصحیح هر ورقی و توشیح هر سطری رنج فراوان برده و سختی بی اندازه تحمل نموده ام و این نسخه بی عیب و نقص پدید آمد، مگر مواردی که از نظر مخفی مانده و به چشم نیامده است.
این موارد را تنها آنکس در می یابد که به فرازهای بلند این صنعت ،به حقیقت آگاه بوده و در این میدان سعی و تلاش نموده باشد. این مطلب در ربیع الاول سال (601)هجری نوشته شده است . ولله الحمد و المنّه و علی النّبی الصلاه بقدر المنّه و هو حسبی و نعم الحسیب.
این آخرین مطلب از فواید مهمی بود که قصد بیان آن را داشتیم، و نسخه ای که در دست ماست و ذکر آن رفت، نسخه ای است که آن را با اصل نسخه مقابله شده با نسخه رضی، مقابله کرده ایم و تمام تلاش و کوشش و دقت خود را به کار گرفته ایم و هنگام نگارش، مواردی را که به رنگ قرمز، سیاه یا آبی نوشته شده بود، بر طبق کتاب رعایت کردیم. سپاس خداوند را که ولیّ نعمت ها و الهام کننده درستی هاست.
بدان که بسیاری از مؤلفین، حتی بزرگان صحابه و تابعین، به جمع آوری خطبه های حضرت علی علیه السلام و تألیفات و سایر سخنان و حوادث زندگی ایشان، توجه داشته اند، و استاد بنده علامه بزرگوار، ابوالحسن شعرانی، در مقدمه ای که برشرح ما«نهج البلاغه»نوشته اند، طی گفتاری ارزشمند ، به زبان عربی، نام تعدادی از این افراد را برشمرده اند. همچنین در مقاله ای فارسی که ایشان برشرح «نهج البلاغه»از صالح قزوینی نوشته اند نیز این اسامی ذکر شده است. امید است که خداوند ما را از برکات نفس قدسی ایشان به فیض رساند!همچنین دانشمند آگاه، علی بن عبدالعظیم تبریزی خیابانی در کتاب «وقائع الایام فی أحوال شهر الصّیام»نام بسیاری از این اشخاص را ذکر می کند.(26)
در آغاز رساله فارسی ما به نام«انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه»نیز نام تعدادی از آنها به همراه ذکر مآخذ آمده است. و گروهی از دوستان فاضل و دانشمند بنده، به هنگام نگارش شرح بر«نهج البلاغه»از من خواستند که توجه و اهتمام خاصی به ذکر منابع و سندهای موجود در «نهج البلاغه»داشته که سید رضی آنها را از نوشته های پیشینیان گردآورده و در «نهج البلاغه»از آنها استفاده کرده است. بنده نیز در حدّ توان، درخواست آنان را اجابت نموده و از هیچ کوششی در این زمینه فروگذار نکردم.
و گاهی دیده ایم که برخی از آنان که از درک حقایق الهی ناتوانند و از بزرگی و هیبت انسان کامل بی خبر، با ذکاوت نارسای خود، نسبت آنچه را که در «نهج البلاغه»آمده به حضرت علی علیه السلام انکار می کنند و چنین دلیل می آورند که در زمان علی علیه السلام تفکر بشری به آن مقدار از تعالی نرسیده بود که چنین معارف والایی را، در این حد از کمال بدانها القا کنند. و من نمی دانم که چنین انسان غافلی درباره قرآن عظیم الشأن که در چنین عصری نازل شده، چه می تواند بگوید؟آری«آن کس که خدا، نوری در او ننهاده، هیچ نوری ندارد»و انسان کامل فراتر از بشر ظاهری است.
و بدان که آنچه در «نهج البلاغه»آمده، به نسبت سایر کلمات علی علیه السلام اندکی از بسیار است. اما شریف رضی با مهارت کامل و بلاغت وافر و جایگاه ارزشمندی که در شناخت فنون سخن داشته است و با تبحّری که در تشخیص انواع سخن دارا بوده، براساس حسن سلیقه و خوش نیتی خود، بکرترین و دل انگیزترین مرواریدهای سخن ایشان را برگزیده آن را «نهج البلاغه»نام نهاده است.
آری، کلام مولی الموحدین، راه آشکار بلاغت و مسیر روشن فصاحت است، که زبان سخنوران از آوردن چنین فرمان ها و خطبه هایی عاجز است و قلم سخن سرایان، بی آنکه ادعای مقابله با نامه ها و نوشته های ایشان را داشته باشد، می لغزد و در می ماند، و اندیشه اندیشمندان، در صحرای بی پایان مواعظ و حکمت های ایشان، حیران و سرگردان می گردد. چرا نه چنین باشد؟و حال آنکه گوینده این سخنان از انوار الهی بهره جسته و از چراغ ختمیت محمدی، روشنایی گرفته است. کلام او سرشار از بارقه های ربوبی و برگرفته از ضور محمدی .است؛ و او پیرو قرآن و ثانی آن است.
و بسیار از علمای قدیم و جدید در این اقیانوس عظیم غور کرده اند تا مرواریدهایش را به دست آورند، و تمام تلاش خود را در بیان و تفسیر آن به اندازه توان به کار گرفته اند و هر یک در شرح و اثبات آن روشی را در پیش گرفته اند که مناسب حال و طبیعتشان بوده است، که :«هر کس براساس سرشت خود عمل می کند».
آوازه خطبه ها، نامه ها، حکمت ها، دعاها و کلمات قصار حضرت علی علیه السلام که «نهج البلاغه»اندکی از آن است، با وجود این که بنی امیه، در جهت محو کردن آثار علی علیه السلام و خاموش کردن نور ایشان تلاش فراوان کردند، در همه جا پیچیده است و این همان وعده حتمی و قضای قطعی است که خداوند سبحان، آن را در کلام ارزشمند خویش به ما وعده داده است که :«می خواهند نور خداوند را با دهان هایشان خاموش کنند و خداوند جز کمال رساندن نور خود را نمی خواهد؛ هر چند کافران را خوش نیاید».(27)
در روضات خونساری، در شرح حال خیلی بن احمد بصری-صاحب عروض و قافیه و استاد سیبویه-آمده است که : از وی [منظور خلیل است]در مورد فضیلت علی بن ابی طالب سؤال کردند؛ گفت:چه گویم در حق کسی که دوستدارانش از بیم دشمنان، فضایلش را پنهان می دارند و دشمنانش از سرحسادت و کینه، در پوشیده داشتن آن فضایل می کوشند و با وجود این، فضیل های او ، شرق و غرب عالم را فراگرفته است.»(28)
فخر رازی نیز در کتاب «مفاتیح الغیوب»،معروف به «تفسیر کبیر»،درباره به جهر خواندن «بسم الله الرحمن الرحیم»که از مسایل تفسیر سوره «فاتحه الکتاب»است، می گوید:«همگی متفقند که علی علیه السلام«بسم الله الرحمن الرحیم »را به جهر می خوانده و در به جهر خواندن آن مبالغه می نموده است، و چون به بنی امیه رسید، در منع به جهر خواندن«بسم الله»نهایت تلاش خود را کردند تا آثار به جای مانده از علی علیه السلام را محو و باطل سازند.
و این سخن را تا بدانجا ادامه می دهد که گوید:«دلایل عقلی با نظر ما موافق است و عمل علیّ بن ابی طالب، همگام نظرماست، و هر کس علی را امام خود در دینش قرار دهد، به ریسمانی قابل اطمینان در دین و نفسش چنگ زده است.»(29)
بنابراین براهل خرد و صاحبان اندیشه استوار، پوشیده نیست که این تصور نادرست که «نهج البلاغه»از تألیفات رضی است و آن را به امام علی علیه السلام نسبت داده، تصوری نابخردانه و سست تر از تار عنکبوت است. آیا چنین فردی گمان می دارد که آن کس که در کمال خود به آن حد از بلندای معرفت و بلاغت رسیده است که سیل از دستیابی به آن ناتوان است و پرنده توان پرواز برفراز آن را ندارد، می تواند اثر خود را به دیگری نسبت دهد؟مسلم است که جز سفیهان چنین کاری نمی کنند.و چه دور است از رضی که چنین نسبتی به وی دهند!

پی نوشت ها :

1ـ صافات،160.
2ـ البیان و التبیین،ج1،ص83.
3ـ مروج الذهب، ج2،ص431.
4ـ المجلّی، ص393،چاپ اول.
5ـ بحار الانوار،ج7،ص160،چاپ اول.
6ـبحارالانوار،ج9،ص566،چاپ اول.
7ـ نهج البلاغه آبشخور فصیحان و آشیانه بلیغان و دانشمندان است.
8ـ جعبه ای است که گردنبندهای پرهیزگاران، بدون هیچ استثنایی در درون آن قرار دارد.
9ـ در لابه لای آن همه علوم نهفته است . گویا این همان دانشی است که در خبرها بدان اشاره شده بود.
10ـ هر کس آماده باشد که راه آن را بپوید، از لغزش در امان بوده و به بلند مرتبگی نایل می شود.
11ـ نهج البلاغه روشنایی هایی از علم الهی است که چون منظومه خورشید تابان، آشکار و هویدا شد.
12ـ از آن، رایجه خوش نبوی به مشام می رسد. جای شگفتی نیست اگر تکه ای از ادیم روشنایی و درخشش باشد.
13ـ بستانی است از حکمت های نیکو و زیبا که به جای شکوفه، عطایا و بخشش هایی از نور و روشنایی، بدان زیبایی بخشیده است.
14ـ انوار علم خلیفه خداوند است؛ همو که معصوم از گناهان مردگان و زندگان است.
15ـ و اوست که بی هیچ اختلاف و جدالی، حقیقتاً محل اعتماد و تکیه گاه و ستون اصلی آنهاست.[اشاره به حدیث سقیفه] 16ـ علی علیه السلام چراغداران نور خداوند، خزانه دار علم او برگزیده ای از نسل سرزمین بطحاست.
17ـ او اهل فن و آگاه و خبیری است که شاخسار حقیقت دانی او برسرهمه امیران فروهشته است.
18ـ او وصی و جانشین برترین انبیاء است که او را برخلاف میل و خواسته پست ترین دشمنان برگزید.
19ـ درود خداوند تا زمانی که سرمای تاریکی با پرتوافکنی خورشید، در هم پیچیده می شود، برآن دو بزرگوارباد!
20ـ ونیز درود خدا برسلاله آنها-رضی محمد-که گوی سبقت را از سخنوران فصیح ربوده و سرور و قطب آنان گشته است!
21ـ نهج البلاغه برای بلغاء روزگار ما راهی آشکار است و سخن آن، سخن فصیحان است که کلامی روشن است.
22ـ علم در آن کتاب سرشار است و فضل و فضیلت در آن برهمه چیزبرتری یافته است. همه اصول پیچیده و پنهان توحیدی در آن برای تو آشکار کننده راه است.
23ـ وعده های این کتاب که به مردم داده می شود، همگی نصیحتی است درست و نیک که همه مردمان-چه انسان های شایسته و چه بدکار و ناشایست-از آن بهره می برند.
24ـ نه مانند عریب و ثروتش، زیرا مال و ثروت چونان شتر طاغون زده، شب هنگام آینده است؛ هیهات!که هیچ مدح کننده ای توان رسیدن بربلندای قلّه آن را ندارد
25ـ به درستی که رضیّ موسوی به واسطه نهج البلاغه برخود می بالد و به خاطر جمع آوری این کتاب، مدح و ستایش بی شماری بدون می رسد.
26ـ وقایع الأیام فی شهر رمضان،ص(349)،چاپ اول.
27ـ توبه،(32).
28ـروضات الجنّات،ص(274)،چاپ دوم.
29ـ التفسیر رازی،ج1،صص(161-160)،چاپ استانبول.

منبع: سالنامه النهج شماره 12- 11