در عالم هستی هر امری دلیل خاصی دارد و امور زیادی هستند که ما فلسفه و علت آن ها را نمی دانیم و معمولاً تعداد آن اموری که نمی دانیم در مقایسه با دانسته های ما بسیار زیاد است. این عدم آگاهی ما نباید دلیلی بر انکار آنها شود. یکی از آن مواردی که ما سرّ آن را نمی دانیم غیبت امام عصر(عج) است که نداستن ما نباید مستمسکی برای انکار آن باشد. زیرا در محیط پیرامون ما مسائل و چیزهای بسیاری است که با آنها زندگی می کنیم اما علت و فلسفه حقیقی آنها را نمی دانیم ولی منکر آنها هم نیستیم.

در مسئله غیبت می دانیم که خداوند ایمان به آن را جزء صفات متقین برشمرده است. اما این که غیبت چه فلسفه ای دارد سۆال جدیدی نیست این سۆال از ائمه اطهار (علیهم السلام) و حتی امام عصر(عج) نیز پرسیده شده که برای پاسخ به این سۆال پای سخن امامان معصوم(علیهم السلام) می نشینیم.

فلسفه غیبت

امامان بزرگوار در موضوع فلسفه غیبت دو گونه برخورد کرده اند. اگر چه به طور صریح عدم درک واقعی از فلسفه غیبت را بیان می کنند و فهم این موضوع به عصر ظهور موکول می کنند، اما مطالبی را نیز بیان کرده اند که در واقع فوائد، منافع و مصالحی است که سبب غیبت شده است. در واقع این دو نگاه متفاوت بیانگر آن است که سرّ حقیقی غیبت امر بزرگی است که از فهم و ادراک ما خارج است از سوی دیگر می خواهند بگویند این مصلحت ها و فوائد همه ی اسرار نیست. و اما در تأیید عدم درک ما از فلسفه اصلی غیبت به روایتی از امام صادق(علیه السلام) به نقل از عبدالله بن فضل هاشمی اشاره می کنیم: “إن وجه الحکمه فی ذلک لاینکشف إلا بعد ظهوره کما لا ینکشف …. و إن کان وجهه غیر منکشف لنا”.

وجه حکمت در مسئله غیبت جز بعد از ظهور او آشکار نخواهد شد، همانگونه که وجه حکمت کارهای خضر(علیه السلام) یعنی خراب کردن کشتی، کشتن پسر بچه و تجدید بنای دیوار برای حضرت موسی(علیه السلام) تا زمان جدایی شان معلوم نشد، ای پسر فضل این مطلب، امری از امور الهی و سری از اسرار الهی و غیبی از غیوب الهی است و وقتی ما دانستیم که خداوند حکیم است، تصدیق خواهیم کرد که همه کارها و سخنانش حکیمانه است، ولو این که ما حکمت آن ها را در نیابیم.

دوران غیبت زمینه ای است تا مردم به رشد و آگاهی لازم برسند و خلاء عدالت را در جامعه خویش احساس کرده و خود برای برقراری عدالت اقدام کنند. و این همان مفهومی است که از آیات و روایات به آن رسیدیم که تا مردم با تمام وجود خواهان عدالت نشوند و تا با یکدیگر متحد و هم صدا نشوند حضرت ظهور نخواهند کرد

امام زمان(عج) نیز در توقیعی علاوه بر ذکر فوائد این غیبت، بر دشواری فهم آن توسط انسانهای عادی تأکید دارند، به طوری که می فرمایند: از حقیقت این امر خیلی جستجو نکنید که آن را نخواهید دانست. اما علت غیبت آن است که خداوند فرموده است: “ای کسانی که ایمان آورده اید از چیزهایی که اگر برایتان آشکار شود، ناراحتتان می کند سۆال نکنید” …. پس آنچه که به حالتان فایده ندارد نپرسید و خود را برای دانستن آنچه که از شما نخواسته اند در زحمت نیندازید.

فوائد غیبت

آنچه که در روایت به عنوان فلسفه غیبت مطرح شده در واقع منافع و مصالح است که بر غیبت مترتب گردیده و سر واقعی بر ما  پوشیده است. اما آن فوائد عبارتند از:

1- از آنجا که امامان توسط خلفای بنی امیه و بنی عباس به شهادت رسیدند خصوصاً امام جواد(علیه السلام)، امام هادی(علیه السلام)، و امام عسگری(علیه السلام) که در سنین جوانی به شهادت رسیدند و این امامان در شرائط سخت و تحت نظارت سربازان زندگی می کردند تا امام زمان را بهتر شناسایی کرده و در همان دوران کودکی به شهادت برسانند لذا خداوند به دلیل حفظ جان حضرت و جلوگیری از کشته شدن ایشان امر غیبت را قرار دادند و به دلیل آنکه این خطر همچنان وجود دارد این غیبت تداوم دارد و تا این خطر برطرف نشود امر غیبت ادامه خواهد داشت.

2- امام زمان(عج) در توقیعی فرموده اند: علت رویداد غیبت آن است که هیچ یک از پدران من نبودند مگر این که بیعت و تعهدی در مقابل حکومت های طاغوت زمان خود داشتند. ولی من هنگامی که قیام می کنم، تعهدی نسبت به هیچ یک از طاغوت ها بر عهده ام نیست.

3- فایده ای دیگر که در روایات به آن اشاره شده آمادگی اوضاع جهان و جامعه بشری برای پذیرش توحید و دین الهی و عدالت اجتماعی است.

بر اساس روایت، امام زمان(عج) وارث انبیاء معرفی شده اند و ایشان با ظهور خویش تمامی تلاش ها و کوشش های انبیای الهی را به سرانجام می رساند اما هدف انبیاء چیست؟

هدفی که انبیاء در طول حیات خویش دنبال می کردند همان است که خداوند برای آنها ترسیم نموده و آن چیزی نیست جز اشاعه ی توحید و عدالت و نابودی باطل. لذا در حدیثی به نقل از امام باقر(علیه السلام) آمده است: “چون قائم قیام کند جز خدای عزوجل معبودی پرستش نشود” و در حدیثی دیگر می فرماید: “هنگامی که قائم قیام کند، دوست باطل از بین می رود” از سوی دیگر خداوند در برقراری چنین نظام توحیدی در جامعه بشری به زور و اجبار متوسل نشدند بلکه رغبت و میل مردم و همکاری َآنها را ضروری می داند، و اگر غیر این بود می توانست از ابتدا و با اجبار چنین نظامی را برپا کند. آیه 17 از سوره حدید تأیید کننده این سخن ماست، “اعلموا ان الله یحیی الارض بعد موتها” بدانید که خداوند، زمین را پس از مرگش زنده گرداند. و نیز در آیه 25 از همین سوره می فرماید: “لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس و القسط” ما پیامبران خود را فرستادیم تا خود مردم برای برقراری قسط و عدل بپاخیزند.

امامان بزرگوار در موضوع فلسفه غیبت دو گونه برخورد کرده اند. اگر چه به طور صریح عدم درک واقعی از فلسفه غیبت را بیان می کنند و فهم این موضوع به عصر ظهور موکول می کنند، اما مطالبی را نیز بیان کرده اند که در واقع فوائد، منافع و مصالحی است که سبب غیبت شده است

همچنین در نامه ی امام زمان (عج) به شیخ مفید آمده است: اگر چنان که شیعیان ما در راه وفای به پیمانشان همدل می شدند، یُمن ملاقات ما برایشان به تأخیر نمی افتاد و سعادت دیدار ما بر مبنای شناختی راستین و صداقتی از جانب آن ها نسبت به ما، زودتر نصیبشان می شد. پس ما را از ایشان دور نمی دارد، مگر آن کارهایشان که از نظر ما ناپسند است و ما از آنان روا نمی دانیم.

پس دوران غیبت زمینه ای است تا مردم به رشد و آگاهی لازم برسند و خلاء عدالت را در جامعه خویش احساس کرده و خود برای برقراری عدالت اقدام کنند. و این همان مفهومی است که از آیات و روایات به آن رسیدیم که تا مردم با تمام وجود خواهان عدالت نشوند و تا با یکدیگر متحد و هم صدا نشوند حضرت ظهور نخواهند کرد.

4- آزمایش و امتحان مومنان برای شناخت مومنان حقیقی از دینداران دروغین یکی دیگر از حکمت های غیبت قائم(عج) است. البته امتحان و آزمایش خداوند همواره در بین مردم جاری است و هیچ گاه این قانون الهی تعطیل نخواهد شد و غیبت نیز یکی از آن امتحان های خداوند است که هم ایمان و هم عمل مومنین مورد بررسی قرار می گیرد.

طولانی شدن زمان غیبت سبب تردید عده ای خواهد شد اما کسانی که ایمانشان محکم نیست. در روایات متعددی منقول از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار(علیهم السلام) با عبارات متفاوت اما با مضمون تقریباً نزدیک به هم چنین آمده است که:

قائم ما غایب خواهد شد و امر غیبت طولانی خواهد شد و تنها کسانی در ایمان به او راسخ خواهند بود که قلبشان مملو از ایمان باشد.

اما امتحان عملی خدا به دلیل وجود سختی ها، ناملایمات و گناهانی است که مردم را احاطه می کند و بنابر گفته پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) “هر کسی بخواهد دینش را حفظ کند، چاره ای ندارد جز این که از کوهی به کوهی و از سوراخی به سوراخی دیگر فرار کند. همانند شغالی که دائماً آشیانه خود را عوض می‌کند” و به دلیل این مشکلات است که نقل شده: “حفظ ایمان در آخرالزمان به مراتب سخت تر از نگه داشتن آتش در دست است.

خلاصه سخن …

فلسفه غیبت امام زمان(عج) سرّی است که بر ما پوشیده است و تا زمان ظهور معلوم نخواهد شد و آنچه در این رابطه گفته می شود بیشتر فوائد و منافع غیبت است.