سخن اول
یکى از سنت‌هاى حسنه و مستحبات اسلامى که پس ازپیروزى انقلاب اسلامى احیاء گردید، سنت مبارک اعتکاف است.این سنت،در طول تاریخ اسلام و ادیان آسمانى طرفداران و عاملانى داشته و در بلاد اسلامى به طور عموم و شهرهاى شیعه و مراکز حوزوى بطور خاص مورد توجه بوده است.
مساجد شهرهاى مقدس نجف و کربلا و کاظمین و سامرا و مشهد و قم و اصفهان و شیراز و بسیارى دیگر از شهرهاى شیعه،خاطره حضور پر نور نیایشگران و معتکفان‌«ایام البیض‌»ماه رجب و احیانا دهه آخر ماه رمضان را در سینه دارد.
این عبادت که قبل از پیروزى انقلاب اسلامى حالت فراگیر و عمومى نداشت،در چند ساله اخیر در میان جمع کثیرى از صالحان و نیکان و خواهران و برادران دینى از اقشار گوناگون اجتماعى به ویژه دانشجویان و طلاب،متداول گردیده است و مساجد بسیارى از شهرهاى ایران و جهان اسلام پذیراى مهمانان خدا در ایام البیض ماه پر برکت رجب است.
از آنجا که اشتغال انسان به کار و زندگى و مسؤولیت‌هاى اجتماعى،گاهى موجب غفلت مى‌شود،و توجه به کار،گاه از توجه به هدف باز مى‌دارد و سبب مى‌شود وظیفه بزرگ یاد خدا و توجه به خود سازى و مبدا و منتهاى هستى فراموش شود.
اعتکاف،آب حیات بخش در کویر غفلت‌هاست.
غفلت از«خود»و«خداى خود»،بستر مرگ ارزشهاى انسانى و نقطه سقوط از پایگاه بلند خردورزى و عشق عرفانى و عامل پیوستن به زندگى پست و حیوانى است.
اولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم الغافلون(اعراف/179)
اعتکاف،بستر مناسب اندیشه و تفکر و خردورزى است.
اعتکاف،تلاشى است‌براى اینکه انسانهاى فرو رفته در غرقاب روزمره‌گى‌ها از فضاى پر التهاب روزانه به سوى‌«خویش‌»و«خداى خویش‌»باز گردند.
اعتکاف زمینه توبه و بازگشت است.بازگشت‌به قرآن و معنویت،بازگشت‌به دعا و استمداد از عالم غیب،بازگشت از«خودمدارى‌»به‌«خداگرایى‌»آنها که مسؤولیت‌هاى حساس‌تر و بزرگترى دارند،بیش از دیگران به اعتکاف و خودسازى نیاز دارند.
بى‌جهت نیست که شخص رسول الله صلى الله علیه و آله پس از هجرت،همه ساله دهه اول یا دوم و گاه هر دو دهه و در سالهاى آخر زندگى به طور منظم دهه سوم ماه مبارک رمضان را به‌«اعتکاف‌»مى‌پردازد و به همه دست‌اندرکاران و کارگزاران و رجال سیاسى،اجتماعى درس معنویت گرایى و ذکر و نیاش و روزه و تلاوت قرآن مى‌دهد.
اعتکاف،توقفى ناآگاهانه در مسجد نیست.صرف درنگ و مکث و«حبس خویشتن‌»در مسجد، بدون عشق به عبادت و قصد قربت نیست.
اعتکاف،لمیدن خوابیدن و چرت زدن و احیانا وقت گذرانى بیکاران و گردهمایى تفریحى-سیاحتى در مساجد بزرگ شهر نیست.
در اعتکاف کسانى که کار دارند و زیاد هم کار دارند،و غرق دنیاى اقتصاد و سیاست و هنر و مطبوعات و غیره هستند،باید از تولید و توزیع و طرح و برنامه‌هاى اقتصادى و سیاسى و فرهنگى و نظامى و کار و زندگى فاصله بگیرند و به همآهنگى کار و تلاش و فعالیت‌ها،با رضاى خدا و وظیفه مکتبى بیاندیشند.تنظیم فکر و اندیشه و عمل،با معیارهاى الهى را تمرین کنند.
کار براى امت و تامین حوائج نیازمندان،تشییع پیکر شهیدان و مؤمنان،عیادت بیماران و هر کارى که در آن،خود مطرح نیست و انگیزه الهى دارد،با اعتکاف سازگار است و حتى در برخى احادیث قضاى حوایج مؤمنان از اعتکاف برتر شناخته شده است.
اعتکاف،دوره کوتاه مدت خود سازى است،که حداقل سه روز طول مى‌کشد و انسان را از حاکمیت غریزه‌ها،عادت‌ها و اشتغالات معمول زندگى آزاد مى‌سازد.
اعتکاف،محو خود خواهى در امواج بلند خداگرایى و خدمت‌به امت اسلامى است.
اعتکاف،برون رفتن از خانه خویش و مصمم شدن بر حضور در خانه حضرت حق است. عبادتى مستحبى و تقرب جویانه و داوطلبانه است که روزه روز سوم آن رنگ وجوب مى‌گیرد.
اعتکاف،گریز از لذت گرایى و هر گونه التذاذ جنسى و مهار حس خود محورى و برترى جوئى و بازگشت از قبله دیناگرایان به سمت و سوى قلب و قبله هستى است. خود سازى،محاسبه نفس،توبه و نیایش،نماز و تلاوت قرآن و استمداد از آستان قدس ربوبى از دیگر برکات‌«اعتکاف‌»است.
از آنجا که گرد آورى احکام و استفتائات مربوط به اعتکاف،کارى است که مؤمنان را در انجام این وظیفه الهى یارى مى‌دهد،ستاد هماهنگى اعتکاف شهر مقدس قم که از دیر باز از حافظان و مروجان این سنت‌حسنه اسلامى است.از برادر بزرگوار جناب حجت الاسلام محمد حسین فلاح‌زاده،در خواست کرد،احکام و مسائل این عبادت اسلامى را در ابعاد مختلف واجبات-محرمات،مبطلات و احیانا مکروهات و مباحات گرد آورى کنند،تا عاکفان خانه دوست فرمان الهى را بهتر بشناسند و با عمل به احکام دین،از فیض ثواب و ارزش معنوى مورد نظر از انجام اعتکاف،بهره‌مند شوند.
در پایان از همه عاکفان حضرت دوست و مؤمنان معتکف در مساجد میهن اسلامى صمیمانه مى‌خواهیم،براى زلال شدن دریاى قلبها و صاف شدن آسمان اندیشه مسلمین و تحکیم دوستى بین یاران و دوستان انقلاب اسلامى و ظهور مصلح کل حضرت بقیت الله الاعظم علیه السلام دعا کنند و عزت و عظمت فرزندان امام خمینى قدس سره را همراه با سلامت و موفقیت رهبر بزرگوار انقلاب-حضرت آیت الله العظمى خامنه‌اى و مراجع عظیم الشان جهان تشیع از خداى بزرگ تمنا کنند.
مایه سپاس است اگر نظرات اصلاحى و تکمیلى خود را به نشانى-قم،صندوق پستى 316-37185 ستاد مرکزى اعتکاف بفرستید.

پیشگفتار
اسلام،فکر جدایى از زندگى دنیا و گوشه نشینى و کناره گیرى از مردم و به تعبیر دیگر رهبانیت را باطل و ناپسند اعلام کرد،اما اعتکاف را به عنوان فرصتى براى بازگشت‌به خویش و خداى خویش قرار داد،تا کسانى که از هیاهو و جنجالهاى زندگى مادى خسته مى‌شوند، بتوانند چند صباحى با خداى خود خلوت کنند و جان و روح خود را با خالق هستى ارتباط دهند،و با توشه معنوى و اعتقادى راسخ و ایمان و امیدى بیشتر به زندگى خود ادامه دهند،و خود را براى صحنه‌هاى خطر و جهاد در راه خدا آماده سازند و همیشه با یاد خدا تلاش کنند و خود را در محضر پروردگار ببینند و از نافرمانى او بپرهیزند و به سوى سعادت دنیا و آخرت گام بردارند.که با اندک تاملى در احکام و مسائل این برنامه زیباى عبادى پى به چنین حقایقى خواهیم برد.
از آنجا که پس از پیروزى انقلاب اسلامى در ایران،سنت اعتکاف حیات دیگرى یافته و جمع زیادى از مشتاقان به ویژه جوانان بدان روى آورده‌اند و چون در سابق،کمتر مورد توجه بوده، احکام آن در اکثر رساله‌هاى توضیح المسائل یافت نمى‌شود،لذا بر آن شدیم که احکام اعتکاف را به مقدارى که مورد ابتلاء و نیاز است،با استفاده از منابع معتبر فقهى و استفتاءآت جدید،مطابق با فتاواى مراجع معظم تقلید آماده کنیم،که دفتر حاضر حاصل این تلاش است. امیدواریم راه گشاى بندگان خالص خداوند باشد و مورد قبول حضرت حق قرار بگیرد.

یاد آورى:
آنچه در این نوشته به صورت مساله آورده شده بر اساس فتاواى بنیانگذار جمهورى اسلامى حضرت آیت الله العظمى امام خمینى قدس سره است که از ترجمه بحث اعتکاف کتاب‌«العروت الوثقى‌»با ملاحظه حواشى معظم له و کتاب‌«تحریر الوسیله‌»استفاده شده است.
فتاواى سایر مراجع معظم تقلید نیز با استفاده از تعلیقات آن بزرگواران بر کتاب‌«عروت‌»و استفتاءاتى که توسط معاونت فرهنگى مسجد مقدس جمکران و ستاد مرکزى اعتکاف قم در اختیار گذاشتند،آورده شده است.

آشنایى با اعتکاف

تعریف اعتکاف
1- اعتکاف،در لغت‌به معناى توقف در جایى است و در اصطلاح احکام،عبارت است از ماندن در مسجد به قصد عبادت خداوند،با شرایطى که خواهد آمد.
2- انسان مى‌تواند،در حال اعتکاف،بنشیند،بایستد،بخوابد،یا راه برود.

اقسام اعتکاف
3- اعتکاف بر دو قسم است،مستحب و واجب،که در اصل،یک عمل مستحبى است،ولى ممکن است‌به سببى واجب شود،که از جمله اسباب وجوب اعتکاف،این امور است:
نذر،عهد یا قسم،مثلا انسان نذر کند یا با خداى خود عهد کند یا قسم بخورد که اگر در فلان کار موفق شد،یا از فلان بیمارى شفا پیدا کرد چند روز در مسجد معتکف شود.(در بحثهاى آینده خواهد آمد که حداقل مدت اعتکاف سه روز است.)
شرط ضمن عقد،مثلا هنگام قرار داد اجاره منزل،صاحب خانه شرط مى‌کند که مستاجر هر سال پنج روز در مسجد معتکف شود و مستاجر نیز این شرط را مى‌پذیرد.
اجاره،مثلا شخصى اجیر مى‌شود که با دریافت مزد-یا بدون دریافت مزد-از طرف میت در مسجد معتکف شود.(مانند نماز استیجارى)

زمان اعتکاف
4- در طول سال در هر زمانى که انسان بتواند،حداقل سه روز در مسجد بماند و روزه بگیرد صحیح است (تفصیل این مساله در بحث مدت اعتکاف و روزه اعتکاف خواهد آمد.) ولى بهترین زمان براى اعتکاف ماه مبارک رمضان و در ماه رمضان،دهه آخر آن است.
5- س:آیا اعتکاف نذرى را مى‌توان در ماه رمضان انجام داد؟
آیت الله بهجت:مانعى ندارد.
آیت الله مکارم:مانعى ندارد،مگر اینکه نیت او غیر ماه رمضان باشد.
آیت الله صافى:اگر نذر مطلق یا مقید به ماه رمضان باشد اشکال ندارد.
6- س:افضل اوقات اعتکاف چه زمانى است؟آیا ایام البیض ماه رجب فضیلت‌خاصى براى اعتکاف دارد؟ (ایام البیض سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم.)
آیت الله مکارم:بهترین اوقات اعتکاف،ماه مبارک رمضان و از همه بهتر دهه آخر آن است.
آیت الله بهجت:افضل اوقات ماه رمضان است‌خصوصا در دهه آخر آن و ایام البیض رجب نیز تاکید شده است.

شرایط اعتکاف
7- در صحت اعتکاف،امورى شرط است که برخى از آنها مربوط به شخص معتکف و برخى مربوط به خود اعتکاف است که در اینجا به بیان آن شرایط،و احکام لازم آنها مى‌پردازیم.

شرایط معتکف:
1- عقل.(از دیوانه صحیح نیست)
2- ایمان (1) .(از غیر مؤمن صحیح نیست)
3- قصد قربت.(هر گونه ریا و خود نمایى،اعتکاف را باطل مى‌کند).
4- روزه دارى در ایام اعتکاف.
5- اجازه گرفتن از کسى که اجازه او لازم است.

شرایط اعتکاف:
1- از سه روز کمتر نباشد.(زمان)
2- در مسجد جامع باشد.(مکان)
3- ادامه ماندن در مسجد و خارج نشدن از آن.

نیت اعتکاف
8- اعتکاف،همانند سایر عبادات،باید با نیت و قصد قربت‌باشد و هر گونه ریا و خود نمایى و قصد غیر الهى آن را باطل مى‌کند.
9- در نیت اعتکاف،قصد وجه شرط نیست،یعنى لازم نیست قصد کند که اعتکاف واجب است‌یا مستحب.
10- کسى که بخواهد در نیت اعتکاف،قصد وجه کند،در اعتکاف واجب نیت وجوب و در اعتکاف مستحب،نیت استحباب مى‌کند و واجب بودن اعتکاف در روز سوم ضررى ندارد،هر چند بهتر است که از روز سوم نیت وجوب کند.
11- از آغاز تا پایان اعتکاف،باید با نیت و قصد قربت‌باشد،بنابر این اگر به همین قصد،اعتکاف را شروع کند صحیح است،همچنین اگر به قصد اینکه فردا معتکف شود به مسجد برود و از اول وقت(طلوع فجر)در آنجا باشد صحیح است.
12- س:زمان نیت اعتکاف چه وقتى مى‌باشد؟و آیا اول شب مى‌شود نیت کرد؟
آیت الله تبریزى:زمان نیت اعتکاف،وقت‌شروع اعتکاف است که طلوع فجر مى‌باشد و با استمرار نیت اول شب هم مانعى ندارد.
13- س:آیا در اعتکاف نیازى به قصد نمودن عبادات دیگر هم هست؟
آیت الله صافى:احتیاط مستحب است.
آیت الله مکارم:قصد عبادت دیگرى در آن شرط نیست. آیت الله بهجت:ظاهرا معتبر است در اعتکاف منضم شدن قصد عبادت دیگرى که خارج از اوست.
14- س:آیا تجدید نیت در روز سوم اعتکاف مستحب لازم است؟
آیت الله صافى:بهتر است که تجدید نیت وجوب نماید.
آیت الله بهجت:تجدید نیت در روز سوم لازم نیست،گر چه احوط است.
آیت الله مکارم:تجدید نیت لازم نیست.

نیابت در اعتکاف
15- انسان مى‌تواند اعتکاف را براى خود یا براى دیگرى بجاى آورد.به قسم دوم،اعتکاف نیابتى گفته مى‌شود.
16- اعتکاف به نیابت میت‌بى‌اشکال است ولى به نیابت از انسان زنده،بنابر احتیاط به قصد رجاء،اشکال ندارد (2) .پس به طور خلاصه مى‌توان در این بخش اعتکاف را اینگونه تقسیم کرد:

اعتکاف:
1- براى خود
2- براى دیگران:
1- به نیابت از میت
2- به نیابت از زنده

یاد آورى:
گر چه روزه به نیابت از انسان زنده صحیح نیست ولى روزه گرفتن در اعتکاف مانند نماز براى طواف است که به تبع عمل دیگر لازم مى‌شود و همچنانکه طواف و نماز آن به نیابت زنده‌ها صحیح است اعتکاف و روزه آن نیز صحیح است.
17- اعتکاف به نیابت از دو یا چند نفر،صحیح نیست،ولى مى‌تواند اعتکاف را به نیت‌خود بجا آورد و ثواب آن را به دیگران اهدا کند،خواه یک نفر باشد یا چند نفر،زنده یا مرده.
18- س:آیا اعتکاف را به نیابت از کسى که مرده است و یا به نیابت از کسى که زنده است مى‌توان انجام داد؟
آیت الله تبریزى:به نیابت از میت مانعى ندارد ولى به نیابت از حى[زنده]اشکال دارد.

عدول از نیت اعتکاف
19- عدول از اعتکافى به اعتکافى دیگر جایز نیست،و فرقى نیست که هر دو واجب باشد،مثلا از اعتکاف استیجارى (که براى دیگرى با دریافت مزد انجام مى‌دهد) به نذرى،یا هر دو مستحب،مثلا از اعتکاف براى خود به اعتکاف نیابتى تبرعى (داوطلبانه و بدون دریافت مزد) یا یکى واجب و دیگرى مستحب،مثلا از ابتدا به نیت اعتکاف نذرى در مسجد مانده و در روز دوم نیت را از نذر به استحباب برگرداند.
20- عدول از نیابت‌شخصى به نیابت از شخص دیگر جایز نیست،مثلا دو روز به نیابت‌«على‌»معتکف بوده و روز سوم به نیابت از«حسن‌»اعتکاف کند.
21- اگر قصد داشته که اعتکاف را براى خودش انجام دهد،پس از شروع نمى‌تواند نیت را برگرداند،و به نیابت از دیگرى به اتمام برساند،همچنانکه عکس این نیز جایز نیست.

روزه اعتکاف
22- انسان،در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد،بنابر این،کسى که نمى‌تواند روزه بگیرد،مانند، مسافر،مریض و زن حایض یا نفساء و کسى که عمدا روزه نگیرد،اعتکافش صحیح نیست.
23- مسافر و مریض اگر معتکف شوند صحیح نیست ولى زن حایض یا نفساء نه تنها اعتکافش صحیح نیست‌بلکه به جهت توقف در مسجد گناه کار است.
24- اعتکاف در روز عید فطر و قربان یا دو روز قبل از عید به طورى که روز سوم آن عید باشد صحیح نیست.
25- لازم نیست که روزه،مخصوص به اعتکاف باشد،بلکه هر روزه‌اى باشد صحیح است،مثلا در ایام اعتکاف،روزه قضا یا نذرى یا استیجارى (3) بجا آورد.
26- اگر شخصى نذر کند که در ایام معینى معتکف شود (4) و در همان ایام روزه نذرى یا استیجارى بر عهده او باشد،مى‌تواند در همان اعتکاف،روزه نذرى یا اجاره‌اى خود را بجا آورد. ولى اگر نذر اعتکاف بدین گونه بوده است که روزه براى اعتکاف یا به خاطر اعتکاف باشد، کفایت از روزه نذرى یا اجاره‌اى نمى‌کند (5) .
27- انسان مى‌تواند نذر کند،در سفر روزه بگیرد و به نظر برخى مراجع معظم تقلید،حتى هنگام سفر هم مى‌تواند نذر کند که روزه بگیرد و در این صورت اعتکافش صحیح است.به یک استفتاء توجه کنید:
28- س:آیا در مسافرت مى‌شود روزه در سفر را نذر کند؟
آیات عظام خامنه‌اى،سیستانى،بهجت:مى‌تواند.
آیت الله مکارم:اشکال دارد ولى اگر نذر کرد،احتیاط آن است که به نذر خود عمل کند.
آیت الله فاضل:خیر.
29- س:آیا هر گونه روزه،و لو استیجارى و…براى اعتکاف کافى است؟
آیت الله فاضل:خیر،بلکه روزه اعتکاف باید به نیت کسى باشد،که اعتکاف به نیت او انجام مى‌گیرد،لذا کفایت روزه استیجارى و غیره براى کسى که در نیت‌خود اعتکاف نموده محل تامل و اشکال است.
آیت الله مکارم:کفایت روزه استیجارى براى اعتکاف مشکل است.
آیت الله بهجت:کافى است.

اجازه اعتکاف
30- این افراد بدون اجازه،نمى‌توانند معتکف شوند:
زن بدون اجازه شوهرش، (6) در صورتى که اعتکاف موجب از بین رفتن حق او باشد،بنابر احتیاط واجب (7) اجازه او لازم است.
فرزند بدون اجازه والدین، (8) در صورتى که اعتکاف او موجب اذیت و آزار آنان باشد و اگر موجب اذیت و آزار آنان باشد و اگر موجب اذیت و آزار آنها هم نباشد احتیاط مستحب (9) است اجازه بگیرد.
کسى که در استخدام دیگرى است،مانند برخى از کارگران و کارمندان،در صورتى که قرار داد اجاره به گونه‌اى است که منفعت اعتکاف را نیز در بر مى‌گیرد،یعنى اعتکاف با عمل به اجاره منافات دارد.
31- در اعتکاف،بلوغ شرط نیست،بنابر این اگر کودک ممیز معتکف شود،صحیح است.

مدت اعتکاف
32- مدت اعتکاف حداقل سه روز است و در کمتر از آن صحیح نیست ولى در زیاده حدى ندارد.ولى اگر پنج روز معتکف شود،روز ششم را نیز واجب است‌بماند،بلکه بنابر احتیاط واجب،هر گاه دو روز اضافه کرد،روز سومش هم باید بماند،پس اگر هشت روز معتکف شد،روز نهم هم واجب است.
33- این سه روز از طلوع فجر روز اول تا مغرب (10) روز سوم است،بنابر این اگر بعد از طلوع فجر،و لو با چند دقیقه تاخیر به مسجد برسد آن روز جزو اعتکاف به حساب نمى‌آید و چنانچه قبل از مغرب روز سوم،اعتکاف را قطع کند،افزون بر آنکه کار حرامى کرده،اعتکاف نیز باطل است.
34- سه روز اعتکاف با شبهاى آن است که حداقل سه روز و دو شب در وسط است،بنابر این نمى‌تواند شبها را از مسجد خارج شود،یا نذر کند که سه روز بدون شبها در مسجد معتکف شود.
35- اگر انسان نذر کند که دو روز معتکف شود نه بیشتر از آن،اینگونه نذر باطل است (11) ولى اگر مقید نکرده که بیشتر نباشد نذر صحیح است و واجب است که روز سوم را نیز بماند.
36- س:منظور از روز در اعتکاف چیست؟
آیات عظام تبریزى،بهجت،مکارم:منظور از روز طلوع فجر است تا غروب آفتاب چنانچه در احکام نماز ذکر شده است.
37- س:اگر کسى نذر کند،سه روز منفصل اعتکاف کند آیا نذرش منعقد مى‌شود؟نذر اعتکاف کمتر از سه روز چه؟
آیت الله بهجت:منعقد نمى‌شود.
آیت الله صافى:الف:منعقد نمى‌شود ب:اگر مقید به کمتر از سه روز باشد منعقد نمى‌شود.
38- س:آیا بیشتر از سه روز مى‌توان اعتکاف کرد به طورى که آن زیاده،قسمتى از یک روز یا قسمتى از یک شب باشد.
آیت الله تبریزى:مانعى ندارد.
39- س:کسى که پنج روز در اعتکاف بوده:آیا روز ششم بر او واجب است؟
آیت الله تبریزى:واجب است.

ادامه دارد …