همان گونه که می دانید هدف قرآن هدایت و سعادتمندی انسان‌ها است و نه کتاب اقتصاد و تاریخ و… تا مطالب آن را به صورت یک جا ذکر کند، بلکه به مناسبت‌ها، نکته‌ها و ظرایفی که مقتضای بلاغت قرآن است؛ و هدف قرآن است، مطالبی در مورد اقتصاد نیز مطرح کرده است. یکی از سوره‌هایی که مباحث اقتصادی در آن مطرح است سوره بقره می‌باشد. اما چون استقراء و نگارش چهل نکته اقتصادی بسیار فراتر از حجم پاسخ می‌باشد، تنها به ذکر چند نکته اکتفا می‌شود:
1. رزق و روزی از زمین و آسمان. قرآن شریف می‌فرماید: «اَلّذی جَعَلَ لَکُمُ الْارضَ فِراشاً و السّماءً بناءً و اَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَاخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمراتِ رِزْقاً لَکُم فَلا تَجْعَلوا لِلّهِ اَنْداداً وَ اَنْتُمْ تعلمون»[1] «آن کس که زمین را بستر شما قرار داد و آسمان را همچون سقفی بر بالای سر شما و از آسمان آبی فرو فرستاد، و به وسیله آن میوه‌ها را پرورش داد، تا روزی شما باشد بنابراین برای خدا شریک‌های قرار ندهید در حالی که می‌دانید.»
در این آیه خداوند به نعمت‌های بزرگ و متعددی اشاره کرده که هر کدام از آنها سرچشمه نعمت دیگر است.
الف: زمین را بستری گسترانیده و هموار ساخته تا شایسته برای زندگانی انسان‌ها باشد چون زمین در ابتدای پیدایش قابل سکونت و زندگانی انسان نبوده است.[2] ب: خداوند آسمان را در جهت منافع انسان‌ها برافراشته ساخت، همچون خیمه و سایه‌بان. ج: خداوند نازل کننده باران از ابرها که چه نعمت‌های بزرگی از این باران رحمت الهی به دست می‌آید و سبب پیدایش روزی انسان‌ها می‌شود. د: قرار دادن میوه درختان از مواهب الهی و رزق و روزی برای انسان‌ها.
2. نعمتی را که برای بنی اسرائیل ارزانی داشته و دستور به لزوم استفاده از مواهب طبیعت داده است: «و ضَلَّلنا عَلَیْکُمُ الغمامَ و اَنْزلنا علیکُمُ المَنَّ و السَّلْوی کُلُوا مِنْ طَیّبتِ ما رَزَقْنکُم …»[3] و ابر را برای شما سایبان ساختیم و از شیره مخصوص درختان (صمغ) و از پرندگانی مخصوص (شبیه کبوتر) بر شما نازل کردیم و گفتیم از نعمت‌های پاکیزه‌ای که به شما روزی دادیم بخورید … .[4] الف: نکته مهم این آیه همان لزوم استفاده صحیح و حلال از مواهب طبیعت و پرندگانی که شکار آن‌ها مجاز شناخته شده است. بیان می‌شود. ب: ضرورت پرهیز از خوراکی‌های ناپاک و غیر طیّب.
3. طلب باران الهی در مواقعی که با کمبود آب مواجه هستید و در شرایط بحرانی به سر می‌برید: «و اِذاسَتْقی مُوسی لِقَومِهِ فقُلْنا اضْرِب بَعَصاکَ اَلحَجَر فانفجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَه عَیْنا …» «و به خاطر بیاور هنگامی که موسی برای قوم خویش طلب آب کرد و به او دستور دادیم عصای خود را بر سنگ مخصوص بزن، ناگاه دوازده چشمه آب از آن جوشید.» نکات= الف: خداوند متعال سبب ساز و سبب سوز است. که در مواقع بحرانی احتیاجات انسان‌ها را برآورده می‌سازد. ب: ضرورت جیره‌بندی و تقسیم ارزاق در شرایط کمبود.
4. هم چنین فرموده است: «و إذْ قُلْتُمْ یا موسی لَنْ نَصْبِرَ عَلی طعامٍ واحِدٍ فَادعُ لَنا رَبَکَ یُخرجْ لَنا تُنبتُ الارضُ مِنْ ثِقلِها و قِثَّائِها و فُومِها و عَدَسِها و بَصلها …»[5] «و هنگامی را که گفتید ای موسی، هرگز حاضر نیستیم به یک نوع غذا اکتفا کنیم از خدای خود بخواه که از آنچه از زمین می‌روید از سبزیجات، خیار، سیر، عدس و پیاز برای ما برویاند …» نکات قابل توجه این آیه این است. الف: گرایش طبیعی انسان به بهره‌برداری از زمین. ب: نازل شدن خوراکی‌هایی از قبیل سبزیجات، خیار، گندم، عدس و پیاز پیدا است که این نعمت‌های بزرگ تا چه حد بار اقتصادی و مفیدی را دارند.
5. در آیات دیگر اشاره به ماده گاو نموده و تکمیل بحث را در آیه 71 سوره بقره تشریح می‌کند که: «قَالَ اِنَّهُ یَقُولُ إنَّها بقرهٌ لا ذلولٌ تُشیرُ الارضَ وَ لا تَسْقِی الْحَرْثَ مُسلّمَهٌ لا شِیهَ فیها …»[6] موسی ـ علیه السّلام ـ گفت: خداوند می‌فرماید: گاوی باشد که برای شخم زدن رام نشده باشد و برای زراعت آب کشی نکند، و از هر عیبی بر کنار و حتی هیچ رنگ دیگری در آن نباشد.
در آغاز زندگی و صدر اسلام که مثل امروز وسایل پیشرفته و ماشینی وجود نداشت از ماده گاو برای آبیاری و شخم زدن استفاده می‌کردند و هم اکنون نیز در بسیاری از نقاط جهان این روند ادامه دارد و استفاده می‌کنند.
6. وقت شناسی موجب بهبود کشاورزی است. می‌فرماید: «یَسْئلونَکَ عَنِ الاهلَه قُلْ هِیِ مَواقیتُ لِلنّاسِ و الحج…[7]» از تو درباره هلال‌های ماه می‌پرسند بگو: برای آن است که مردم وقت کارهای خویش و زمان حج را بشناسند. قبل از به وجود آمدن زندگی صنعتی و ماشینی، عمده درآمد مردم زراعت بوده، اما بعد از به وجود آمدن صنعت امور کشاورزی در بعضی از کشورها رو به زوال نهاد و فقط عده معدودی از مردم به کار کشاورزی مشغول شدند که آگاهی کافی از اصول زراعت نیز نداشتند. گاهی سیل یا سرمای شدید محصولات آنان را خراب می‌کند و یا آفات مختلف کشت های آنان را مورد حمله قرار می داد. اکنون در کشورهای پیشرفته، راه‌های مقابله با آنها را شناخته‌اند و می‌دانند که چگونه بازده کار خود را بالا ببرند و آنها را از آفات مصون دارند شناخت دقیق در کشاورزی بسیار مهم است که گذشتگان از آنها آگاهی داشتند و رعایتش می‌کردند.[8] 7. انفاق که یکی از راه‌های درآمد اقتصادی جامعه است. می‌فرماید: «الّذین ینفقونَ اموالَهُمْ فى سیبل الله عُمَّ لا یُتبعُونَ ما اَنْفَقُوا مِنَاً و لا اَذِیَّ لَهُمْ اجْرُهُم عِنْدَ رَبِّهم و لا خوفٌ علیهم و لا هم یحزَنون»[9] آن کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند و پس از انفاق منّتی نمی‌نهند و آزاری نمی‌رسانند پاداش نزد پروردگارشان است، نه بیمناک می‌شوند و نه اندوهگین. پیدا است که انفاق صحیح و بدون منت مشکل گشای بسیاری از مسائل و رنج‌های مردم است. مانند افرادی که در مشکلات زندگی وامانده و یا مقروض گشته و یا افرادی که زمین‌گیر شده اهل و عیال دارند و قدرت تأمین هزینه زندگی را ندارند.
8. درباره وام دادن که یک عمل اقتصادی است، می‌فرماید: «مَنْ ذالّذی یُقْرضُ اللهَ قرضاً حَسَناً فیُضاعَفهُ لَهُ اضعافاً کثیراً و اللهُ یقبضُ و یبصطُ و الیه ترجعون.»[10] کیست که به خدا قرض الحسنه دهد تا خدا بر آن چند برابر بیفزاید؟ خدا تنگدستی دهد و توانگری بخشد و شما به سوی او بازگردانده می‌شوید.
9. به عمل، به نذر که از خصوصیات یک مؤمن است اشاره کرده، می‌فرماید: «وَ ما اَنفقْتُم مِنْ نفقهٍ اَوْ نَذَرتُمْ مِنْ نَذْرٍ فإنّ اللهَ یَعْلَمُ و ما لِلظالمینَ مِنْ انصارٍ.»[11] هرچه را انفاق یا نذر کرده‌اید خدا به آن آگاه است و ستمکاران را هیچ یاری و مددکاری نیست. و معلوم است که نذر در بسیاری از مواقع جنبه مادی و اقتصادی دارد.
10. درباره استفاده از دریا و مواهب الهی آن می‌فرماید: «إنَّ فِی خَلْقِ السمواتِ و الارضِ و اختِلفِ اللَیلِ و النَّهار و الفُلکِ الّتِی تَجْری فی البحر بمَا ینفَعُ الناس وَ ما اَنزَلَ اللهُ مِنَ السماءِ مِنْ ماءٍ فأحیا بِهِ الارضَ بَعْدَ موتِها و بثَّ فیها مِنْ کل دابَّهٍ و تصریفِ الرّیاحِ و السَّحابِ المُسخّر بَین السماءِ و الارضِ لآیاتِ لقومٍ یعقلون»[12] قطعاً در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و رفت شب و روز و کشتی‌هایی که در دریا به سود مردم در حرکتند و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده و با آن زمین را پس از مرگ زنده نموده و انواع جنبندگان را در آن گسترده و همچنین در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که در میان زمین و آسمان معلقند، نشانه‌هایی است برای مردمی که تعقل کرده و می‌اندیشند.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. آیت الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، (ناشر: انتشارات دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1373 ش، چاپ سی و یکم، جلد اول، ص 116)
2. محسن قرائتی، تفسیر نور، (ناشر: انتشارات مؤسسه در راه حق، جلد اول، قم، 1374 ش، چاپ اول).
3. محمد حسین ابراهیمی، اقتصاد در قرآن، (ناشر: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1375 ش، چاپ اول).
4. جعفر خوشنویس، خطوط کلی اقتصاد در قرآن و روایات، ترجمه: مهدی انصاری، (ناشر: انتشارات کتابخانه عمومی امام حسین ـ علیه السّلام ـ ، اصفهان، 1364 ش، چاپ اول.)
5. مقدسی، شیرازی، دهش ور، طرح و مبانی اقتصاد در قرآن، (ناشر: انتشارات شرکت سهامی است، تهران، 1366 ش، چاپ اول).

پی نوشت ها:
[1]. بقره/22.
[2]. هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیّه قم، چاپ دوم،1376، ج1، ص62.
[3]. بقره/57.
[4]. قرائتی، محسن، تفسیر نور، قم، انتشارات مؤسسه در راه حق، چاپ اول، 1374 ش، ج1، ص 141.
[5]. بقره/61.
[6]. بقره/67-71.
[7]. بقره/189.
[8]. ابراهیمی، محمد حسن، اقتصاد در قرآن، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه، چاپ اول، 1375، ص 68.
[9]. بقره/262، 195، 219، 254، 267.
[10]. بقره/245.
[11]. بقره/270.
[12]. بقره/164.