شأن نزول و معناشناسی آیه تطهیر
داستان حدیث کساء، که شأن نزول آیه تطهیر است، با تعبیرات مختلف، در روایات فراوانى، از طرق شیعه و سنی، وارد شده است. قدر مشترک همه این روایات این است که پیامبر، على و فاطمه و حسن وحسین علیهم السلام را فرا خواند ـ و یا به خدمت او آمدند ـ و حضرتش عبا ـ یا پارچه‌اى را بر آن‌ها افکند و فرمود: خداوندا این‌ها خاندان منند! هر گونه رجس و آلودگى را از آن‌ها دور کن. در این هنگام آیه تطهیر نازل شد و از اجابت دعای پیامبر صلی الله علیه و آله خبر داد.
این روایت را فخر رازى به مناسبتى در ذیل آیه مباهله (آیه 61 آل عمران) نقل کرده و بعد مى‌افزاید: “بدان که این روایت، همچون روایتى است که صحت آن مورد اتفاق در میان علماى تفسیر و حدیث است2.
زمخشرى در تفسیر خود در ذیل آیه مباهله، داستان اصحاب کساء را نقل مى‌کند و مى‌گوید: “قوی‌ترین و محکم‌ترین دلیل بر فضیلت أصحاب کساء (علیهم السلام) در این روایت نهفته است.”3 حاکم حسکانى بعد از نقل داستان اصحاب کساء از طرق متعدد، مى‌گوید: “و این آیه تنها درباره همان پنج تن نازل شده است4.
واحدى نیشابورى در کتاب اسباب نزول مى‌گوید:
“این آیه (آیه تطهیر) در خصوص على و فاطمه و حسنین علیهم السلام نازل شده است.
نکته قابل توجه اینکه در روایات زیادى از همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله) این مضمون نقل شده است که مى‌گویند: “هنگامى که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سخن از آیه تطهیر می‌گفت ما از او سئوال کردیم که آیا جزء آن هستیم؟ پیامبر مى‌فرمود: شما خوبید، اما مشمول این آیه نیستید.”
از آن جمله روایتى است که احدى بن محمد بن ابراهیم ثعلبى، یکى از علما و مفسران معروف اهل سنت، در تفسیر کبیر معروف خود، در ضمن یک داستان مفصل از عایشه همسر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نقل مى‌کند و عین همان روایت را مفسر معروف، حاکم حسکانى در کتاب خود آورده است: هنگامى که از عائشه درباره جنگ جمل و دخالتش در آن جنگ ویران‌گر سئوال کردند (با تأسف) گفت: این یک تقدیر الهى بود و هنگامى که درباره على (علیه السلام) سئوال کردند، گفت:
آیا از من درباره کسى سئوال مى‌کنى که محبوب‌ترین مردم نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود و از کسى مى‌پرسى که همسر محبوب‌ترین مردم نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود! من با چشم خود دیدم على و فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام) را که پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن‌ها را در زیر پارچه‌اى جمع کرده بود و فرمود: خداوندا این‌ها خاندان و حامیان من‌اند! رجس و پلیدى را از آن‌ها بزدا و از آلودگى‌ها پاک‌شان کن.
(نکته مهم اینکه عایشه مى‌گوید) من گفتم:
اى رسول خدا! آیا من نیز از آن‌ها هستم؟
پیامبر (صلی الله علیه و آله) در پاسخ من فرمود “دور باش! تو بر خیر و نیکى هستى (أما جزء این جمع نمى‌باشى)5.
عبدالرحمن ثعالبى در تفسیر خود از ام سلمه، همسر پیامبر صلى الله علیه و آله نقل مى‌کند که: آیه تطهیر در خانه من نازل شد؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در خانه من بود. على و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را فرا خواند و با آن‌ها در زیر عباى خیبرى قرار گرفت و گفت: خداوندا! این‌ها خاندان من‌اند! سپس پیامبر صلی الله علیه و آله آیه تطهیر را خواند و فرمود: “خداوندا، پلیدى را از آن‌ها دور کن و از هر آلودگى پاک‌شان گردان”.
ام سلمه مى‌گوید: من گفتم. ای رسول خدا! آیا من هم با شما هستم؟ پیامبر فرمود: تو از همسران پیامبرى و بر خیر و نیکى هستى (اما در زمره این گروه نیستى).6  جمهور مفسران و عالمان شیعه و سنی این حدیث را پذیرفته‌اند.
شیخ منصور على ناصف، یکى از علماء و دانشمندان معروف اهل سنت، در کتاب معروف خود به نام “التاج الجامع للأصول”، که یکى از مجامع روائى اهل سنت است، مى‌گوید:
هنگامى که آیه “انما یریدالله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهرکم تطهیراً” نازل شد، پیامبر، فاطمه و حسن و حسین و على را فرا خواند و آن‌ها را با کسائى پوشاند و گفت: بارالها! این‌ها اهل‌بیت من هستند! (شیخ منصور مى‌افزاید:) ظاهر حدیث این است که مراد از أهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) همان چهار نفر هستند7.
با توجه به آنچه گفته شد، نزول آیه تطهیر در فضیلت اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) که با خود آن حضرت پنج نفر مى‌باشند، یکى از مسلمات و واقعیات تاریخی است، نه یک نظریه تفسیری. همانگونه که اشاره شد، حتى همسران پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله در زمره آن گروه قرار ندارند و آیه تطهیر شامل آن‌ها نمى‌شود.

دلالت‌شناسی آیه 6 سوره مائده
استناد به آیه 6 سوره مائده براى اثبات عمومیت آیه تطهیر و شمول آن نسبت به دیگران، استنادی نادرست و بی مبناست. چراکه هیچ ارتباط و تناسب و هماهنگى بین این دو آیه وجود ندارد. آیه 6 مائده “و لکن یرید لیطهرکم و لیتم نعمته علیکم” در ذیل آیه وضو و غسل و تیمم آمده است و پر واضح است که مقصود از طهارت در این آیه همان پاکیزگى حاصل از این سه طهارت اسلامى است. روشن است که طهارت از حدث اکبر و اصغر، با وضو و غسل، شامل همگان مى‌شود. هر کس وضو و غسل و یا تیمم را انجام دهد داراى طهارت و پاکیزگى ظاهر مى‌شود. این طهارت، غیر از آن طهارتى است که در آیه 33 سوره احزاب آمده است که به معنى طهارت و پاکیزگى از همه پلیدى‌ها و آلودگی‌ها و معصیت‌ها و ناظر به مسأله عصمت است. در این آیه خداوند پس از بیان کیفیت و برخی موارد وجوب وضوء، غسل و تیمم، می‌فرماید: این وجوب به خاطر این است که شما از ناپاکی پیراسته شده و نعمت خداوند، که همان پاکی و آرامش است، بر شما تمام شود؛ اما در آیه 33 سوره احزاب، خطاب به پیامبر و امام علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین علیهم السلام می‌فرماید: خداوند اراده دارد که همواره شما را از همه بدی‌ها و پلیدی‌ها (با توجه به کلمه الرجس، که با الف و لام جنس آمده است) بپیراید و طهارتی ویژه عطا کند.
به نظر مى رسد که استدلال به آیه 6 سوره مائده براى توجیه عمومیت و شمول آیه تطهیر (33 سوره احزاب) نسبت دیگر مردمان، برخاسته از سخن مفسر معروف أهل سنت، آلوسى، باشد. وی در ذیل آیه تطهیر، در مقام نفى عصمت اهل بیت علیهم السلام، مى‌گوید: لازمه پذیرفتن عصمت آن‌ها بر اساس مضمون این آیه، این است که صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله)، مخصوصاً حاضران در میدان بدر، همه معصوم باشند؛ چون خداوند در حق آن‌ها فرمود: خداوند مى‌خواهد شما را پاکیزه و نعمتش را بر شما تمام کند؛ شاید شکر نعمت‌هاى او را به جا آورید8.
سخن از آلوسى و أمثال او عاری از حقیقت است؛ زیرا ما چنین آیه‌اى در قرآن کریم، درباره حاضران در جنگ بدر نداریم. آنچه در مورد جنگ بدر نازل شده این است: و نزل علیکم من السماء ماء لیطهرکم به و یذهب عنکم رجز الشیطان9″. و پرواضح است این آیه مربوط به نزول باران در میدان بدر و استفاده کردن مسلمانان از آن براى شستشوى خود و غسل و وضو است.
3.  در روایات متعددى از شیعه و سنی، آمده است که پس از نزول آیه تطهیر، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) چندین ماه (در برخى روایات شش ماه و در برخى، هشت یا نه ماه آمده است)، هنگامى که براى نماز صبح از کنار خانه فاطمه علیها السلام مى‌گذشت، با صدای بلند، آن‌چنان که همه اطرافیان بشنوند، می‌فرمود: “هنگام نماز است أى أهل بیت! خداوند، تنها مى‌خواهد پلیدى را از شما أهل بیت دور سازد و شما را پاک گرداند.
این حدیث در “کتاب شواهد التنزیل” نوشته مفسر معروف “حاکم حسکانى از انس بن مالک نقل شده است10.
فلسفه ادامه این برنامه و تکرار این سخن در آن مدت طولانى از سوى پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) این بود که با وضوح و تأکید پیاپى، روشن سازد، منظور از “اهل بیت” در آیه تطهیر، تنها اهل خانه فاطمه‌اند تا در آینده تردیدى براى کسی باقى نماند و همه بدانند این آیه تنها در شأن این گروه خاص نازل شده است. شگفت اینکه با این همه تکرار و تأکید، باز مسأله براى برخى روشن نیست!

پی‌نوشت‌ها:
1- شواهدالتنزیل، ج 2، ص 25؛ الجواهرالحسان فى تفسیر القرآن، (بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول) ج 2، ص 573؛ التفسیر الکبیر، فخرالدین رازى، ج 8، ص 80؛ تفسیرالکشاف، ج 1، ص 370 (ذیل آیه 61 آل عمران.
2- و اعلم ان هذه الروایه کالمتفق علی صحتها بین اهل التفسیر و الحدیث تفسیر فخر رازى، ج8 ص 80.
3-… و فیه دلیل لا شىء أقوى منه على فضل أصحاب الکساء علیهم السلام تفسیر کشاف جلد1 ص 370 (ذیل آیه 61 آل عمران).
4-…نزلت فى خمسه: فى رسول الله و على و فاطمه و الحسن و الحسین (علیهم السلام) شواهد التنزیل، ج2 ص 25.
5-… مجمع قال: (دخلت مع أمى على عائشه فسألتها أمى قالت: رأیت خروجک یوم الجمل؟ قالت: أنه کان قدراً من الله، فسألتها عن على علیه السلام فقالت: تسألن عن أحب الناس کان إلى رسول الله صلى الله علیه و آله لقد رأیت علیا و فاطمه و حسناً و حسیناً، و قد جمع رسول الله بثوب علیهم ثم قال: اللهم هؤلاء أهل بیتى و خاصتى فأذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیراً، فقلت: یا رسول الله أنا من أهلک؟ قال: تنحی فانک إلى خیر!؛ شواهد التنزیل جلد2 ص 62 حدیث 684. و تفسیر ثعلبى جلد 3 ص 139 در ذیل آیه 33 سوره أحزاب.
6- قالت ام سلمه: نزلت هذه الآیه فى بیتى دعا رسول الله صلى الله علیه و آله علیاً و فاطمه و حسناً و حسیناً فدخل معهم تحت کساء خیبرى، و قال: هؤلاء اهل بیتى، و قرأ الآیه و قال: اللهم أذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیراً، قالت ام سلمه؟: فقلت و أنا یا رسول الله؟ فقال: انت من أزواج النبى صلى الله علیه و آله و أنت إلى خیر و الجمهور على هذا!؛ الجواهر الحسان فى تفسیر القرآن، ج2 ص 573، چاپ اول، دار الکتب العلمیه بیروت و همین حدیث را با تفاوت مختصر ،ابن العربى در احکام قرآن خود ج3 ص 453 و 454 از ام سلمه نقل کرده است. دار الکتاب العربى، چاپ اول 1421 هـ ق بیروت.
7-… فلما نزل قوله تعالى “انما یرید الله…” دعا رسول الله صلى الله علیه و آله فاطمه و حسناً و حسیناً و علیاً و غطّاهم بکساء و قال: اللهم هؤلاء اهل بیتى! التاج الجامع للأصول فى احادیث الرسول (فى هامشه: غایه المأمول فى شرح التاج الجامع للأصول) ج4 ص 207: چاپ دار إحیا ء التراث العربى.
8- و أیضاً لوکانت مفیدهً للعصمه ینبغى أن یکون الصحابه لاسیما الحاضرین فى غزوه بدر قاطبه معصومین، لقوله تعالى فیهم “ولکن یرید لیطهرکم و لیتم نعمته علیکم لعلکم تشکرون” مائده/6؛ روح المعانى جلد 22 ص 18 چاپ دار احیاء التراث العربى بیروت (ذیل آیه 33 سوره احزاب)
9- انفال/11.
10- روى الحافظ الکبیر عبیدالله بن عبدالله المعروف بالحاکم الحسکانى الحنفى باسناده عن انس بن مالک ان رسول الله صلى الله علیه و آله کان یمر بباب فاطمه سته أشهر إلى صلاه الفجر یقول: الصلاه یا اهل البیت “انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً” شواهد التنزیل ج2 ص 18 حدیث 637، و ص81 ح701،