علم تفسیر از اولین اشتغالات مسلمانان بوده است، و از زمان نزول قرآن یعنی عصر رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ شروع شده است لکن تفسیر به عنوان یک علم مدون و منسجم از زمان امیرالمؤمنین حضرت علی ـ علیه السّلام ـ شروع گردید. و بزرگان این علم سلسله اسانید خود را به آن حضرت می‌رسانند.[1] این علم دارای متخصصان و محققانی بوده است که در هر عصری به عنوان یک طبقه (افرادی که تقریباً همزمان بوده یا دارای یک شیوه مشترک در تفسیر بوده‌اند) از آنها یاد می‌شود. البته در این میان پیامبر اسلام و ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ شأن دیگری داشته‌اند که ما متعرض آن نمی‌شویم.[2]
طبقه اول:
تعدادی از صحابه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ بودند که به جهات ادبی آیات قرآن و شأن نزول آنها می‌پرداختند. و گاهی هم از آیه‌ای به آیه دیگر استدلال می‌کردند؛ همچنان که گاهی به روایات پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ تمسک می‌جستند، آنها بیشتر علوم خود را از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ و علی ـ علیه السّلام ـ اخذ کردند از بزرگان این گروه می‌توان ابن عباس (که از شاگردان علی ـ علیه السّلام ـ بود)، عبدالله بن مسعود، جابربن عبدالله انصاری، ابی بن کعب و عبدالله بن عمر را نام برد.
طبقه دوم (تابعین): در قرن اول و دوم افرادی بودن (که راه طبقه اول را ادامه می‌دادند لکن تفسیر به وسیله روایات را زیادتر کردند، خصوصاً در قصه‌های قرآن و معارف مربوط به خلقت (ابتدا پیدایش آسمانها و زمین و دریاها و…) که این موجب گردید تا بعضی از سخنان یهود در بین مسلمانان وارد شود.
از بزرگان تفسیر در این دوره می‌توان از این افراد نام برد: مجاهد، قتاده، ابن ابی لیلی الشعبی، السدی، سعید بن جبیر (متوفی 95 ه.ق) یحیی بن یعمر (کسی که قرآن را نقطه‌گذاری کرد) طاووس بن کیسان یمانی، ابو صالح میزان بصری محمد بن سائب کلبی (متوفی 146 ه.ق) جابر بن یزید جعفی (متوفی 127 ه.ق).
طبقه سوم: جمعی از اصحاب ائمه ـ علیهم السلام ـ که به تفسیر یا نوشتن در علم تفسیر شهرت دارند. از بزرگان این صحابه می‌توان این افراد را نام برد: ابو حمزه ثمالی (متوفای 150) ابان بن تغلب (متوفای 141 ه.ق) صاحب کتاب معانی القرآن و کتاب القرائات، ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی (متوفای 148 ه.ق) دارای کتابی در تفسیر قرآن، حصیل بن مخارق (مؤلف کتابهای تفسیر القرآن، القرائات و جامع‌العلم) حسین‌بن سعید و علی بن اسباط از اصحاب امام رضا ـ علیه السّلام ـ .
طبقه چهارم: مفسران شیعه نزدیک به زمان ائمه که احادیث راجع به تفسیر را جمع می‌کردند. بزرگانی مانند علی بن ابراهیم عمی (قمی)[3]صاحب تفسیر معروف ـ فرات بن ابراهیم کوفی صاحب تفسیر فرات ـ محمد بن مسعود عیاشی صاحب تفسیر موسوم به تفسیر عیاشی که یک جلد آن در دسترس است ـ محمد بن ابراهیم نعمانی صاحب تفسیر نعمانی.
طبقه پنجم: از زمان شیخ مفید(ره) که مفسران به استنباط از قرآن و احادیث همت گماشتند؛ از بزرگان این طبقه می‌توان این افراد را نام برد: شیخ مفید (وفات 409 ه. ق) صاحب کتاب البیان فی انواع علوم القرآن، ابوالقاسم مغربی معروف به وزیر صاحب کتاب خصائص القرآن ـ شیخ رشید الدین معروف به ابن شهر آشوب مؤلف اسباب النزول فی القرآن و متشابه القرآن ـ ابوالعباس اشبیلی مؤلف کتاب علوم القرآن.
طبقه ششم: صاحب‌نظران مهم تفسیر در شیعه (و…) که کتابهای اساسی را در علم تفسیر نوشتند بزرگانی مانند: سید مرتضی علم الهدی (وفات 436 ه.ق) کتابهای امالی و المحکم و المتشابه را نوشت که تحقیقات تفسیری دارد، سید رضی مؤلف حقائق التنزیل و دقائق التأویل، شیخ الطائفه ابو جعفر طوسی(ره) (وفات 460 ه.ق) مؤلف التبیان الجامع لکل علوم القرآن شیخ ابوالفتوح‌رازی مؤلف روض‌الجنان فی تفسیر القرآن، شیخ طبرسی(ره) (وفات 548 ه.ق) مؤلف تفسیر ارزشمند مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، قطب الدین راوندی مؤلف خلاصه التفاسیر.
طبقه هفتم: دوران نهضت علمی شیعه که در قرنهای هفتم و هشتم شکل گرفت و در قرن دهم و یازدهم به اوج خود رسید. زمینه تحولی زیربنائی در تفسیر را به وجود آورده، بعضی از مفسرین معروف این طبقه عبارتند از:
ملامحسن فیض کاشانی (وفات 109 ه.ق) مؤلف سه کتاب تفسیر صافی ـ تفسیر اصفی و تفسیر مصفی.
طبقه هشتم: یا مفسران جدید شیعه که بعضی از معروف‌ترین آنها عبارتند از:
الف) شیخ محمد جواد بلاغی (وفات 1352 ه.ق) مؤلف کتاب آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، که تنها دو جلد تا آیه 57 سوره نساء نوشته شده است.
ب) علامه سید محمد حسین طباطبائی (وفات 1402 ه.ق) مؤلف کتاب ارزشمند المیزان فی تفسیر القرآن که در بیست جلد به زبان عربی منتشر و سپس به فارسی ترجمه شد.
ج) سید مصطفی خمینی(ره): مؤلف کتاب تفسیر القرآن‌الکریم که در چهار جلد تا آیه 42 سوره بقره به چاپ رسیده است.
د) سید محمود طالقانی(ره)، مؤلف تفسیر پرتوی از قرآن.
ه) استاد ناصر مکارم شیرازی که به همراه جمعی از نویسندگان کتاب تفسیر نمونه و تفسیر موضوعی پیام قرآن را منتشر کرده‌اند.
و) استاد شیخ جعفر سبحانی، مؤلف کتاب التفسیر الموضوعی (منشور جاوید) که تاکنون چند جلد آن منتشر شده است.[4]
«برای اطلاع بیشتر از تاریخ تفسیر قرآن در اهل سنت و طبقه‌بندی‌های دیگر مفسران و تفسیر به کتاب ارزشمند مبانی و روشهای تفسیر قرآن تألیف آقای عمید زنجانی مراجعه شود.»
پی نوشت ها:
[1] . تفسیر نمونه، ج 1، ص 19.
[2] . از کتاب المیزان، ج 1، ص 4 به بعد و کتاب روشهای تفسیری نوشته آقای عمید زنجانی از ص 47 به بعد استفاده شده می‌توانید برای اطلاع بیشتر به آنها مراجعه کنید.
[3] . این کلمه در کتاب روشهای تفسیری آقای عمید زنجانی عمّی ضبط شده لکن ظاهراً قمی صحیح است.
[4] . بحث مذکور با تلخیص از کتاب مبانی و روشهای تفسیری قرآن تألیف استاد عمید زنجانی در ص 47 تا ص 55 می‌باشد.
محمد علی رضایی اصفهانی/درآمدی بر تفسیر علمی قرآن
