روزه یکی از واجبات و عبادات مهمّ دینی است و از برنامه های بسیار حساس و سازنده‌ اسلامی بوده و از ضروریات اسلامی به شمار می رود که اگر کسی با توجه به ضروری بودن آن منکرش شود و انکار وی طوری باشد که برگشت به انکار خدا و پیامبر نماید کافر می گردد و کسی که آن را باور داشته باشد ولی بدون جهت از گرفتن آن خودداری کند گناهکار بوده و لازم است کفاره بدهد و مستحق مجازات و حدّ شرعی نیز خواهد بود و برای آنکه به اهمیّت آن توجه کرده و بیشتر به خصوصیّات آن آشنا گردیم در این درس توضیحات کوتاهی پیرامون آن می دهیم.
صوم و روزه یعنی چه؟
صوم که در فارسی به آن روزه گفته می شود عبارت است از خودداری و امساک، چنانکه وقتی حضرت مریم به قدرت خدا، عیسی ـ علیه السّلام ـ را بدون پدر به دنیا آورد و سخت نگران بود که در پاسخ مردم چه بگوید خداوند به او دستور داد «فقولی اِنّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ اُکَلِّمَ الْیَوْمَ انِْسِیّاً»[1] یعنی بگو من برای خدا نذرکرده ام روزه بگیرم پس امروز با کسی سخن نمی گویم (که خودداری از سخن گفتن صوم و روزه محسوب شده است البته چنین روزه ای در اسلام حرام است) و در اسلام روزه این است که انسان از برای خدا به عنوان یک عبادت و رسیدن به پاداشهای الهی از طلوع فجر تا مغرب از خوردن و آشامیدن و سایر اموری که روزه را باطل می کند خودداری نماید و مشهورترین آنها، روزه ماه رمضان است.
روزه در ادیان گذشته
از آنجا که روزه یک نوع عبادت و پرستش خداوند است و آثار مادی و معنوی فراوانی داشته و در تکامل و سازندگی انسانها نقش بسیار حساسی به عهده دارد. در آئین پیغمبران گذشته و ادیان آسمانی نیز روزه واجب بوده است (هر چند با روزه در اسلام از نظر شرائط و خصوصیّات فرقهایی داشته است) چنانکه در قرآن مجید می فرماید ای کسانی که ایمان دارید روزه بر شما واجب شد چنانکه بر پیشینیان از شما هم (در ادیان سابق) واجب بوده است، و چنانکه ذکر کردیم در زمان حضرت مریم روزه سکوت یک عبادت الهی بوده است.
روزه از نظر قرآن
در قرآن مجید روزه برای کسانی که واجد شرائط تکلیف می باشند و عذر شرعی ندارند واجب معرفی شده است و در مواردی از روزه گیران تمجید شده و گاهی به عنوان جایگزینی عملی که ترک شده و یا کفاره کار خلافی که انجام گشته روزه گرفتن قرار داده شده است که چند نمونه از آنها را نقل می کنیم.
1.«یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَّلَکُمْ تَتَّقٌون»[2]
یعنی ای کسانی که ایمان دارید روزه گرفتن بر شما واجب گشت همچنان که بر پیشینیان از شما (از ملتهای گذشته) واجب شده بود شاید با روزه گرفتن پاک و پرهیرکار شوید.
2) «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی اُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدَیً لِلنّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَِهدَ مِنْکُمْ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مِنْکُمْ مَریضاً اوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِنْ اَیّامٍ اُخَر [3] یعنی ماه رمضانی که قرآن در آن برای هدایت بشر و بیان کنند راهنمائی و امتیاز حق از باطل نازل شده پس هر کس دریابد ماه رمضان را باید روزه بدارد و کسی که بیمار یا در سفر است به شماره روزهائی که خورده از ماههای دیگر بگیرد.
3) یکی از اوصاف کسانی که خداوند آمرزش و پاداش بزرگ خود را برای آنان آماده کرده است. مردان و زنانی هستند که روزه می گیرند. «وَ الصّائِمینَ وَ الصّائِماتِ».[4]
4) «فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثه اَیّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَهٍ اِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَه کامِلهٌٍ»[5]یعنی کسی که در حج نمی تواند قربانی کند (در عوض) 3 روز در حج و هفت روز وقتی به وطن بازگشتید روزه بگیرید که ده روز کامل گردد. در روایات اسلامی روزه یکی از زیربناهای اسلام و نیرو دهنده و زکات بدن معرفی شده است چنانکه امام محمد باقر ـ علیه السّلام ـ فرمود: «اسلام بر پنج چیز بنا شده است بر نماز، زکات، حج، روزه، ولایت[6] و در تفسیر آیه «اِسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوه[7]»یعنی از صبر و نماز استمداد کنید روایت شده که مقصود از صبر روزه است[8] و پیغمبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: «صَدَقهُ‌ الْبَدَنِ فِی الصَّوْمِ»[9] یعنی صدقه بدن ( که از حوادث محفوظ بماند) روزه گرفتن است. و نیز آن حضرت می فرماید: « لِکُلِّ شَیْءٍ الَزَّکوهُ وَ زکوهُ اْلاَبْدانِ الَصِّیامُ»[10] یعنی در هر چیز زکات (واجب) است و زکات بدن روزه است (اهمیت روزه از این روایات روشن می شود).
فوائد مادی و معنوی روزه:
هر چند با پیشرفت علم و تحقیقات دانشمندان متخصص و نتیجه آزمایشات پزشکی فایده های زیادی برای روزه در سلامتی انسان و درمان بسیاری از بیماریها اثبات گردیده است مانند پائین آمدن فشار خون و سوخت رفتن قسمت زیادی از فضولات زیانبار بدن و اعتدال مزاج و استراحت و تقویت و پاکسازی معده و سبک شدن بدن از مواد زیادی و رفع رطوبتهای زائد که همگی در سلامتی و رفع بیماریها و نشاط و صحت نفس نقش حساس را بر عهده دارند. چنانکه نقل شده که رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نیز فرمود «صُومُوا تَصِحُّوا»[11] روزه بگیرید تا سالم شوید.
و از طرفی همچنانکه آئین مقدس اسلام در تمام زمینه های اجتماعی و فردی و مادی و معنوی انسانها ضامن تأمین سعادت دنیا و آخرت جامعه می باشد و در مورد روزه اهمیّت فراوان داده و از ترک آن شدیداً نکوهش کرده و کیفرهای سختی برای روزه خوردن بدون عذر مقرر کرده است جای تردید باقی نمی ماند که روزه نیز فوائد مادی و جسمی فراوانی دارد ولی از آنجا که هدف اساسی از دین و قوانین الهی سعادت ابدی و تکامل معنوی انسانها است بدون شک فوائد و آثار معنوی روزه در سازندگی جامعه و رشد فکری و تقویت روح و کمال انسان و سعادت ابدی او به مراتب از فوائد مادی و جسمی آن زیادتر می باشد چنانکه خداوند متعال در این آیه «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» [12] (روزه بر شما واجب شده همچنان که بر پیشینیان شما واجب بوده است شاید پاک و با تقوی گردید) به اثرات معنوی روزه توجه داده است. چه ناگفته پیدا است که وقتی انسان حداقل سالی یک ماه روزه بگیرد و همه روزه از اذان صبح تا شب به عنوان یک عبادت و برای رضای خدا از عادات و تمایلات نفسانی خود دست برداشته و خود را مقیّد نماید که از خوردن و آشامیدن و بهره برداری های جنسی خودداری نماید مخصوصاّ با رعایت و انجام برنامه های آن ماه از دعاها، قرائت قرآن، شرکت در نمازهای جماعت، جلسات دینی، مراسم احیاء، نمازهای مستحبی، برگزاری مراسم شکوهمند نماز عید فطر، دادن زکات فطره. نقش بسیار حساس و غیر قابل انکاری در سازندگی، تقویت فکر و اراده، توحه به فضیلت، معنویت، کمال روحی، صفای درونی انسانها به عهده دارد علاوه بر اینکه صرف گرسنگی و تشنگی در نورانیّت باطن و یاد آوری سختیهای قیامت تأثیر مهمی داشت و در توجه به گرسنگان و محرومین و چاره اندیشی برای آنان نیز مؤثر است چنانکه در روایات اسلامی هم به فوائد یاد شده توجه داده شده است.

[1] . سوره مریم، آیه 26.
[2] . سورهبقره، آیه 183.
[3] . سوره بقره آیه 185.
[4] . سوره احزاب، آیه 35.
[5] . سوره بقره، آیه 196.
[6] . سفینته البحار، ج 2، ص 43.
[7] . سوره بقره، آیه 153.
[8] . وسائل، ج 7، ص 298.
[9] . مواعظ العددیّه، ص 23.
[10] . وسائل، ج 7، ص 289.
[11] . بحارالانوار، ج 96، ص 255.
[12] . سوره بقره، آیه 183.
غلامحسین رحیمی- با تلخیص از فروع دین، ص 14