مقدمه:
در این سالها مساله ذی قیمت «اعتکاف‌» درجغرافیای زندگی و تاریخ فرهنگی ما از جایگاه‌و پایگاه مستحکم و شیرینی برخوردار شده‌است، به نحوی که در ایام اعتکاف، مساجدجلوه‌ای زیباتر و نورانی‌تر پیدا می‌کنند.
آری، رویکرد مردم مؤمن خصوصا جوانان ونوجوانان به طرف این مسائل، مصداق بارزی‌از آیه شریفه «انما یعمر مساجدالله من آمن‌بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوه…» (1) می‌باشد که باعث تعمیر و آبادانی واقعی‌مساجد الهی شده است.
لازم به ذکر است که همانا هدف از خلقت‌جن و انس، مساله معرفت و عبادت است (2) وبه یقین بیتوته کردن در بهترین مکانها(مساجد) و برترین زمانها (ماه‌های رجب،شعبان و رمضان) و انجام عباداتی چون روزه،نماز، قرائت قرآن و دعا و مجالست‌با اهل تقوا(معتکفان)، توفیقی از جانب پروردگار است;به طوری که آفریدگار جهانیان به پیامبران‌خود (حضرت ابراهیم و اسماعیل) و بندگان‌مصلح خود فرموده است که مساجد را برای‌معتکفان مهیا سازند. «و عهدنا الی ابراهیم‌و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین والعاکفین و الرکع السجود.» (3)
پس سزاوار و پسندیده است که هر یک از مابه نوعی به تقویت و گسترش چنین ارزشهای‌بزرگ اسلامی بپردازیم و آن را ارج نهیم.

معنای اعتکاف:
اقامت و بیوته کردن در مسجد جهت انجام‌عبادت است.

معتکف:
شخص مقیم و ساکن در مسجد – که به‌عبادت الهی می‌پردازد.- را معتکف گویند.

زمان اعتکاف:
در همه ایام سال به جز عید فطر و قربان‌می‌توان اعتکاف داشت.
ولی اعتکاف در ماه مبارک رمضان -خصوصا در دهه آخر مستحب مؤکد است.همچنین اعتکاف در «ایام البیض‌» یعنی‌روزهای (13، 14 و 15) هر ماه قمری (به‌خصوص ماه‌های رجب و شعبان) دارای‌بیشترین ثواب است.

مکان اعتکاف:
در بیشتر روایات، مسجدالحرام،مسجدالنبی‌صلی الله علیه وآله، مسجد کوفه و مسجدبصره، ذکر شده است; ولیکن براساس‌احادیثی دیگر در «مسجد جامع‌» هر شهری‌نیز اعتکاف صحیح است. البته به فتوای فقهاو مراجع عظام، به قصد قربت و نیت رجاء ومطلوبیت می‌توان در مساجد جامع معتکف‌شد.

مدت اعتکاف:
مدت اعتکاف حداقل سه روز است که‌روزهای اول و دوم مستحب بوده، ولی با کامل‌شدن دو روز اول، روز سوم واجب می‌شود وهمین طور روزهای چهارم و پنجم مستحب وروز ششم واجب است، الی آخر.

اقامت در مسجد:
از اذان صبح روز اول اعتکاف تا اذان مغرب‌روز سوم باید در مسجد اقامت داشت.

شرایط اعتکاف:
1 – عقل
بنابراین اعتکاف دیوانه، صحیح نیست.
2 – ممیز بودن
در اعتکاف بلوغ شرط نبوده و لذا کودکان‌ممیزی که خوب و بد را تشخیص می‌دهند ومسائل عبادی را درک می‌کنند، می‌توانندمعتکف شوند.
3 – نیت
انجام این عبادات باید برای تقرب به درگاه‌الهی (قربه الی الله) بوده باشد. در ضمن نوع‌اعتکاف از جهت وجوب و استحباب نیز بایدمشخص شود. (البته اعتکاف روز سوم، ششم‌و نهم در هر صورت واجب می‌باشد.)
4 – روزه گرفتن
فرد معتکف در ایام اعتکاف باید روزه‌بگیرد.
5 – اقامت همیشگی در مسجد
دراین مدت نباید از مسجد خارج شد، مگردر حال ضرورت.
6 – کسب رضایت
بر فرزندان و بانوان شرعا واجب است که ازوالدین خود – به خصوص پدر و شوهر اجازه‌بگیرند.

مبطلات اعتکاف:
کارهایی که در روزها و شبهای اعتکاف برمعتکف حرام است، عبارت است از:
1 – خرید و فروش.
2 – مجادله و نزاع در امور دنیوی.
3 – بوئیدن عطر و بوی خوش برای لذت‌بردن.
4 – مباشرت باهمسر.
5 – آنچه که روزه را باطل می‌کند. (که البته‌اکثر آن‌ها در شب باعث‌بطلان اعتکاف‌نمی‌شود.)
توجه: عدم رعایت موارد فوق، موجب‌باطل شدن اعتکاف، وجوب قضای آن و دادن‌کفاره می‌شود.

ادعیه و نماز
الف – در ایام اعتکاف می‌توان دعاهای‌متعددی چون دعاهای ماه رجب و جوشن‌کبیر را خواند; اما آنچه که برای عموم‌معتکفان (باسواد و بی‌سواد) ممکن و آسان‌است، خواندن دعاها و اذکار کوتاه ولی‌پرمحتواست که به برخی از آن‌ها اشاره‌می‌کنیم:
– اللهم کن لولیک الحجه‌ابن الحسن…(دعای امام زمان‌علیه السلام)
– لاحول و لا قوه‌الا بالله العلی العظیم
– یاالله، یا رب، یارحیم، یاغفور، یارزاق، یا تواب، یا ارحم الراحمین، یا غفارالذنوب، یا ستارالعیوب، الهی العفو و…
– سبوح قدوس رب الملائکه و الروح – اللهم صل علی محمد و آل محمد – اللهم اغفرللمؤمنین و المؤمنات – اللهم اغفرلی و تب علی – استغفرالله ربی و اتوب الیه
ب – خواندن نمازهای واجب و مستحب; که‌البته خواندن نمازهای قضاشده، در اولویت‌هستند و اما در خصوص نمازهای مستحبی،می‌توان به مفاتیح الجنان و غیره مراجعه کرد.بنابراین در طول این روزها و شبها هریک ازبرادران و خواهران معتکف – به هر مقداری که‌برایشان امکان و ظرفیت وشوق وجود دارد.-می‌توانند این قبیل دعاها ونمازها را زمزمه و تکرارکنند.

فضیلت ماه رجب
از آنجایی که فعلا درایران مساله اعتکاف‌بیشتر در ماه «رجب‌» انجام‌می‌گیرد، در رابطه بافضیلت این ماه، به نمونه‌هایی از احادیث اشاره‌می‌کنیم:
پیامبراکرم‌صلی الله علیه وآله‌می‌فرمایند: «ماه رجب، ماه‌بزرگ خداوند است و ماهی‌در حرمت و فضیلت‌به آن نمی‌رسد… هماناماه رجب، ماه خداست و ماه شعبان، ماه من وماه رمضان، ماه امت من می‌باشد. هر فردی که‌یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد، مستوجب‌رضایت و خشنودی بزرگ خدا می‌شود وغضب الهی از او دور شده و دری از درهای‌جهنم به رویش بسته می‌شود. ماه رجب، ماه‌استغفار امت من است; پس در این ماه بسیارآمرزش بطلبید. زیرا خداوند آمرزنده ومهربان است.»
امام صادق‌علیه السلام می‌فرمایند: «هرکس که‌یک روز از آخر این ماه (رجب) را روزه بگیرد،خدا او را از شدت سکرات مرگ و از هول بعد ازمرگ و عذاب قبر ایمن می‌کند; و هرکسی که‌دو روز از آخر این ماه را روزه بگیرد، بر صراطبه آسانی می‌گذرد; و هر فردی که سه روز ازآخر این ماه را روزه بگیرد، از ترس بزرگ روزقیامت و از شدتها و هولهای آن روز ایمن گرددو برات بیزاری از آتش جهنم را به او عطاکنند.»
امام موسی بن جعفرعلیه السلام می‌فرمایند:«هرکسی که یک روز از ماه رجب را روزه‌بگیرد، آتش جهنم یک سال راه از او دورمی‌شود و هر فردی که سه روز از آن را روزه‌بگیرد، بهشت‌بر او واجب خواهد شد. همانارجب نام رودی است در بهشت که از شیرسفیدتر و از عسل شیرین‌تر است; پس هرشخصی که یک روز از ماه رجب را روزه داشته‌باشد، به یقین از آن نهر بهشتی خواهدنوشید.»

برنامه ریزی برای اعتکاف
همانا زندگی جمعی عده‌ای از افراد در یک‌محیط (خانه، مدرسه، مسجد، اداره و…)دارای مزایا و برکات گوناگونی است; و اگرمدیریتی سالم و صحیح و اخلاقی نیکو برآن‌محیط و افرادش حاکم باشد، نتایج مفیدتر وپربارتری را در پی‌خواهد داشت.
در رابطه با بیتوته کردن چند روزه‌معتکفان در مساجد نیز، مطالب فوق صادق‌است. یعنی با برنامه‌ریزی صحیح می‌توان به‌نتایج مطلوب خود در این چند روز و چندشب رسید و الا خدای نکرده به علت عدم‌شناخت افراد، کثرت جمعیت، بدسلیقگی وافراط در امر مقدس اعتکاف، ممکن است که‌امر ناخوشایندی اتفاق بیفتد!
در ضمن از عموم افراد روحانی و مسؤول‌تقاضا می‌کنیم که با استفاده از کتابهایی چون‌ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، مفاتیح‌الجنان، الحکم الزاهره و… آیات و احادیث‌مورد بحث را شرح داده و به اطلاع معتکفان ودیگران برسانند.
اما نکات مورد نظر عبارتنداز :
1 – تبلیغ و تبیین اعتکاف
سزاوار است که رسانه‌ها مطالبی را درخصوص این عبادات همگانی به اطلاع مردم‌برسانند و برادران معظم روحانی نیز احکام‌عملیه اعتکاف را برای معتکفین توضیح وشرح دهند.
2 – فوائد اعتکاف
بیان فلسفه و ثمرات عبادت، باعث تشویق‌و تقویت انگیزه می‌شود; لذا زیبنده است که‌فایده‌های متعدد اعتکاف برای همگان – به‌ویژه معتکفان – بازگو شود. فوائدی از قبیل:تزکیه روح، ازدیاد ایمان و تقوا، کسب ثواب‌عظیم، نورانیت و نشاط قلبی، گشوده شدن‌عقده‌های درونی و رسیدن به آرامش و امید،هدفمندشدن زندگی، کسب معارف و علوم،تقویت اراده و صبر، گسترش محبت،عطرآگین شدن فضای زندگی، و در یک کلام،تقویت و گسترش ارزشها و هنجارهای‌اسلامی و انسانی.
3 – مشارکت عمومی
سرمایه گذاری درامور خیر، به معنای‌سهیم شدن در عبادت و ثواب است; پس چه‌نیکوست افرادی که به عللی توفیق اعتکاف راندارند، از طرق دیگر در این امر مهم سرمایه‌گذاری نموده و از سود آن بهره‌مند شوند.مثلا:
الف – رضایت دادن: مسؤولین مربوطه واولیای امور به زیردستان خود – در صورت‌امکان،- اجازه دهند تا در اعتکاف شرکت‌نمایند.
ب – اطعام و مساعدت: امید است که مراکزخیریه و افراد نیکوکار در تامین غذای افطار وسحری و دیگر مایحتاج معتکفان، از قافله‌ابرار عقب نمانند.
ج – تشویق نمودن: ائمه جمعه و جماعت،مسؤولان، خانواده‌ها و… نیز از همت و ایمان‌برادران و خواهران معتکف، قدردانی وتجلیل نمایند و با حضور خود و تشویق‌های‌مادی و معنوی، باعث تقویت انگیزه‌های‌مقدس در افراد معتکف شوند.
4 – معارفه
جهت مودت و محبت‌بیشتر بین معتکفان‌و برای جلوگیری از بروز اموری بعضاناخوشایند، بهتر است‌بین معتکفین -مستقیم یا غیر مستقیم – معارفه‌ای صورت‌بگیرد.
5 – حفظ حریم
معتکفان از جهت‌سن، شغل، علم و… باهم‌تفاوتهایی دارند; لذا لازم است اولا حریم وشخصیت هرکدام پاس داشته شود. ثانیا باسعه صدر و بزرگواری اختلافات (روحی،فکری و عملی) همدیگر را تحمل فرمایند.
6 – اعتدال
معتکفان از نظر شوق و ظرفیت نیز یکسان‌نیستند; بنابراین در برنامه‌های عبادی(سخنرانی، مباحثات علمی، قرائت قرآن،عزاداری، دعا، نوحه خوانی و…) باید میانه‌روی مراعات شود که خدای ناکرده زیاده روی‌در امور، اثرات منفی ایجاد نکند.
7 – عمل به توصیه‌ها
در این سفر و اردوی معنوی، بر مسافران وشیفتگان وادی عبادت و عرفان لازم است که‌نخست‌با توصیه‌های اساتید و سالکان طریق‌عشق و معرفت آشنا شوند و سپس به ریاضت‌و تهذیب روح بپردازند تا در کوتاه مدت به‌سرمنزل مقصود برسند. ان‌شاءالله.
به عبارت دیگر، هدف از اعتکاف، رسیدن‌به کمال و خشنودی خداوند است که آن هم‌مقدماتی دارد; مانند: اخلاص، خضوع،خشوع، تقوا، لقمه حلال، رجاء و امید، توکل،توبه و استغفار، شکر و سپاس، اشک، دعا،استمرار ذکر و…
8 – سؤالات دینی
با تشکیل جلسات پرسش و پاسخ می‌توان‌به سؤالات و شبهاتی که احیانا برای معتکفان‌مطرح است، جواب داد. لذا بایسته است که‌برادران و خواهران به صورت شفاهی و کتبی‌سؤالات خود را از سروران روحانی وکارشناسان امور دینی بپرسند.
9 – مجالست‌با ابرار
حال که بهترین زمان و مکان و دوستان‌نصیب معتکفان شده است، علاوه بربرکات‌گوناگون این ایام، نباید از ثمرات مصاحبت ومجالست‌با اهل علم و اخلاق، غافل شد.
10 – قبولی دعا
یکی از شرایط استجابت دعا، طولانی بودن‌سجده است و از دیگر شرایط، دعا کردن برای‌دیگران است; بنابراین دعا برای ظهور وسلامتی امام زمان‌علیه السلام، سلامتی و عزت رهبرمعظم، آزادی اسیران، پیروزی اسلام ومسلمین، شفای جانبازان و بیماران، سلامتی‌و سعادت خدمتگزاران، خانواده، اقوام،دوستان و بانیان اعتکاف و خصوصا طلب علومقام و رحمت الهی برای امام راحل‌قدس سره،شهیدان و اموات، فراموش نشود.
11 – مولودیه
شب و روز 13 رجب، سالروز ولادت مولودکعبه، حضرت امیرالمؤمنین علی‌علیه السلام است;نیکوست‌به همین مناسبت، به ذکر فضائل ومناقب آن حضرت پرداخته شود.
12 – سوگواری
باتوجه به این که 15 رجب مصادف بارحلت‌حضرت زینب کبری‌علیها السلام می‌باشد،شایسته است‌به همین مناسبت، با ذکرفضائل و مصائب آن بانوی نمونه، به سوگواری‌پرداخته شود.
13 – قدر لحظات
حال که خویشتن را در این چند روز از همه‌چیز و همه جا فارغ ساخته‌ایم و به جمع‌سالکان طریق دوست پیوسته‌ایم، شایسته‌است‌برای نیل به تکامل معنوی، از تمامی‌لحظات ملکوتی اعتکاف استفاده کنیم. و به‌قول دیگر، شبها و روزهای اعتکاف همان‌هنگامه‌های عروج و صعود است که می‌توان‌مسافت چهل ساله را به سرعت طی کرد; پس‌زینهار که این خلوت و سفر معنوی به نوعی باغفلت و سهل‌انگاری سپری شود!
آری، «هرشب، شب قدر است اگر قدربدانی.» باید مواظب بود در این ایام و لیالی‌نورانی، صفات رذیله‌ای مانند: سوءظن،حسادت، عجب، ریا، تکبر، غیبت، غفلت،دروغ و سایر امور ناپسند دل نورانی معتکفان‌را آلوده نکند.
14 – اندیشیدن
براساس آیات و روایات «تفکر» و «تدبر»بهترین عبادت است; لذا چه نیکوست که درمسائل خداشناسی، خودشناسی و غیره به‌تفکر و اندیشه پرداخت.
15 – خواب
یکی از نیازهای روحی و جسمی هرانسانی،خواب است; لذا معتکفان برای خود ودوستان شرایط مطلوبی فراهم بسازند تا بعداز مدتی استراحت، با انرژی و شادابی‌بیشتری به امور عبادی خود بپردازند. از این‌روست که خداوند حتی خواب روزه‌دار را نیزعبادت شمرده است.
16 – علاج افسردگی
چه بسا عده‌ای از معتکفان – خصوصانوجوانان – به سبب دوری از خانواده ودوستان، گاهی دچار دلتنگی بشوند; لذابستگان و دیگران می‌توانند با حضور خود درمسجد و دیدار از آنان، به تشویق و تقویت‌آن‌ها بپردازند.
17 – روحیه تعاون
یکی از ثمرات گرانبهای اعتکاف، مساله‌تعاون و همکاری است که می‌توان به روشهای‌متعدد، این روحیه را تقویت کرد; همانند:جاروکردن مسجد، پذیرایی در هنگامه‌های‌افطار و سحر، شستن ظروف و…
18 – آداب مساجد
سزاوار است در خصوص فضائل مسجد،آداب و احکام آن را نیز به یاد سپرد و مراعات‌نمود. مانند ثواب عبادت و نشستن در مسجد،رعایت کردن احترام و قداست مسجد،خواندن نماز تحیت، آلوده نکردن مسجد،وجوب طهارت آن در صورت آلودگی، عدم‌دست زدن به وسایل مسجد و غیره.
19 – بهداشت
مسائل بهداشت فردی، جمعی و مکانی‌باید مراعات شود; مثل: عدم حضور افرادی که‌بیماری مسری دارند، پاکیزه نگه داشتن‌جایگاه، وجود لوازم بهداشتی و…
20 – امکانات
فراهم کردن کتاب‌های قرآن، مفاتیح‌الجنان و مناجات، مهیا ساختن مهر و تسبیح‌به اندازه کافی، وجود کمکهای اولیه، فعال‌شدن سیستم تهویه و هواکش و…
21 – استحمام
از آنجایی که برای عده‌ای ممکن است‌موجبات غسل فراهم شود، لذا مسؤولین‌محترم با نزدیک‌ترین گرمابه قراردادی‌ببندند و یا این که در صورت امکان، در همان‌حیاط و محوطه مسجد چند دوش حمام راه‌اندازی کنند.
22 – توصیه‌های امنیتی
عدم آوردن اشیاء گران قیمت، عدم دست‌زدن به وسایل برقی و حرارتی، وجود ماموران‌انتظامی در اطراف جایگاه – خصوصا جایگاه‌اعتکاف خواهران – و غیره.
23 – حلالیت‌طلبی
از آنجایی که ممکن است در این چند روزه -به صورت خطا و جهل یا خدای ناکرده عمد وعلم – نسبت‌به دیگران بی‌احترامی و غیبتی محقق‌شده باشد، پس لازم است که معتکفان گرامی درپایان اعتکاف، از همدیگر حلالیت‌بطلبند.
24 – غبار روبی
همان طوری که پیش از اعتکاف بحمدالله‌در امر «غبارروبی مساجد» مشارکت‌به عمل‌آمده; شایسته است پس از اتمام زمان ومراسم با شکوه و گسترده اعتکاف، به‌بهداشت و غبار روبی جایگاه اعتکاف نیزاهمیت داده شود.
25 – نکاتی دیگر
برگزاری مسابقات دینی، نوشتن خاطرات،مقاله و شعر، کشیدن طرح پیرامون اعتکاف(قبل یا بعد از اتمام مراسم)، نوشتن و بازگوکردن پیشنهادها و انتقادات به مسؤولان‌محترم ستاد اعتکاف، گرفتن عکس دسته‌جمعی با دوستان معتکف و…

پی‌نوشتها:

1 – سوره توبه، آیه 18.
2 – سوره ذاریات، آیه 56.
3 – سوره بقره، آیه 125.
برگرفته از : کوثر :: مهر 1379، شماره 43
منبع : حوزه