اعتکاف و اسلام
اعتکاف عملی است عبادی که در شرع مقدس اسلام مستحب و در سنت نبوی (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و سیره ی معصومین (علیهم السّلام) دارای جایگاهی رفیع و ارزشمند است که همواره در انجام آن اهتمام می ورزیدند. اعتکاف از ریشه ی «عکف» و «عکوف» دارای معانی لغوی متعدد است که به مفهوم واحد و مشترکی بر می گردد. یعنی «العکوف الاقبال علی الشیء و ملازمته علی السبیل التعظیم له» به چیزی روی آوردن و به خاطر تعظیم و احترام با آن همراهی کردن و در اصطلاح دینی به معنای ماندن در مسجد و توقف در آن به قصد طاعت و بندگی خداست «هواللبث فی المسجد بقصد التعبد»، این معنای عمومی و پذیرفته شده از سوی علمای اسلام و محققین دینی است و مراسمی که امروزه در مساجد برگزار می شود، دقیقا ناظر به همین معناست. در عصر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نیز مراد و مقصود آن حضرت و مسلمانان از عمل به این سنت همین معناست و مفهوم بوده است.

اعتکاف در ادیان الهی
– اعتکاف در ادیان الهی سابقه ی دیرینه ای داشته و در اسلام استمرار یافته و احتمالا پاره ای از احکام و شرایط آن تغییر کرده است. علامه مجلسی (رحمت الله علیه) در بحارالانوار از اعتکاف حضرت سلیمان در بیت المقدس روایت کرده است. در شریعت حضرت ابراهیم اعتکاف جزو عبادات محسوب می شده و خداوند در قرآن کریم به ابراهیم و فرزندش اسماعیل دستور می دهد که: خانه ی مرا برای طواف کنندگان، معتکفان و نمازگزاران پاک و تطهیر کنید همچنین علامه طباطبایی (ره) در المیزان می نویسد هدف حضرت مریم از دوری نمودن از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به سنت اعتکاف بوده است.
علامه حلی (ره) نیز در کتاب تذکره الفقها به مشروعیت اعتکاف در ادیان پیشین تصریح نموده است؛ لذا شاید بتوان گفت اعتکاف دارای پیشینه ای به قدمت تمامی ادیان الهی و آسمانی است.

تاریخچه ی اعتکاف در ایران
سیر اعتکاف در ایران دارای فراز و فرود فراوانی است، اما آنچه که به اجمال می توان گفت این است که هر زمان علمای برجسته به اعتکاف اهتمام داشته اند و شرایط اجتماعی و سیاسی نیز اقتضا کرده، اعتکاف رواج یافته است از جمله در عصر صفوی به همت دو عالم بزرگ شیخ بهایی و شیخ لطف الله عاملى، اعتکاف رونق خاصی در شهرهای ایران یافت و یا در زمان آیت الله العظمی بروجردی همت زیادی در توسعه و رونق اعتکاف به کار رفت، تا جایی که به دستور ایشان درس های حوزه تعطیل و معتکفان مورد تشویق و ترغیب قرار می گرفتند. اما در بیشتر دوران به صورت محدود در مساجد شهرهای بزرگ و مذهبی برگزار می شد و می توان این سنت نبوی را قبل از انقلاب تقریبا فراموش شده دانست.

اعتکاف پس از انقلاب
پس از انقلاب گرایش به معنویات موجب توجه مردم به سنت های حسنه ای چون اعتکاف شد و آثار و برکات فردی و اجتماعی این عبادت انسان ساز زمینه گسترش و رشد آن را فراهم نمود. از سال 75با اقدامات و هماهنگی های سازمان تبلیغات اسلامی این سنت نبوی در سراسر کشور به گونه ای فراگیر مورد توجه قرار گرفت، به گونه ای که هر سال آمار معتکفین افزایش یافت و خیل علاقه مندان و مشتاقان به ویژه جوانان و نوجوانان، رشد چشم گیری داشته است و اکنون از شعایر مهم در ایام البیض رجب به شمار می آید.

استقبال عموم
آمار رسمی در خصوص برگزاری سنت حسنه ی اعتکاف که هر ساله از سوی سازمان تبلیغات اسلامی اعلام می گردد نشانگر این است که تعداد شرکت کنندگان در این مراسم، هر سال نسبت به سال قبل افزایش داشته است. چنانکه در سال گذشته در سراسر کشور، مجموعا تعداد 144654نفر در مساجد جامع جهت اعتکاف به مدت 3روز حضور یافتند که تعداد 81459نفر آنان را خواهران و 63195نفر را برادران تشکیل می دادند. اکثر معتکفین از میان اقشار جوان و نوجوان و دانش آموز و دانشجو و طلاب بوده اند، هر چند سایر اقشار نیز استقبال خوبی از این مراسم عبادی داشته اند.
در استان تهران در سال 82 با ظرفیت 86 مسجد جامع، حدود 17 هزار نفر در سنت حسنه اعتکاف شرکت کرده اند.

برنامه های جنبی اعتکاف
هر ساله همراه با اعتکاف که به مدت سه روز در مساجد جامع برگزار می گردد، برنامه ها و مراسمی از سوی سازمان تبلیغات اسلامی و هیأت امنای هر مسجد برای معتکفین تدارک دیده می شود اهم برنامه های پیش بینی شده برای امسال به شرح زیر می باشد:
1. تشکیل ستاد اعتکاف در استان ها و شهرستان ها و هماهنگی در جهت پذیرایی معتکفین.
2. اعلام لیست مساجدی که در سراسر کشور پذیرای معتکفین جهت ثبت نام خواهند بود.
3. دعوت از سخنرانان و مداحان مشهور جهت اجرای مراسم در جمع معتکفین
4. برپایی مراسم زیارت عاشورا، دعای توسل، دعای کمیل، دعای ندبه، مراسم دعا و مناجات و اعمال مشهور به ام داوود.
5. اجرای برنامه های شبی با قرآن با دعوت از قاریان ممتاز کشور.
6. برگزاری مسابقه ی روزنامه دیواری ویژه ی نوجوانان علاقه مند.
7. چاپ و انتشار جزوه یا کتاب احکام اعتکاف و توزیع آنها در میان معتکفین.
8. اجرای مراسم تواشیح توسط گروه های مختلف.
9. تبلیغات جامع شهری نظیر: چاپ پوستر و بروشور، نصب پلاکارد و تراکت و بوم و تهیه ی تیزرهای تلویزیونی و زیرنویس های مطبوعاتی و غیره.
10. توزیع فرم ویژه ی ارزیابی و سنجش در میان معتکفین مساجد.

مشکلات و موانع در اجرای طرح اعتکاف
برگزاری عمومی و سراسری این مراسم در مساجد جامع، قاعدتا مشکلات و محدودیت های خاص خود را در بردارد، اما سازمان تبلیغات اسلامی با همکاری ستادهای مردمی در طول برگزاری چندین ساله ی این مراسم توانسته بر بسیاری از این مشکلات و محدودیت ها غلبه کند و می توان گفت که امسال نوعی وحدت رویه به دست آمده است. تذکر محدودیت های سازمان تبلیغات چندان ضروری به نظر نمی رسد و متصدیان و دست اندرکاران امور مساجد و نهادهای ذیربط که خود از بانیان و مروجین این سنت نبوی(صلّی الله علیه و آله و سلّم) هستند، تمام تلاش و اهتمام خویش را به کار بسته اند، تا آنها را رفع نمایند و این سنت را به نحو بایسته و شایسته ای که در روایات مورد سفارش و تاکید قرار گرفته، برگزار نمایند، اما مشکل کمبود فضای مناسب برای پذیرایی از خیل عظیم علاقه مندان به این عبادت انسان ساز، به ویژه کمبود فضای لازم برای خواهران معتکف، شاید بزرگ ترین مشکل موجود باشد.

اهمیت اجتماعی و نتیجه ی اعتکاف
که انسان کامل از دیدگاه اسلام دارای ویژگی هایی در ابعاد فردی و اجتماعی است. عمل کردن به وظایف اجتماعی با همه ی ارزش و اهمیتی که دارد به تنهایی انسان را به کمال مطلوب نمی رساند، بلکه ورود به عرصه ی جامعه و فعالیت های اجتماعى، هرگاه با پشتوانه ای از ایمان و ویژگی های خاص فردی همراه نباشد، مایه ی سقوط انسان خواهد بود. بالعکس، پرداختن به مسئولیت ها و وظایف اجتماعی چنانچه دارای پشتوانه ای معنوی و برخاسته از پیوندی استوار با مبدأ هستی باشد ترقی و رشد انسان را به دنبال خواهد داشت.
از این رو ادیان الهی با آن که انسان را به عرصه ی تلاش های اجتماعی و مسئولیت پذیری در برابر همنوعان فرا خوانده اند، هیچ گاه تقویت پیوند او با خداوند را از نظر دور نداشته اند و همواره شیوه هایی از درون گرایی و درون نگری در ادیان آسمانی وجود داشته است. اعتکاف فرصت گران بهایی است که انسان می تواند خود را از دنیا و زنگارهای زندگی مادی جدا نموده و در خلوت با خدای خویش به راز و نیاز بپردازد و در این فرصت ارزشمند با نگاهی به عملکرد خود، خویشتن را مورد سؤال قرار داده و به جبران لغزش ها و کاستی ها بپردازد. اعتکاف در واقع نوعی خلوت و درون گرایی است برای ساختن انسان ها و جلوگیری از آفت خدا فراموشی و خود فراموشى. زیرا معمولا حضور پیوسته در عرصه ی کار و تلاش، به تدریج چه بسا انسان را از درون تهی کند. اعتکاف در مسجد و خلوت با یار فرصتی است که انسان در فضای روحانی مسجد، پیوندش را با مبدأ هستی استوار نماید و به کاوش در انگیزه ها و روحیات خویش بپردازد و در راستای رفع نقصان بکوشد. گر چه این برنامه ی خودسازی برای همه ی اعصار تشریع گردیده است، ولیکن در عصر ما پرداختن به آن ضروری تر می نماید، زیرا با گسترش ابعاد زندگی ماشینی زمینه ی رشد بیماری «از خود بیگانگی» و «مسخ شدن انسان» بیش از هر زمان دیگر مهیا شده است. اعتکاف پاسخ به ندای درون است و فرصتی طلایی برای رو آوردن به «خود» و «خدا».
برگرفته از : خیمه :: شهریور 1383 – شماره 15
منبع : حوزه