کتب صدرالمتألهین را می‌توان براساس موضوع به هفت دسته تقسیم نمود:

1ـ ادبیات

1ـ1. دیوان اشعار: اشعار ملاصدرا پراکنده‌هایی است که ابیاتی از آن توسط شاگرد او، فیض، در مجموعه‌ای مدون گشته و نزد حاج‌آقا ضیاء بن حاج آقا مهدی در کرمانشاه یافت شده است.

2ـ تفسیر

1ـ2. أسرار الآیات و أنوار البینات: مولف آیاتی از قرآن کریم را بدون رعایت ترتیب به عربی تفسیر نموده، مبتنی بر اصولی که در فلسفه برای خود اتخاذ کرده است، به عبارتی این رساله را به ظاهر برای اثبات عقاید فلسفی خویش تحریر و مطالب فلسفه یونان را از میان آیات قرآن استخراج کرده است به این ترتیب که اگر ظاهر آیه‌ای اتفاقاً موافقتی داشته باشد، فبهاالمراد و اگر نه با توسل به تأویلات، آن را توجیه می‌نماید. ملاصدرا می‌نویسد: «در این رساله انوار الهی، اسرار مسائل ربانی و مقاصد قرآنی را از آیات و سور قرآن جمع‌آوری کرده و نشان داده‌ام که مباحث حیات انسانی بر کدام آیه یا سوره مبتنی است و غرض از فلان سوره، کدام حکمت است.»

2ـ2. تفسیر

1ـ2ـ2. تفسیر سوره الفاتحه: تفسیری عربی از سوره حمد، حاوی معارف الهی، نکات عرفانی، اشراقات فلسفی، بیان اسرار و معانی حروف می‌باشد. در بعضی از نسخه‌ها به همراه سوره بقره یا دیگر سوره‌های تفسیر شده توسط ملاصدرا، استنساخ یا به چاپ رسیده است.
2ـ2ـ2. تفسیر سوره البقره: تفسیری به زبان عربی در زمینه مکاشفات عرفانی و اشراقات فلسفی و بیان اسرار و معانی حروف مقطعه اوائل بعضی از سور قرآن مجید و مطالب دیگر می‌باشد. از ابتدای سوره آغاز می‌گردد تا آیه 62 «کونوا قرده خاسئین»، هرچند نسخه‌های گوناگون، هر یک تا آیه بخصوصی را شامل می‌شود.
3ـ2ـ2. تفسیر آیه‌الکرسی ـ تفسیر العروه الوثقی: تفسیر فلسفی عمیقی از آیه 256 بقره در 20 مقاله است که در هر مقاله عبارتی از آیه، به زبان عربی تفسیر می‌شود. مطالب هر مقاله با عنوانهای مختلفی همچون: «مقاصد، مطالب، مشاعر، اشارات، لطیفات، فوائد، لوامع، لوایح، اطوار» بیان شده است.
4ـ2ـ2. تفسیر آیه‌النور: تفسیری به زبان عربی ذیل عنوانهای: «فصل، لمعه، هدایه، تنبیه» که به روش خاص ملاصدرا در شرح آیه نور: «الله نور السموات و الارض» نگارش یافته است.
5ـ2ـ2. تفسیر سوره یس: ملاصدرا به زبان عربی و با اصول خاص خود این سوره را از ابتدا تا انتها تفسیر می‌کند و با اشارات حکیمانه و عارفانه در تفسیر، نظر خود را اثبات می‌نماید. این رساله علاوه بر فوائد و مطالب دقیق حکیمانه و عرفانی، شامل اسرار قرآنی و مطالب ادبی و دینی می‌باشد. مقدمه کتاب از بهترین انشائات و حاوی محکم‌ترین ادله عقلی و نقلی است و بر لزوم تعقل و تفکر در قرآن و عالم و عدم کفایت تقلید از این و آن در مباحث علمی اقامه دلیل می‌کند. در این تفسیر از شبهات ابلیسیه سخن رفته است. وی متن شبهات را از ملل و نحل نقل می‌‌کند و به اختصار از آن می‌گذرد و در ضمن به تفصیل درباره معاد سخن می‌راند.
6ـ2ـ2. تفسیر سوره السجده: مطالب تفسیری به زبان عربی تحت عنوانهای: «کشفیه، مکاشفه، تبیان و تلویح عرشی» بیان گردیده است.
7ـ2ـ2. تفسیر سوره الحدید: تفسیری به زبان عربی از دیدگاه حکمت و عرفان که تحت عنوانهای «مکاشفه، لمعه الالهیه، فائده و خاتمه» نگاشته شده است.
8ـ2ـ2. تفسیر سوره الجمعه: المطالع و الاشراقات: تفسیری به زبان عربی در 12 مطلع و هر یک در چندین اشراق و یک خاتمه می‌باشد. نویسنده در مقدمه می‌نویسد: «چون این سوره مشتمل بر امّهات ربوبی است، از جمله معرفت مبدء و معاد، بعث، انزال کتاب، ماهیت کتاب، رسول و هدایت عقول، بر آن شدم که به قدر توان، ربوبیات مستفاد از این سوره را بیان دارم». بدین ترتیب شرحی درباره اصول مسائل ربوبی، مبانی قواعد الهیات و جوهر عرض انسانی ذکر می‌شود. ملاصدرا موجودات را تقسیم می‌کند به: 1ـ‌ موجود بنفسه و قیوم بذاته 2ـ موجود بغیره و قائم بمدد غیره. وی پس از آنکه حال هر یک از این موجودات را بر می‌شمارد به تفسیر سوره جمعه می‌پردازد و برای بیان مقصود خود، مطالبی از قرآن می‌آورد.
9ـ2ـ2. تفسیر سوره الواقعه: تفسیری حکیمانه و عارفانه به زبان عربی است، ابتدا شأن نزول آیه را می‌آورد و بعد مباحثی از قبیل مبدء و معاد، روح و وجود را با موازین فلسفی در ذیل آیات به بحث می‌گذارد.
10ـ2ـ2. تفسیر سوره الطارق: در این مکتوب عربی، مختصری از اسرار سوره طارق از دیدگاه فلسفی بیان می‌گردد. مفسر در ابتدای تفسیر می‌نویسد: «آنچه در زیر می‌آید نکته‌ها و رموزی است که خدای بزرگ بر قلب این بنده آبق افاضه کرده و من نیز سر آن دارم که این رموز را به سلک نظم کشم و در دسترس عموم گذارم». مؤلف نخست هر آیه را ذکر می کند سپس به مقتضای جایگاه بحث، با عقیده و نظر فلسفی خود، آن آیه را تفسیر می‌کند.
11ـ2ـ2. تفسیر سوره الأعلی: تفسیر عرفانی ـ فلسفی از سوره أعلی به زبان عربی در 10 تسبیح مرتب شده و بارها با «کشف الفوائد» به چاپ رسیده است.
12ـ2ـ2. تفسیر سوره‌ الزلزال: تفسیر عرفانی ـ‌فلسفی از سوره زلزال به زبان عربی است.
13ـ2ـ2. تفسیر سوره التوحید: تفسیر سوره اخلاص به زبان عربی، با حجمی اندک و تعداد نسخه‌هایی کمتر از تفاسیر دیگر ملاصدرا شناسایی شده است.
3ـ2. معانی الألفاظ المفرده من القرآن: بعضی از الفاظ قرآن کریم را به شکل تفسیر مفردات، بطور پراکنده به زبان عربی تألیف نموده است که به اعتقاد فهرست کتابخانه مرکزی تهران، از روی «معانی الاخبار» صدوق با حذف سند و با عنوانهای «باب»، ترتیب یافته است.
4ـ2. متشابه القرآن ـ متشابهات القرآن: از همان آغاز اسلام آشکار بود که برخی از آیات قرآن ساده و روشن و برخی دیگر چند پهلو و تأویل پذیراند. پس از پیدایش مذاهب گوناگون چون هر مذهبی برای اثبات راه خود به آیتی چند از قرآن استدلال می‌کرد و دشمنان ایشان برای پاسخ دادن، آن آیات را متشابه می‌خواندند. اندک اندک بعد از سده سوم، عده‌ای به گردآوری و مشخص ساختن آیات متشابه پرداختند. ملاصدرا در این رساله علوم قرآنی به زبان عربی از فواید آمدن چنین آیاتی در قرآن و تفسیر برخی از آنها از دیدگاه عرفان و فلسفه الهی گفتگو می‌کند و معتقد است که می‌توان از راه تأویل و مکاشفه معنی حقیقی آنها را دریافت.
وی ضمن 6 فصل با بیان آرای گروههای مختلف، رأی خود را به روشی عرفانی ـ فلسفی اثبات می‌کند:
الفصل الاول: فی‌ مذاهب الناس فی باب متشابهات القرآن
الفصل الثانی: فی مذهب بعضی المفسرین علی قاعده التنزیه البحث (در طرح و ردّ گفتار قفال شاشی: «گفتار خدا در خور عقل شنونده است».)
الفصل الثالث: فی فساد مذهب اهل التعطیل (طرح و ردّ: «فهم برای مردم محال است».)
الفصل الرابع: فی مذهب اهل التحصیل فی التأویل (مذهب مولف)
الفصل الخامس: فی زیاده تاکید ما قررناه
الفصل السادس: فی اظهار شیء من لوامع علوم المکاشفه (تأویل برخی آیات متشابه مانند «الرحمن علی العرش استوی…»).
5ـ 2. مفاتیح الغیب: این کتاب در زمینه تفسیر فلسفی و به زبان عربی است، ملاصدرا پس از مدح بسیار از قرآن می‌نویسد: «حکمت حقیقی در درک معانی قرآنی است بنابراین بر آن شدم که در 20 فاتحه از ماهیت، مقدمات و فهم مسائل علم تأویل قرآن، مطالبی بیاورم که در قرآن‌شناسی اهمیت فراوانی دارد». لذا در این کتاب درصدد بیان مبدأ و معاد، اسرار و نکات عرفانی مستفاد از قرآن است که در نوع خود فرید می‌باشد. ابتدا یک دوره فلسفه الهی را بر پایه مبانی خود در اسفار و شواهد ربوبیه ذکر می‌کند؛ علم الهی را به تعریف می‌کشد و سپس مسائل آن را شرح می‌دهد و در ضمن این شرح، مباحث فلسفی دیگر را مورد توجه قرار می‌دهد که حاصل این بحثها چیزی اضافه بر «اسفار» نیست.
این کتاب همچون مقدمه‌ای برای تفسیر صدرا محسوب می‌گردد.

3ـ حدیث

1ـ3. شرح الاصول من الکافی: شرح کتاب عقل و جهل و علم، توحید و حجه کافی تا حدیث 513، به زبان عربی است. شارح تمام احادیث را با سلسله اسنادشان نقل و در ذیل آن شرح روات و نوع روایت را ذکر می‌کند، سپس شرح حدیث را به تفصیل با بیانی شافی و وافی حاوی نکات حکمی و لطائف عرفانی و جهات رجالی پیرامون سندها و … با روشی فلسفی می‌آورد. وی طریق خود را با سلسله شیخ‌بهائی و میرداماد روایت می‌کند. مرحوم میرزا ابوالحسن جلوه معتقد است ملاصدرا در اثناء شرح فوت کرد و کلام خود را به اتمام نرساند و تا حدیث اول باب 11 از کتاب الحجه (باب ان الائمه علیهم السلام ولاه امرالله و خزنه علمه) ادامه داده است. صدرا حدیث مشهور هشام را در مورد عقل و جهل بطور مبسوط در 21 مشهد شرح نموده است. این شرح در شیراز انجام گرفته است.

2ـ3. احادیث(پراکنده)

1ـ2ـ3. در حدیثی آمده است: زینب عطاره روزی به منزل پیغمبر(ص) وارد شد. وی عطر فروش بود، حضرت رسول اکرم(ص) به محض ورود به خانه با دیدن وی فرمود: «مرحبا بر تو که با فروش عطر خود منزل ما را عطرآگین کردی»، او گفت: یا رسول‌الله(ص) من نه بهر عطر فروشی بدینجا آمدم بلکه آمدم تا درباره عظمت خداوند سوال کنم، پس از این سوال پیغمبر اکرم(ص) شرح مفصلی را درباره خداوند شروع و عظمت او را تبیین نمود. این حدیث توسط ملاصدرا شرح و نکات دقیق آن ذکر می‌شود.
2ـ3ـ3. شیخ صدوق در توحید خود از نبی اکرم(ص) نقل می‌کند که: «ان الله عزوجل عموداً من یاقوت حمراء رأسه تحت العرش و اسفله علی ظهر الحوت فی الارض السابعه السفلی فاذا قال العبد لا اله الا الله اهتز العرش و تحرک العمود و تحرک الحوت فیقول الله تبارک و تعالی اسکن یا عرشی فیقول کیف اسکن و انت تغفر لقائلیها فیقول تبارک و تعالی اشهدوا ملائکتی انی قد غفرت لقائلها». ملاصدرا در تفسیر این حدیث بحث می‌کند که مقصود از عمود و سایر اصطلاحات موجود در آن سه چیز است و در حدیث چه اشاراتی است.
3ـ2ـ3. شرح دو حدیث: 1) حدیثی از امام صادق(ع): «مامن امر یختلف فیه الاثنان الا وله اصل فی کتاب الله و لکن لا تبلغه عقول الرجال». با مقدمه‌ای مفصل همراه است. 2) شرح حدیثی در فضل عالمی که از علمش مردم بهره‌مند می‌شوند.
4ـ2ـ3. شرح برخی از احادیث و مسائل مهم فلسفی و عرفانی که بیشتر از ملاصدرا نقل شده است.
5ـ2ـ3. شرح حدیث «کنت کنزاً مخفیاً»: این شرح به احتمال قوی فقره‌ای از مولفات ملاصدراست. در رفع اشکال این حدیث مطالبی به عربی تألیف گشته است. در آغاز این رساله از «محی‌الدین» یاد شده و به همین دلیل در برخی از نسخه‌ها، این رساله را (به خطا) به وی منسوب کرده‌اند.
منبع: www.mullasadra.org
ادامه دارد…