نویسنده:مصطفی آخوندی

در میان عناصر و ارکان نبرد نامتقارن، سهم معنویت در پیروزی بسیار بالاست، به عبارت دیگرعنصر معنویت زیر ساختار و رکن اساسی پیروزی به شمار می‏آید. مقاله حاضر، به تبیین نقش عنصر معنویت در نبرد نامتقارن از دیدگاه امیرمؤمنان(‌‌‌ع) پرداخته و در سه بخش تنظیم شده است.
بخش نخست آن به پیوند تنگاتنگ جهاد و معنویت‏با مؤلفه‏های معنویت اشاره کرده است، بخش دوّم به رهنمودها و سفارش‏هایی که امام علی(‌‌‌ع) پیرامون معنویت به رزمندگان اسلام داشته را به تصویر کشیده است. از قبیل: یاد خدا، نماز، راز و نیاز و دعا، صبر و پایداری، توکّل و… و بخش سوم به سیره امام علی(‌‌‌ع) اشاره دارد.
هرچند امروز از نظر تکنولوژی با دشمن فاصله زیادی داریم، ولی مؤلفه‏هایی در اختیار داریم که اگر به آنها توجه شود، بر دشمن برتری می‏یابیم. مؤلفه‏هایی که دشمن از آن محروم است و هرگز به آن نمی‏رسد و از جمله آنها عنصر معنویت است.
اگر عنصر معنویت تقویت شود، توان‏رزمی رزمندگان از آنچه که دشمن هم تصور نمی‏کند بالاتر می‏رود. لذا بر اساس آموزه‏های دینی، همانند آیه ۱۲۵ سوره آل عمران باید روی معنویت سرمایه‌گذاری کرد. بَلَی إِن تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَیأْتُوکُم مِن فَوْرِهِمْ هذَا یمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَهِْْ آلاَفٍ مِنَ الْمَلاَئِکَهِْْ مُسَوِّمِینَ. آری، (امروز هم) اگر استقامت و تقوا پیشه کنید، و دشمن به همین زودی به سراغ شما بیاید، خداوند شما را به پنج هزار نفر از فرشتگان، که نشانه‏هایی با خود دارند، مدد خواهد داد! عنصر معنویت، ثبات قدم، دست‌یابی به امدادهای غیبی و… را در پی دارد و گاه توان رزمی را از یک نفر به ده نفر، بلکه یک نفر در مقابل هشتاد نفر ـ چون جبهه حزب الله ـ بالا می‏برد.
چرا که در فرهنگ اسلامی، معنویت زیر بنا و زیر ساختار هر حرکتی به شمار می‏آید. نیرویی که بر اصول معنویت تکیه کرده و در هاله‏ای از معنویت یعنی اعتقاد به مبداء و معاد فرورفته، نسبت‏به بایدها و نبایدهای شریعت توجه ویژه‏ای دارد. به بایدها عمل می‏کند و از نباید پرهیز جدی دارد. واین مسئله در نبرد، ظهور و تجلّی می‏یابد چون نبرد و جنگ خوشایند انسانها نیست، (و هوکره لکم) و نیز ده‌ها باید و نباید در آن عرصه وجود دارد که جز با وجود معنویت به اجرا در نمی‏آید.
البته توجه به معنویت معنایش بی‏مهری یا نادیده گرفتن سلاح و تجهیزات، تکنولوژی، اطلاعات، حفاظت، طرح و عملیات و پشتیبانی نیست؛ زیرا، فرمان الهی «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍْْ» است که به ابزار مادی و تکنولوژی توجه ‌شود، ولی اینها فرع بر معنویت می‏باشند و کارآمدی ابزار مادّی و تکنولوژی و دیگر ارکان نظامی، به نیروی انسانی مؤمن و متعهد بستگی دارد و سهم معنویت در نیروی کیفی کاملاً روشن است.
بحث معنویت در نبرد نامتقارن در آموزه‏های دینی از منظرهای گوناگون قابل تأمل و بررسی ‏است: از منظر قرآن، روایات، سیره معصومین علیهم السلام، جنگ‏های صدر اسلام و… نوشته حاضر در صدد است، نقش معنویت در نبرد نامتقارن را از منظر امیرمؤمنان(‌‌‌ع) واسوه مجاهدان کاوش کند.
آن امام همام تنها کسی است که پرچمدار و خط شکن جنگ‏های‏پیامبر(‌‌‌ص) بوده و در تمامی جنگ‏های آن حضرت با مشرکان به جز جنگ تبوک حضورداشته و چندین سرّیه مهم را نیز فرماندهی کرده است. نقش تعیین‌کننده و سرنوشت ساز آن بزرگوار در همه عرصه‏های نبرد جهت نیل به پیروزی بر کسی پوشیده نیست. افتخارات جهادی او همین بس که مدال‏هایی را از جانب خدا و رسول خدا(‌‌‌ص) در ده‌ها آیه قرآنی و روایات نصیب خود ساخته که احدی از ابناء بشر به دست نیاورده‏است.
امام علی(‌‌‌ع) سرچشمه جوشان نبوغ و توان و تجارب نظامی است که به جز رسول‏خدا(‌‌‌ص) کسی شاهد آن نیست، آن هم تجاربی که در نبردهای نامتقارن و نامتوازن به دست آمده است. نبردهایی که با سنجش معادلات مادّی هیچ تقارن و توازنی با هم نداشتند و استعداد نیرویی و تجهیزات لشکر اسلام با استعداد نیرویی و تجهیزات لشکر کفر قابل مقایسه نبود.
به عنوان مثال‏در جنگ بدر تعداد مسلمانان ۳۱۳ نفر و ۸ قبضه شمشیر در مقابل ۹۵۰ نفر از دشمن با تجهیزات کامل. در جنگ احد هفتصد نفر مسلمان در مقابل سه هزار نفر دشمن، در جنگ خندق سه هزار نفر رزمنده در برابر ده‏هزار نفر جنگجوی دشمن، در جنگ خیبر ۱۴۰۰ نفر مسلمان در‌مقابل ده هزار نفر جنگجویان یهود.
توصیه‏های معنوی برخاسته از چنین شرایطی توسط امام علی(‌‌‌ع)، در حقیقت توجّه به‏نوعی راهبرد است که معادلات مادّی را به هم می‏ریزد و پیروزی را علی رغم نامتقارن بودن‏ نبرد، برای مسلمانان به ارمغان می‏آورد. به عبارت دیگر نگاه امام علی(‌‌‌ع) به جهاد و نبرد با دشمنان اسلام یک نگاه معنوی است، درست‏ نقطه مقابل کافران که ابزار مادّی و فیزیکی را دخیل در پیروزی‏ها می‏بینند و بر استعداد نیرویی و تجهیزات تکیه می‏کنند.
ولی امیرمؤمنان(‌‌‌ع) به پیروی از قرآن کریم (کَمْ مِنْ فِئَهٍْْ قَلیلَهٍْْ غَلَبَتْ فِئَهًْْ کَثیرَهًْْ بِإِذْنِ الله) قدرت ایمان و معنویت را عامل پیروزی می‏داند. سخنی از امام خمینی(ره) تأییدی بر این مدعا است، می‏فرماید: ارتش اسلام در صدر اسلام با آن که ارتش ضعیف بود به حسب ساز و برگ [نظامی] شاید هرچند یک نفر یک شمشیر داشتند، هر چند (نفر) یک اسب داشتند، لکن چون قوّت ایمان داشتنددر ظرف کمتر از نیم قرن بر تمام قدرت‏هایی که در آن وقت بودند غلبه کردند، تمام قدرت‏ها راخاضع کردند.
و در مورد نقش معنویت در توان افزایی نیروها می‏فرماید: انسان چنانچه از جهت روحانیت اسلام را، آن جهت معنویت اسلام را حفظ بکند، یک آدم می‏شود صد تا، یک آدم می‏شود هزار تا. مالک اشتر یک نفر نبود، مالک اشتر یک آدمی بود که یک لشکر بود و بیشتر. حضرت امیر(‌‌‌ع) یک نفر نبود همه عالم بود، همه چیز بود روی آن جهات معنویت و واقعیتی که داشت.
و این همان نقش تعیین کننده و کاربرد معنویت در نبرد نامتقارن است که این مقاله آن را از منظر اسوه مجاهدان، امیرمؤمنان(‌‌‌ع)، در سه بخش تعقیب می‏کند.
１. پیوند تنگاتنگ جهاد با معنویت
نبرد در معارف بلند اسلامی که نام مقدس جهاد بر خود گرفته، به عنوان یک «تکلیف و وظیفه الهی» سرآمد عبادات به شمار آمده است. و فرجام و سرانجام آن با وصف «احدی الحسنین» به نیکی یاد شده و ده‌ها آیه و روایت فضیلت و برتری آن را بر سایر عبادات بیان داشته است.
از این رو ماهیت جهاد در راه خدا چون آهن‏ربا، مؤمنان را به گونه‏ای به سوی خود جذب کرده که مجاهدان برای نیل به پاداش جهاد، بر یکدیگر سبقت می‏گیرند و در میدان نبرد چون کوه استوار می‏ایستند. اشک حسرت حلقه زده بر چشمان تهی دستانی که به علت نداشتن امکانات از حضور در جنگ تبوک محروم شدند؛ (توبه/۹۲)
و یا حنظله نوداماد که ‏اشتیاق به جبهه احد، او را از پرداختن به غسل جنابت بازداشت و سحرگاهان سراسیمه خود رابه پیامبر(‌‌‌ص) در احد رساند و سرانجام غسیل الملائکه شد.
یا بسیجیان که با دست بردن در شناسنامه، حضور خود را قانونی جلوه داده تا به جبهه دفاع ‏مقدس برسند و ده‌ها نمونه دیگر، بیانگر این جاذبه معنوی جهاد در راه خداست که بهترین‏موتور محرک حضور و استقامت، ایجاد انگیزه، روحیه و شوق است که هیچ جایگزینی ندارد.
درسخنان امیرمؤمنان(‌‌‌ع) نگاه به جهاد چنین است:
１. جهاد بر توسن راهوار معنویت استوار و به‏عنوان باب‏الجنّهْْ، نشان و زیوراولیاء خاص الهی شمرده شده است، می‏فرماید: فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّهِْْ فَتَحَهُ الله لِخَاصَّهِْْ أَوْلِیائِهِ وَ هُوَ لِبَاسُ التَّقْوَی وَ دِرْعُ الله الْحَصِینَهْْ ُوَ جُنَّتُهُ الْوَثِیقَهُْْ. همانا جهاد در راه خدا، دَری از درهای بهشت است، که خدا آن را به روی اولیاء خاص خودگشوده است.
جهاد، لباس تقوا، و زره محکم، و سپر مطمئن خداوند است. نکته این کلام نورانی آن است که جهاد، یکی از بهترین و کوتاه‏ترین راه‌های کسب سعادت اخروی و بهشت جاودانه است. مظهر تقوا و بهترین راه پرواز به سوی خدا و باز دارنده‏ترین عناصر در مقابل کلیه انحراف‏ها و فسادها و گناهان.
２. نبرد در راه خدا نه تنها ماهیتی معنوی دارد که بر قلّه رفیع معنویت جای گرفته است. ازاین رو در کلام امام متقین، برترین نردبان عروج و بهترین وسیله کمال برای بندگان شایسته‏خدا به شمار آمده است. إِنَّ أَفْضَلَ مَا تَوَسَّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ إِلَی الله سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی الْإِیمَانُ بِهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِهِ فَإِنَّهُ ذِرْوَهُْْ الْإِسْلَامِ. همانا برترین وسیله‏ای که انسانها می‏توانند با آن به خدای سبحان نزدیک شوند، ایمان به‏خدا و رسولش، و جهاد در راه خدا است که همانا جهاد، قلّه بلند اسلام است. در این سخن، جهاد، وسیله تقرب بندگان خدا و کسب رضوان الهی شمرده شده است، جهادی‏که با ایمان در هم تنیده شده و برایمان کامل استوار، باشد.
３. در سخنان امیرمؤمنان(‌‌‌ع) آنجا که از ارکان و پایه‏های استوار ایمان به خدا، سخن به میان آمده، جهاد در راه خدا، شاخص ایمان تجلّی کرده که بر سه رکن دیگر یعنی صبر، یقین‏و عدل بر خود می‏بالد. چرا که سهم جهاد در برتری بخشیدن به نام خدا و پایداری آیین خدا ازهمه بیشتر است:
وَ سُئِلَ(‌‌‌ع) عَنِ الْإِیمَانِ فَقَالَ الْإِیمَانُ عَلَی أَرْبَعِ دَعَائِمَ عَلَی الصَّبْرِ وَ الْیقِینِ وَ الْعَدْلِ وَ الْجِهَادِ… والجهاد منها علی اربع شُعب: علی الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الصِّدْقِ فِی الْمَوَاطِنِ وَشَنَئانِ الْفَاسِقِینَ فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ نَهَی عَنِ الْمُنْکَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ الْکَافِرِینَ‏وَ مَنْ صَدَقَ فِی الْمَوَاطِنِ قَضَی مَا عَلَیهِ وَ مَنْ شَنِئَ الْفَاسِقِینَ وَ غَضِبَ لِلَّهِ غَضِبَ الله لَهُ وَ أَرْضَاهُ‏یوْمَ الْقِیامَهِْْ.
در مورد ایمان از امام علی(‌‌‌ع) سؤال شد. فرمود: ایمان بر چهار رکن استوار است: صبر، یقین، عدل و جهاد… جهاد، خود بر چهار بخش تقسیم می‏شود: امر به معروف، نهی از منکر، صداقت وراستگویی در هر حال و دشمنی با فاسقان. پس هر کس به معروف امر کرد، پشتوانه نیرومند مؤمنان است. و آن کس که از زشتی‏ها نهی‏کرد، بینی منافقان را به خاک مالید، و آن کس که در میدان نبرد صادقانه پایداری کند حقی راکه بر گردن او بوده ادا کرده است، و کسی که با فاسقان دشمنی کند و برای خدا خشم گیرد، خداهم برای او خشم آورد و روز قیامت او را خشنود سازد.
در این کلام، جهاد رکن ایمان شمرده شده است، جهادی که بر پایه ارزش‏های الهی ومعنویت استوار گشته است، مانند: صداقت، راستگویی، امر به معروف و نهی از منکر.
４. اعتلاء کلمهْْ الله به واسطه جهاد است. امام(‌‌‌ع) می‏فرماید: … أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ إِنَّهُ مَنْ رَأَی عُدْوَاناً یعْمَلُ بِهِ وَ مُنْکَراً یدْعَی إِلَیهِ فَأَنْکَرَهُ بِقَلْبِهِ فَقَدْ سَلِمَ وَ بَرِئَ وَمَنْ أَنْکَرَهُ بِلِسَانِهِ فَقَدْ أُجِرَ وَ هُوَ أَفْضَلُ مِنْ صَاحِبِهِ وَ مَنْ أَنْکَرَهُ بِالسَّیفِ لِتَکُونَ کَلِمَهُْْ الله هِی‏الْعُلْیا وَ کَلِمَهُْْ الظَّالِمِینَ هِی السُّفْلَی فَذَلِکَ الَّذِی أَصَابَ سَبِیلَ الْهُدَی وَ قَامَ عَلَی الطَّرِیقِ وَ نَوَّرَ فِی‏قَلْبِهِ الْیقِینُ.
ای مؤمنان! هر کس تجاوزی را بنگرد و شاهد دعوت به منکری باشد و در دل آن را انکار کند، خود را از آلودگی سالم داشته است، و هر کس با زبان آن را انکار کند پاداش داده خواهد شد، و ازاولی برتر است. و آن کسی که با شمشیر به انکار برخیزد تا کلام خدا بلند و گفتار ستمگران‏پَست گردد، او راه رستگاری را یافته و نور یقین در دلش تابیده است.
５. شکوه معنوی جهاد در راه خدا آنجا تجلّی یافته که امام علی(‌‌‌ع) آن را در رتبه اشرف اعمال بعد از اسلام معرفی کرده است. اِنّ الجهادَ اَشرفُ الاَعمالِ بَعد الاسلام، وَ هُوَ قِوامُ الدّین وَ الاَجرُ فِیهِ عَظیمٌ، مَعَ العزّهِْْ وَ المَنعهِْْ، وَهُوَ الکَرّهِْْ فِیه الحَسناتُ وَ البُشری بِالجنّهْْ بَعدَ الشَّهادَهْْ… .
و جهاد پس از پذیرفتن آیین اسلام، گرانمایه‏ترین عمل است. جهاد مایه پایداری دین و پاداش بسیار است، و موجب عزت جامعه و مانع نفوذ دشمن در جامعه جهادگر می‏شود. جهاد تاخت وتازی است بر دشمن که پاداش فراوان، و مژده رفتن به بهشت جاودان بعد از شهادت را به‏همراه دارد.