نویسنده:فریده عباسی
پیوند با طبیعت، نگهبانی از موهبتهای الهی و محیط زیست در تمامی آیینهای دیرپای ایرانیان وجود دارد. روزهای نوروز به ویژه رسم روز سیزدهم فروردین ماه یا همان «سیزده بدر» نیز بهانهای است برای گشت و گذار در دامن طبیعت که از قرنها پیش به صورت یکی از سنتهای پایدار مردم ایران درآمده است. جنبش جهانی مبارزه با آلودگی محیط زیست، شاید در کم‌تر از دو دهه فراگیر شده است، اما علاقهمندی مردم ایران به حفظ محیط زیست، نگهبانی از آب، خاک،هوا و گونههای زیستی، ریشه در تاریخ چند هزار ساله سرزمین ایران دارد.
از گذشته‌های دور تاکنون، ایرانیان در آخرین حلقه از زنجیره آیینهای نوروزی، طبق یک سنت باستانی با رفتن به طبیعت و گشت و گذار در کوه و دشت و صحرا، به جشن طبیعت،شکوه ویژه‌ای میبخشند.
میلیون‌ها ایرانی در جغرافیای فرهنگی ایران، با پیوستن به طبیعت در نوروز، روزنه‌های پیوند با طبیعت را می‌گشایند.
در روزهای سبز آینده که بسیاری از هم میهنان پس از روزهای سرد زمستان دل به طبیعت خواهند سپرد؛ متاسفانه بسیاری از آنان مراقبت از طبیعت را به فراموشی می‌سپرند. برخی از کسانی که تا چند روز پیش در تکاپوی خانه تکانی از جزیی‌ترین ناپاکی‌ها در تمیز کردن کاشانه چشم پوشی نکرده اند، در روزهای نوروز با طبیعت به گونه‌ای دشمنانه رفتار میکنند، غافل از آن، که احیای طبیعت برخلاف قربانی کردن آن ساده و سریع اتفاق نمی‌افتد.
جشن نوروز در یک نگاه
جشن‌های نوروزی، از نخستین روز فروردین تا روز سیزدهم این ماه ادامه دارد و این دوره، زمانگذار و انتقال از ایستایی و نهفتگی، به پویایی و پدیداری است.
این دوازده روز، نمادی از دوازده ماه سال و یادآور افسانه دوازده هزار ســال عمر جهان است.
براساس آیینهای باستانی، مردم از چند روز پیش از گردش سال و آمدن سال نو به پیشواز نوروزی می‌روند و در روز سیزدهم فروردیـــن، به جشن‌ها و آیینهای نوروزی پایان میدهند.
طبق یک سنت دیرپای ایرانی، مردم در آخرین روز از جشن‌های نوروزی، از خانهها بیرون می‌روند و در دشت و صحرا در کنار آب روان جویبارها به استراحت و تفریح می‌پردازند و به شادی‌ها و جشن‌های بهاری، جلوه و جلایی افزون میبخشند.
سیزدهمین روز از هر ماهی در گاهنامه ایرانی، «تیر» یا «تیشتر» نام دارد و روز سیزدهم ماه فروردین، جشن «سیزده بدر» یا «روز طبیعت» نام گذاری شده است. جشن سیزده فروردین ماه، روز بسیار مبارک و فرخنده‌ای است. بسیاری از ایرانیان چون در مورد این روز آگاهی کمی دارند، این روز را نحس می‌دانند و بر پایه این باور برای بیرون کردن نحسی از خانه و کاشانه خود، کنار جویبارها و سبزه‌ها می‌روند و به شادی می‌پردازند.
تاکنون در هیچ سند تاریخی و علمی ذکر نشده است که سیزده فروردین، روز نحسی است. بلکه قریب به اتفاق روز سیزده نوروز را بسیار فرخنده دانسته اند. نخست باید به این موضوع توجه داشت که در فرهنگ ایرانی، هیچ یک از روزهای سال«نحس» و«بدیمن» یا«شوم» شمرده نشده است، بلکه چنان که می‌دانیم، هر یک از روزهای هفته و ماه نام‌هایی زیبا و در ارتباط با یکی از مظاهر طبیعت یا ایزدان و امشاسپندان دارد. روز سیزدهم هر ماه خورشیدی در گاه شماری ایرانی نیز «تیر روز» نام دارد که از آن ِستاره تیشتر، ستاره باران آور است و نیاکان فرهیخته ما از روی خجستگی، این روز را برای نخستین جشن تیرگان سال، انتخاب کرده‌اند.
آیین سیزده بدر
در سیزدهمین روز از تیر ماه، آرش کمانگیر، پهلوان ایرانی با پرتاب تیر، مرز میان ایران و توران را جدا کرد و در پی آن آشتی مردمی را از میان تورانیان و ایرانیان سال‌ها در جنگ بودند، پایدار کرد. به یادبود او، ایرانیان جشن تیرگان را در ماه تیر برپا کردند و سیزدهمین روز از هر ماه را تیر یا «تیشتر» نامیدند.
نیاکان ما پس از دوازده روز جشن در فروردین ماه که یاد آور دوازده ماه سال است، روز سیزدهم را پایان جشن بزرگ نوروز می‌دانستند. امروزه هم هنوز روز سیزدهم فروردین، همانند شب پایانی چهارشنبه سال، جایگاه ویژه‌ای دارد.
اگر با چهارشنبه سوری به پیشواز نوروز می‌‌رویم، با جشن سیزده بدر همراه با شادی نوروز را بدرقه می‌کنیم.
نیاکان ما از بامداد روز سیزده فروردین، سفره نوروزی را بر می‌چیدند و سبزه‌ها را با خود بر می‌داشتند و به دشت، بیابان و کشتزارها می‌بردند و به آب روان می‌سپردند که نشانه پیشکشی دادن به ایزد بانوی آب‌ها است و با نیایش به درگاه اهورامزدا، آرزوی بارش باران و سالی پر از فراوانی و شادی می‌کردند. آنان در زمین تازه روییده و سرسبز و آکنده از انبوه گل و گیاهان بیابانی به شادی، ترانه سرایی، پایکوبی، بازی‌های گروهی، بادبادک پرانی، سوارکاری، آب پاشی و آب بازی می‌پرداختند و با گرد آوری سبزه از دشت و کوه به پختن آش و خوراکی‌های ویژه می‌پرداختند، که همه ریشه در فرهنگ زیبای ایرانی دارد و آن شاد کردن، خنداندن و آشتی و در پی آن فروریختن اندیشه‌های پلید و تیره است.
روزی که نحس نیست
در اساطیر کهن ایران، مَـشـیـه (آدم) و مَـشـیـانـه (حوا) روز سیزدهم فروردین با گره زدن دو شاخه موُرد، برای نخستین بار در جهان پایه پیوند خود را بنا نهادند. امروزه هم دختران و پسران دم بخت با گره زدن سبزه در روز سیزده فروردین آرزوی پیوندی خوب میکنند.
درباره نافرخندگی روز سیزده، دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد. بر اساس دیدگاه نخست، آرش کمانگیر پس از پرتاب تیر، مرز میان ایران و توران را شناساند، ولی پس از آن جان خود را از دست داد و گویند نافرخندگی روز سیزده در نزد نیاکان ما برای نافرخنده بودن مرگ آرش کمانگیر در این روز است.
اما دیدگاه دوم بیانگر آن است که در فرهنگ ایران هیچ یک از روزهای سال نافرخنده شمرده نشده است، ولی چون پس از تاخت تازیان به ایران، آنان هفت روز در هر ماه را نافرخنده می‌دانستند و سیزده هم در شمار آن بوده، گویند نافرخندگی سیزده از این جا ریشه گرفته است.
این روزها نیز با وجود تمامی تغییرات فرهنگی، آیین نوروز هم چنان نزد ایرانیان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
بوی نوروز از آغاز اسفند و با شروع تکاپوها از سراسر ایران به مشام می‌رسد. پس از تحویل سال و آغاز نوروز باستانی، این شادمانی تا 13 فروردین ادامه دارد و در این روز بسیاری از ایرانیان از خانه و کاشانه بیرون می‌زنند و ساعت‌هایی را با طبیعت همراه می‌شوند، به همین دلیل است که روز 13 فروردین سیزده به در و در تقویم، «روز طبیعت» نام گرفته است.
طبیعت فراموش شده
از لحظه‌های آغازین روز 13 فروردین، بسیاری از ایرانیان اسباب تفریح و تفرج در طبیعت را آماده میکنند، از اسباب
آماده سازی غذا تا وسایل بازی، بسیاری سوار بر خودروهای خود و برخی پیاده به دنبال یافتن فضایی در طبیعت ممکن است، ساعت‌ها بگردند. اما وقتی که بساط شادی بر دامن طبیعت پهن می‌شود، آن چه بیش از همه به فراموشی سپرده می‌شود، طبیعت است. شاید به همین دلیل است که در پایان روز سیزده فروردین یعنی همان روزی که بسیاری بر این قرارند که نحسی‌ها را از خود دور کنند، اگر سری به بسیاری از نقاط طبیعی شهرها و بسیاری پارک‌ها بزنیم، با چشم اندازی رو برو می‌شویم که صحنه برجامانده از یک کارزار را تداعی می‌کند. زباله‌ها رها شده در پهنه طبیعت، بطری‌های نوشابه، باقی مانده‌های غذا، میوه و آجیل و بقایای خاکستر در گوشه کنار، یادگار روزی است که «روز طبیعت» نام می‌گیرد.
براساس تحقیق سازمان ملل که در قالب گزارشی با عنوان «زیست محیط‌ها، رفاه انسان‌ها و ایجاد تنوع زیستی» منتشر شده است، صدمه‌‌ای که انسان‌ها در 50 سال گذشته بر تنوع منابع بیولوژیک جهان وارد کرده‌اند، از هر زمان دیگری در طول تاریخ بیشتر بوده است و اگر این روند متوقف نشود، انسان‌ها منافع اساسی را در جهان از دست خواهند داد.
در حدود 5/3 میلیارد نفر در سراسر جهان برای گذران زندگی و تامین غذا به دریاها، اقیانوس‌ها و طبیعت اطراف خود وابسته‌‌اند و در حالی که به دلیل تغییرات اعمال شده از سوی بشر طی سال‌های اخیر، در برخی از مناطق میزان ذخایر آبزیان تا 9 درصد نیز کاهش یافته است، هنوز حدود 70 درصد جمعیت جهان از منابع بیولوژیک سنتی حاصل از طبیعت استفاده میکنند که این نشانگر اهمیت چرخه‌های طبیعی در زندگی انسان‌‌های قرن 21 است.
مراقبت از طبیعت در نوروز
مرور عکس‌های سیزده بدر در سال‌های گذشته پارک‌های سطح شهر را پر از رنگ، نمایش می‌دهد. چادرهای رنگارنگی که در میان انبوه جمعیت برپا شده‌اند تا حریم شادی شهروندانی باشند که برای سیزده بدر فضای کوچکی در طبیعت یافته‌اند.
کودکان و نوجوانان بازی میکنند و بزرگ ترها بساط ناهار را فراهم میکنند. در گوشه و کنار رنگ خاکستری دود برخاسته است و بوی پراکنده کباب، فضای پارک را پر کرده است. همه شادند و از شادی دیگری لذت می‌برند. اما در میان این انبوه جمعیت، آن چه به طبیعت ارزانی می‌شود، زباله و آلودگی است. این صحنه‌ها برای همه ما آشناست، چشم اندازهایی که هر سال تکرار می‌شود.
یکی از شهروندان تهرانی درباره مراقبت از طبیعت در روزهای نوروز می‌گوید: هر خانواده موظف است که همیشه در سفر و تفریح چند کیسه زباله با خود همراه داشته باشد تا همه زباله‌ها از کوچک و بزرگ در آن قرار گیرد و پس از پر شدن، در مخازن زباله سطح شهر یا کنار جاده‌ها خالی شود. وی می‌افزاید: اما متاسفانه تعداد مخازن زباله در جاده‌ها و گاه در سطح اغلب شهرها و روستاها کافی نیست و کسانی هم که اقدام به جمع آوری زباله خود میکنند، نمی‌دانند با کیسه‌های پرشده چه باید بکنند.
وی همچنین می‌گوید: خوشبختانه در سال‌های گذشته در روز سیزده بدر شهرداری اقدام به توزیع کیسه‌های زباله در تعدادی از پارک‌ها کرده است، اما به عقیده من میزان توزیع کیسه‌های زباله باید افزایش یابد و در همه پارک‌های سطح شهر باید این طرح اجرا شود.
پارک‌ها تنها یکی از مراکزی است که شهروندان برای به سیزده بدر از آن استفاده میکنند. ساحل، دریا، جنگل‌ها، دشت‌ها و بسیاری مراکز طبیعی دیگر نیز از جمله مقصدهای ایرانیان در تعطیلات نوروز است.
محمود، یکی شهروند میانسال معتقد است: نگهداری از طبیعت، وظیفه تک تک شهروندان است. درست است که مسئولان نیز موظف به ارائه خدمات بهتر به ویژه در تعطیلات نوروز هستند، اما باز هم وظیفه همگان است که به اندازه بهره‌ای که از طبیعت می‌گیرند، برای نگهداری آن نیز تلاش کنند.
علاوه بر رها کردن زباله در شهر، آتش روشن کردن در طبیعت و خود را موظف به خاموش کردن آن ندانستن، شکستن شاخه‌های جوانه زده درختان، پهن کردن بساط اقامت روی سبزه‌های تازه روییده یا کندن گل‌های وحشی و گاهی کمیاب دشت‌ها و کوه‌ها، تنها بخشی از رفتارهای ضد طبیعت است که هیچ وجدان بیداری نمی‌تواند بی تفاوت از مقابل آن بگذرد.
لذت بردن از طبیعت بدون آسیب رساندن به آن
به اعتقاد وحید اسلام زاده ـ کارشناس مسائل زیست محیطی و استاد دانشگاه، چهار عامل احساس مسئولیت، قانون مدون، علم و آموزش و اعتقاد به ضرورت حفظ محیط زیست برای حفظ منافع ملی و آیندگان، می‌‌تواند در حفظ محیط زیست موثر باشد.
وی می‌افزاید: برای حفظ محیط زیست ابتدا باید اندیشید که محیط پیرامون ما از چه ساخته شده است؟ چه کارکردهای درونی و بیرونی دارد؟ دلیل وجودی آن چیست؟ چرا محیط زیست به انسان آرامش می‌دهد؟ چرا تنوع زیست محیطی داریم و چگونه با محیط زیست رفتار کنیم که عواید آن نصیب ما شود؟
این کارشناس محیط زیست به نقش فرهنگ سازی در جامعه برای حفظ محیط زیست اشاره می‌کند و می‌گوید: فرهنگ محیط زیست یعنی نحوه برخورد انسان‌ها با محیط زیست. انسان‌ها با محیط زیست در تعامل هستند، هم انسان‌ها بر محیط زیست تاثیر می‌گذارند و هم محیط زیست بر انسان‌ها. اما مشکل اساسی در این است که محیط زیست یک طرفه تنها بخشنده است و انسان یک طرفه تنها آسیب رسان و مضر.
وی تاکید می‌کند: فرهنگ محیط زیست می‌خواهد بگوید که تعادل باید در رفتار دو طرف حفظ شود. یعنی اگر منفعتی و سودی هست، هر دو طرف باید از آن بهره مند شوند.
انسان نباید خودخواهانه، هر طور که دوست دارد با محیط زیست رفتار کند، بلکه باید محیط زیست خود را بشناسد و رفتار خود را متناسب با آن هماهنگ کند. پس بیایید با هم از طبیعت لذت ببریم، بدون این که آسیبی به این نعمت بزرگ الهی وارد کنیم.
