توضیح سؤال:

روایاتی که در موضوع غیبت حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف» آمده، برای آن حضرت دو غیبت (صغری و کبرا) را بیان کرده اند. سؤال این است که آیا روایات این موضوع صحیح هستند یانه؟ خواهشمندیم با ذکر روایات صحیح به این سؤال پاسخ دهید.
پاسخ:
طبق بررسی انجام شده، روایاتی که موضوع غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را بیان می کنند، به دو دسته تقسیم می شوند:

دسته نخست دو مقطع از غیبت (صغرا و کبرا) را پس از دیگری، برای آن حضرت ذکر کرده اند.

دسته دوم نیز بیانگر غیبت طولانی برای ایشان است که طبعا اشاره به غیبت کبرای آن حضرت دارد.

و نکته قابل توجه این که در هر دو دسته، روایات صحیح وجود دارد و روایات این موضوع در حد استفاضه است؛ از این جهت نیازی به بررسی سندی هم نیست ولی از آنجایی که در متن سؤال، آوردن روایات صحیح درخواست شده، در هر دسته یک روایت را بررسی سندی کرده ایم و از بررسی اسناد بقیه روایات به خاطر پرهیز از اطاله کلام صرف نظر کرده ایم.

اما قبل از بیان روایات، کلمات علمای شیعه را در صحت این روایات ذکر می کنیم:
سخنان علمای شیعه در صحت روایات این موضوع

علمای شیعه بعد از این که روایات این موضوع را در کتابهای شان آورده اند، به صحت اسناد و متواتر بودن این روایات تصریح کرده اند. به سخنان برخی از بزرگان اشاره می کنیم.
1. محمد بن ابراهیم نعمانی (متوفای360هـ)

ایشان یکی از علمای عظیم القدر شیعه است و پس از این که روایات موضوع غیبت را در کتاب «الغیبه» ذکر کرده، می نویسد:

هذه الأحادیث التی یذکر فیها أن للقائم (علیه السلام) غیبتین أحادیث قد صحت عندنا بحمد الله، وأوضح الله قول الأئمه (علیهم السلام) وأظهر برهان صدقهم فیها،

این روایاتی که می گویند برای قائم علیه السلام دو تا غیبت است، در نزد ما بحمد الله صحت شان ثابت شده است. خداوند متعال گفتار ائمه و برهان درست شان را در باره غیبت روشن و ظاهر ساخت.

النعمانی، أبی عبد الله محمد بن ابن إبراهیم بن جعفر الکاتب المعروف ب ابن أبی زینب النعمانی (متوفای360ه ـ)، الغیبه، ص 179، تحقیق: فارس حسون کریم، ناشر: أنوار الهدی، چاپخانه: مهر – قم، چاپ: الأولی1422
2. شیخ صدوق (متوفای 381هـ)

شیخ صدوق رحمه الله علیه نیز می نویسد:

وأنه قد غاب کما جاءت الاخبار فی الغیبه فإنها جاءت مشهوره متواتره وکانت الشیعه تتوقعها وتترجاها کما ترجون بعد هذا من قیام القائم علیه السلام بالحق وإظهار العدل . ونسأل الله عز وجل توفیقا وصبرا جمیلا برحمته.

امام زمان علیه السلام غایب شده است؛ چنانچه روایات در باره غیبت آن حضرت آمده است. این روایت مشهور و متواتر است شیعه متوقّع آن غیبت است و به آن امیدوار است، زیرا رجاء واثق دارد که قائم علیه السّلام پس از آن قیام خواهد کرد و عدل و داد را ظاهر خواهد ساخت. از رحمت واسعه حقّ درخواست توفیق و صبر جمیل می نمائیم.

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای381هـ)، کمال الدین و تمام النعمه، ص94، ناشر: اسلامیه ـ تهران ، الطبعه الثانیه ، 1395 هـ.
3. شیخ مفید (متوفای 413هـ)

شیخ مفید در کتاب «الارشاد» می فرماید: قبل از این که حضرت به دنیا بیاید در باره غیبت و ظهورش خبر داده شده و این روایات مستفیض است:

وَکَانَ الْخَبَرُ بِغَیْبَتِهِ ثَابِتاً قَبْلَ وُجُودِهِ وَبِدَوْلَتِهِ مُسْتَفِیضاً قَبْلَ غَیْبَتِهِ وَهُوَ صَاحِبُ السَّیْفِ مِنْ أَئِمَّهِ الْهُدَی علیه السلام وَالْقَائِمُ بِالْحَقِّ الْمُنْتَظَرُ لِدَوْلَهِ الْإِیمَانِ وَلَهُ قَبْلَ قِیَامِهِ غَیْبَتَانِ إِحْدَاهُمَا أَطْوَلُ مِنَ الْأُخْرَی کَمَا جَاءَتْ بِذَلِکَ الْأَخْبَارُ فَأَمَّا الْقُصْرَی مِنْهُمَا فَمُنْذُ وَقْتِ مَوْلِدِهِ إِلَی انْقِطَاعِ السِّفَارَهِ بَیْنَهُ وَبَیْنَ شِیعَتِهِ وَعَدَمِ السُّفَرَاءِ بِالْوَفَاهِ وَأَمَّا الطُّولَی فَهِیَ بَعْدَ الْأُولَی وَفِی آخِرِهَا یَقُومُ بِالسَّیْفِ.

و خبر غیبت و ظهور دولتش پیش از به دنیا آمدن و غیبت آن حضرت ثابت و در کتابها بسیار و به حد استفاضه رسیده است، و در میان ائمه دین علیهم السّلام او است که صاحب شمشیر و قیام کننده بحق، و همگی چشم به راه دولت ایمان او هستند.

و پیش از قیام، آن حضرت دو غیبت دارد که یکی طولانی تر از دیگری است چنانچه اخبار بدان مضمون رسیده، اما غیبت کوتاه و صغرای او از زمان به دنیا آمدنش بود تا آنگاه که سفارت و وساطت میان او و شیعیان قطع شد، و وسائط و سفراء عالیقدر آن حضرت به واسطه فوت از میان رفتند، و اما غیبت طولانی (و کبری) پس از نخستین غیبت اوست، و در پایان آن زمان بشمشیر قیام خواهد فرمود.

البغدادی، الشیخ المفید محمد بن محمد بن النعمان، العکبری ، (متوفای 413هـ)، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج2، ص340، تحقیق : مؤسسه آل البیت علیهم السلام لتحقیق التراث، ناشر : دار المفید للطباعه والنشر والتوزیع – بیروت – لبنان، سال چاپ : 1414 – 1993 م
4. ابو الحسن الإربلی (متوفای693هـ)

اربلی نیز همانند شیخ مفید روایات غیبت امام زمان علیه السلام را مستفیض می داند:

وکان الخبر بغیبته ثابتا قبل وجوده ، وبدولته مستفیضا قبل غیبته، وهو صاحب السیف من أئمه الهدی علیهم السلام ، والقائم بالحق والمنتظر لدوله الایمان وله قبل غیبتان ، أحدهما أطوال من الأخری ، کما جاءت بذلک الاخبار

الإربلی، أبی الحسن علی بن عیسی بن أبی الفتح (متوفای693هـ)، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، ج3، ص 244، ناشر: دار الأضواء ـ بیروت، الطبعه الثانیه، 1405هـ ـ 1985م.
5. علامه حلی (متوفای726هـ)

علامه حلی نیز می فرماید:

وکان الخبر بغیبته ثابتا قبل وجوده وبدولته مستفیضا قبل غیبته وهو صاحب السیف من أئمه الهدی علیهم السلام والقائم بالحق المنتظر لدوله الایمان وله قبل قیامه غیبتان : إحدیهما أطول من الأخری کما جاءت بذلک الاخبار…

الحلی، حسن بن المطهر (متوفای726هـ)، المستجاد من کتاب الارشاد، ص 232، ناشر: مکتب آیه الله العظمی المرعشی النجفی – قم، سال چاپ : 1406

بنا براین، روایات غیبت آن حضرت در نز علمای شیعه مستفیض و صحیح است و هیچگونه ابهامی در آنها وجود ندارد.
صدور اخبار موضوع غیبت امام زمان (ع) از سوی معصومین (ع)

نکته مورد توجه دیگر این است که روایات موضوع غایب شدن امام زمان علیه السلام بعد از تولد، از ناحیه هر یکی از معصومین علیهم السلام از وجود مبارک رسول خدا گرفته تا امام حسن عسکری علیهم السلام صادر شده و علمای شیعه آنها را در کتب شان نقل کرده اند.

مرحوم قطب رواندی در این باره می نویسد:

وقد أخبر بغیبته رسول الله صلی الله علیه وآله ثم أمیر المؤمنین علیه السلام ثم الحسن ثم الحسین ثم علی بن الحسین ، ثم محمد بن علی ، ثم جعفر بن محمد ، ثم موسی بن جعفر ، ثم علی بن موسی ، ثم محمد بن علی ، ثم علی بن محمد ، ثم الحسن ابن علی صلوات الله علیهم أجمعین .

از غایب شدن حضرت مهدی علیه السلام، رسول خدا، امیرمؤمنان، امام حسن، امام حسین، علی بن الحسین … حسن بن علی عسکری خبر داده اند.

الراوندی، قطب الدین (متوفای573هـ)، الخرائج والجرائح، ج2، ص953، تحقیق ونشر: مؤسسه الإمام المهدی علیه السلام ـ قم، الطبعه: الأولی، 1409هـ.

اگر هریکی از آن بزرگواران در موضوع غیبت ایشان فقط یک روایت فرموده باشند، دوازده روایت می شود در حالی که از هریکی آنها چند روایت در این موضوع نقل شده است.

ما در این نوشتار برخی از روایات را نقل کرده ایم.
دسته اول: دو غیبت برای امام زمان

یک دسته از روایات تصریح دارند که آن حضرت دو تا غیبت دارد؛ یکی غیبت صغری و دیگری غیبت کبرا :
1. روایت امام صادق (ع): (سند صحیح)

مرحوم کلینی با سند صحیح از امام صادق علیه السلام نقل می کند که حضرت مهدی دارای دو غیبت کوتاه و طولانی خواهد بود:

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلاملِلْقَائِمِ غَیْبَتَانِ إِحْدَاهُمَا قَصِیرَهٌ وَ الْأُخْرَی طَوِیلَهٌ الْغَیْبَهُ الْأُولَی لَا یَعْلَمُ بِمَکَانِهِ فِیهَا إِلَّا خَاصَّهُ شِیعَتِهِ وَ الْأُخْرَی لَا یَعْلَمُ بِمَکَانِهِ فِیهَا إِلَّا خَاصَّهُ مَوَالِیهِ.

برای قائم علیه السلام دو غیبت است که یکی کوتاه و دیگری طولانی خواهد بود. در غیبت اول کسی جایگاه او را نمی داند؛ مگر شیعیان خاص آن حضرت و در غیب دیگر کسی جایگاهش را نمی داند؛ مگر خادمان خاص ایشان.

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفای328 هـ)، الأصول من الکافی، ج 1، ص340،ناشر: اسلامیه ، تهران ، الطبعه الثانیه،1362 هـ.ش.
بررسی سند روایت:
الف: محمد بن یحیی العطار:

نجاشی می گوید: او بزرگ شیعیان در زمان خود، شخصیت برجسته آنان بود وی مورد اعتماد و اطمینان و احادیث بسیاری از او نقل شده است:

شیخ أصحابنا فی زمانه، ثقه، عین، کثیر الحدیث…

النجاشی الأسدی الکوفی، ابوالعباس أحمد بن علی بن أحمد بن العباس (متوفای450هـ)، فهرست أسماء مصنفی الشیعه المشتهر ب رجال النجاشی، ص353، تحقیق: السید موسی الشبیری الزنجانی، ناشر: مؤسسه النشر الاسلامی ـ قم، الطبعه: الخامسه، 1416هـ.
ب: محمد بن الحسین أبی الخطاب:

نجاشی می گوید: وی فرد با عظمت در میان علمای شیعه بوده و بسیار گرانقدر است. او روایات زیادی نقل کرده و مورد اعتماد و دارای شخصیت برجسته بود. تألیفات خوبی داشت و روایات او اطمینان آور است:

جلیل من أصحابنا، عظیم القدر، کثیر الروایه، ثقه، عین، حسن التصانیف، مسکون إلی روایته…

رجال النجاشی، ص334.

و شیخ طوسی او را با عنوان «کوفی ثقه» یاد می کند:

کوفی، ثقه.

الطوسی، الشیخ ابوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفای460هـ)، رجال الطوسی، ص379، تحقیق: جواد القیومی الأصفهانی، ناشر: مؤسسه النشر الاسلامی ـ قم، الطبعه: الأولی، 1415هـ.
ج: حسن بن محبوب:

شیخ طوسی می گوید که وی اهل کوفه و مورد اعتماد است. بسیار گرانقدر و یکی از ارکان چهارگانه عصر خویش بوده است:

کوفی، ثقه. وکان جلیل القدر، یعد فی الأرکان الأربعه فی عصره.

الطوسی، الشیخ ابوجعفر، محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفای460هـ)، الفهرست، ص96، تحقیق: الشیخ جواد القیومی، ناشر: مؤسسه نشر الفقاهه، چاپخانه: مؤسسه النشر الإسلامی، الطبعه الأولی1417
د: إسحاق بن عمار بن حیان الساباطی الصیرفی:

شیخ طوسی او را ثقه دانسته است:

إسحاق بن عمار، ثقه، له کتاب.

رجال الطوسی، ص331

نتیجه: این روایت صحیح است.
2. روایت امام سجاد علیه السلام

روایت دیگر که دو مقطع از غیبت را برای امام زمان علیه السلام بیان کرده، از امام سجاد علیه السلام این گونه نقل شده است.

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِصَامٍ الْکُلَیْنِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْقَاسِمُ بْنُ الْعَلَاءِ قَالَ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِیلُ بْنُ عَلِیٍّ الْقَزْوِینِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ الْحَنَّاطِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَیْسٍ عَنْ ثَابِتٍ الثُّمَالِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علی السلام أَنَّهُ قَالَ فِینَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهُ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ وَ فِینَا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهُ وَ جَعَلَها کَلِمَهً باقِیَهً فِی عَقِبِهِ وَ الْإِمَامَهُ فِی عَقِبِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ وَ أَنَّ لِلْقَائِمِ مِنَّا غَیْبَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا أَطْوَلُ مِنَ الْأُخْرَی أَمَّا الْأُولَی فَسِتَّهُ أَیَّامٍ أَوْ سِتَّهُ أَشْهُرٍ أَوْ سِتُّ سِنِینَ وَ أَمَّا الْأُخْرَی فَیَطُولُ أَمَدُهَا حَتَّی یَرْجِعَ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ أَکْثَرُ مَنْ یَقُولُ بِهِ فَلَا یَثْبُتُ عَلَیْهِ إِلَّا مَنْ قَوِیَ یَقِینُهُ وَ صَحَّتْ مَعْرِفَتُهُ وَ لَمْ یَجِدْ فِی نَفْسِهِ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْنَا وَ سَلَّمَ لَنَا أَهْلَ الْبَیْت.

ثابت ثمالی از امام چهارم روایت کرده است که فرمود آیه: وَ أُولُوا الْأَرْحامِ … در باره ما نازل شده و نیز آیه: وَ جَعَلَها کَلِمَهً باقِیَهً فِی عَقِبِهِ؛ امامت در نسل حسین است تا روز قیامت، در باره ما نازل شده است. و به راستی برای قائم از ما دو غیبت است که یکی از دیگری طولانی تر است اولی شش روز یا شش ماه یا شش سال است و دیگری طول کشد تا بیشتر قائلین بآن از آن برگردند و بر آن ثابت نماند مگر کسی که یقین او قوی و معرفتش درست باشد و در دلش گرفت و گیری نباشد از آنچه ما حکم میکنیم و تسلیم ما اهل بیت باشد.

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای381هـ)، کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص324، ناشر: اسلامیه ـ تهران ، الطبعه الثانیه ، 1395 هـ.
3. روایت امام باقر علیه السلام

نعمانی صاحب کتاب «الغیبه» روایات متعددی در این زمینه نقل کرده و از جمله از امام باقر علیه السلام آورده است که آن حضرت دو غیبت دارد:

حدثنا أحمد بن محمد بن سعید، قال: حدثنا علی بن الحسن، قال: حدثنا عبد الرحمن بن أبی نجران، عن علی بن مهزیار، عن حماد بن عیسی، عن إبراهیم بن عمر الیمانی، قال: سمعت أبا جعفر (علیه السلام) یقول:إِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیْبَتَیْنِ وَسَمِعْتُهُ یَقُولُ لَا یَقُومُ الْقَائِمُ وَلِأَحَدٍ فِی عُنُقِهِ بَیْعَه.

ابراهیم بن عمر یمانیّ گوید: از امام باقر علیه السّلام شنیدم که می فرماید: «همانا صاحب این امر را دو غیبت است و نیز شنیدم می فرماید: قائم در حالی قیام نمی کند که برای کسی بر گردن او بیعتی باشد». (یعنی تابعیّت هیچ دولتی را ندارد)

کتاب الغیبه – محمد بن إبراهیم النعمانی ، ص 176، ح3
4. روایت امام صادق علیه السلام

در روایت دیگر امام صادق علیه السلام نیز به موضوع دو غیبت حضرت تصریح می کند:

وَ أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ قَالَ حَدَّثَنَا الْقَاسِمُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ حَازِمٍ مِنْ کِتَابِهِ قَالَ حَدَّثَنَا عُبَیْسُ بْنُ هِشَامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَهَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ الْمُسْتَنِیرِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ إِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیْبَتَیْنِ إِحْدَاهُمَا تَطُولُ حَتَّی یَقُولَ بَعْضُهُمْ مَاتَ وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ قُتِلَ وَ بَعْضُهُمْ یَقُولُ ذَهَبَ فَلَا یَبْقَی عَلَی أَمْرِهِ مِنْ أَصْحَابِهِ إِلَّا نَفَرٌ یَسِیرٌ لَا یَطَّلِعُ عَلَی مَوْضِعِهِ أَحَدٌ مِنْ وَلِیٍّ وَ لَا غَیْرِهِ إِلَّا الْمَوْلَی الَّذِی یَلِی أَمْرَ.

و او از ابی عبد اللَّه (امام صادق) علیه السّلام که فرمود: صاحب این امر را دو غیبت است که یکی از آن دو آنقدر بدرازا میکشد که بعضی میگویند مرد و بعضی میگویند کشته شد و بعضی میگویند: رفت پس بجز اندکی از اصحاب او کسی بر امر او باقی نمیماند و از جایگاهش هیچ کس را از دوست و بیگانه اطلاعی نباشد مگر همان نوکری که بکارهای آن حضرت میرسد.

صاحب کتاب در پایان کتاب می نویسد:

ولو لم یکن یروی فی الغیبه إلا هذا الحدیث لکان فیه کفایه لمن تأمله.

و اگر در باب غیبت بجز همین یک حدیث نقل نشده بود برای کسی که تأمّل در آن کند کافی بود.

کتاب الغیبه – محمد بن إبراهیم النعمانی، ص176، ح 5
5. روایت امام صادق علیه السلام

مرحوم کلینی در کافی از امام صادق علیه السلام روایت دیگری را نیز آورده است:

20 مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی وَ أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْکُوفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیْبَتَانِ إِحْدَاهُمَا یَرْجِعُ مِنْهَا إِلَی أَهْلِهِ وَ الْأُخْرَی یُقَالُ هَلَکَ فِی أَیِّ وَادٍ سَلَکَ قُلْتُ کَیْفَ نَصْنَعُ إِذَا کَانَ کَذَلِکَ قَالَ إِذَا ادَّعَاهَا مُدَّعٍ فَاسْأَلُوهُ عَنْ أَشْیَاءَ یُجِیبُ فِیهَا مِثْلَه.

مفضل بن عمر گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام میفرمود برای صاحب الامر دو غیبت است، در نخستین آنها بسوی خانواده اش مراجعت میکند. و در دیگری مردم میگویند: هلاک شد و در کدام وادی افتاد: عرضکردم: اگر چنان شد. ما چه کنیم؟ فرمود: هر گاه کسی مدعی امامت شد، مسائلی از او بپرسید که مثل امام جواب دهد (اگر پاسخ درست نگفت، او امام نیست)

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفای328 هـ)، الأصول من الکافی، ج 1، ص341،ناشر: اسلامیه ، تهران ، الطبعه الثانیه،1362 هـ.ش.

روایات این دسته فراوان است ما به همین مقدار اکتفا می کنیم.
دسته دوم: خبر از غیبت کبرای امام زمان (ع)

دسته دیگری از روایات به صورت مطلق یک نوع غیبت را برای آن حضرت بیان کرده اند و مراد همان غیببت کبرا و طولانی ایشان است. در این قسمت نیز روایات فراوان است در ابتد یک روایت با تصحیح سند و بقیه روایات را بعداز آن ذکر می نماییم:
1. روایت رسول خدا (ص) تَکُونُ لَهُ غَیْبَهٌ وَ حَیْرَهٌ (سند صحیح)

در این روایت صحیح، رسول خدا صلی الله علیه و آله از غایب شدن فرزندش حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) خبر داده و تصریح نموده که غیبت او به گونه ای است که مردم در آن حیران می شوند:

حَدَّثَنَا أَبِی وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی الْمُتَوَکِّلُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ قَالُوا حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی الْعَطَّارُ جَمِیعاً قَالُوا حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ إِبْرَاهِیمُ بْنُ هَاشِمٍ وَأَحْمَدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ جَمِیعاً قَالُوا حَدَّثَنَا أَبُو عَلِیٍّ الْحَسَنُ بْنُ مَحْبُوبٍ السَّرَّادُ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْحُصَیْنِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ علیهم السلام قَالَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وسلم

الْمَهْدِیُّ مِنْ وُلْدِی اسْمُهُ اسْمِی وَکُنْیَتُهُ کُنْیَتِی أَشْبَهُ النَّاسِ بِی خَلْقاً وَ خُلْقاً تَکُونُ لَهُ غَیْبَهٌ وَ حَیْرَهٌ حَتَّی تَضِلَّ الْخَلْقُ عَنْ أَدْیَانِهِمْ فَعِنْدَ ذَلِکَ یُقْبِلُ کَالشِّهَابِ الثَّاقِبِ فَیَمْلَؤُهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً.

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: مهدی از فرزندان من است، همنام و هم کنیه من است. او شبیه ترین شخص نسبت به من از نظر صورت و سیرت است. او دارای غیبتی است که مردم حیران هستند؛ به حدی که مردم از دین شان بر می گردند، در این زمان است که او همانند ستاره نفوذ کننده خواهد آمد و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد؛ همان گونه که پر از ظلم و جور شده است.

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای381هـ)، کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص287، ح4، ناشر: اسلامیه ـ تهران ، الطبعه الثانیه ، 1395 هـ.

این روایت چند مطلب را ثابت می کند:

1. حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از نسل رسول خدا صلی الله علیه وآله است؛

2. آن حضرت غیبت طولانی خواهد داشت که در این دوران عده ای به خاطر عدم ایمان به گفته های رسول خدا صلی الله علیه وآله از دین خود خارج و گمراه می شوند.

3. حضرت مهدی (علیه السلام) در چنین دورانی ظهور خواهند کرد.

4. آن حضرت از نظر اخلاق و سیرت شبیه ترین فرد به رسول خدا صلی الله علیه وآله است. این مسأله می تواند در پاسخ به شبهه وهابیت که مدعی هستند آن حضرت در زمان ظهور خونریزی زیادی خواهد کرد، کاربرد زیادی دارد.
بررسی سند روایت
ا) علی بن الحسین بن بابویه:

او از فقها و از موثقین و علماء قم است، نجاشی در باره او می گوید:

شیخ القمیین فی عصره ومتقدمهم، وفقیههم، وثقتهم…

النجاشی، أحمد بن علی، رجال النجاشی، ص261، مؤسسه النشر الاسلامی ـ قم.

و شیخ طوسی او را از فقهای بزرگ شیعه و ثقه می داند:

کان فقیها، جلیلا، ثقه.

الطوسی، محمد بن الحسن، الفهرست، ص157، مؤسسه نشر الفقاهه؛ الخوئی، السید أبو القاسم، معجم رجال الحدیث، ج12، ص397ـ 398.
ب) محمد بن الحسن بن فروخ الصفار:

نجاشی می گوید: در میان عالمان شیعه قم، دارای قدر و منزلت، مورد اعتماد، گرانقدر و برتر از دیگران بوده و روایات او، افتادگی کمتری داشت:

کان وجها فی أصحابنا القمیین، ثقه، عظیم القدر، راجحا، قلیل السقط فی الروایه.

رجال النجاشی، ص354
ج) سعد بن عبد الله الأشعری:

نجاشی او را عالم بزرگ، فقیه و چهره شناخته شده شیعه معرفی کرده است:

شیخ هذه الطائفه وفقیهها ووجهها….

رجال النجاشی، ص177

و شیخ طوسی نیز می گوید که او گرانقدر و قابل اعتماد بوده است.

جلیل القدر، ثقه.

الفهرست، ص135
د) محمد بن الحسین أبی الخطاب:

نجاشی می گوید: وی فرد با عظمت در میان علمای شیعه بوده و بسیار گرانقدر است، روایات زیادی نقل کرده و مورد اعتماد است و دارای شخصیت برجسته بود. تألیفات خوبی داشت و روایات او اطمینان آور است:

جلیل من أصحابنا، عظیم القدر، کثیر الروایه، ثقه، عین، حسن التصانیف، مسکون إلی روایته…

رجال النجاشی، ص334.

و شیخ طوسی او را با عنوان «کوفی ثقه» یاد می کند:

کوفی، ثقه.

رجال الطوسی، ص379
هـ) حسن بن محبوب:

شیخ طوسی می گوید که وی اهل کوفه و مورد اعتماد است. بسیار گرانقدر و یکی از ارکان چهارگانه عصر خویش بوده است:

کوفی، ثقه. وکان جلیل القدر، یعد فی الأرکان الأربعه فی عصره.

الفهرست، ص96
و) داود بن الحصین:

داود بن حصین الأسدی: مولاهم، کوفی، ثقه.

رجال النجاشی ، ص 159
ز) ابو بصیر اسدی:

او یکی از اصحاب اجماع است که علمای شیعه اتفاق دارند اگر روایتی با سند صحیح به او منتهی شود، صحیح است. نجاشی در باره او می نویسد:

یحیی بن القاسم، أبو بصیر الأسدی، وقیل أبو محمد: ثقه، وجیه…

«یحیی بن قاسم، أبو بصیر أسدی و گفته شده أبو محمد: مورد اعتماد و بزرگ قوم و دارای قدر منزلت بوده است».

رجال النجاشی، ص441

نتیجه: این روایت سندش صحیح است.

روایت فوق از طریق جابر بن عبد الله انصاری نیز نقل شده است:

حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ عَمِّهِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَهَ الْمُفَضَّلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ الْجُعْفِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله الْمَهْدِیُّ مِنْ وُلْدِی اسْمُهُ اسْمِی وَ کُنْیَتُهُ کُنْیَتِی أَشْبَهُ النَّاسِ بِی خَلْقاً وَ خُلْقاً تَکُونُ بِهِ غَیْبَهٌ وَ حَیْرَهٌ تَضِلُّ فِیهَا الْأُمَمُ ثُمَّ یُقْبِلُ کَالشِّهَابِ الثَّاقِبِ یَمْلَؤُهَا عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً.

جابر بن عبد اللَّه انصاری از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم روایت می کند که فرمود: مهدی از فرزندان من است اسم او اسم من و کنیه او کنیه من است، از نظر خلق و خلق شبیه ترین مردم به من است، برای او غیبت و حیرتی است که امّتها در آن گمراه شوند، سپس مانند شهاب ثاقب پیش آید و زمین را پر از عدل و داد نماید همان گونه که پر از ظلم و جور شده باشد.

کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص286، ح1
2. روایت رسول خدا (ص): یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لِلْقَائِمِ مِنْ وُلْدِکَ غَیْبَهٌ قَالَ إِی وَ رَبِّی

در روایت دیگر رسول خدا صلی الله علیه وآله از غیبت امام زمان علیه السلام خبر داده و این موضوع را مایه آزمایش مؤمنان و غایب شدن حضرت را سری از اسرار الهی می داند:

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ الْبَرْمَکِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُرَاتِ عَنْ ثَابِتِ بْنِ دِینَارٍ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ ع إِمَامُ أُمَّتِی وَ خَلِیفَتِی عَلَیْهَا مِنْ بَعْدِی وَ مِنْ وُلْدِهِ الْقَائِمُ الْمُنْتَظَرُ الَّذِی یَمْلَأُ اللَّهُ بِهِ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ بَشِیراً إِنَّ الثَّابِتِینَ عَلَی الْقَوْلِ بِهِ فِی زَمَانِ غَیْبَتِهِ لَأَعَزُّ مِنَ الْکِبْرِیتِ الْأَحْمَرِ فَقَامَ إِلَیْهِ جَابِرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیُّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ لِلْقَائِمِ مِنْ وُلْدِکَ غَیْبَهٌ قَالَ إِی وَ رَبِّی وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ یَا جَابِرُ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ أَمْرٌ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ سِرٌّ مِنْ سِرِّ اللَّهِ مَطْوِیٌّ عَنْ عِبَادِ اللَّهِ فَإِیَّاکَ وَ الشَّکَّ فِیهِ فَإِنَّ الشَّکَّ فِی أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کُفْرٌ

ابن عبّاس از رسول خدا صلوات اللَّه علیه روایت کند که فرمود: علیّ بن- أبی طالب پس از من امام امّت و خلیفه من بر آنها خواهد بود و قائم منتظری که زمین را پر از عدل و داد نماید همان گونه که پر از ظلم و جور شده باشد از فرزندان اوست و قسم به خدایی که مرا بشیر و نذیر مبعوث فرمود کسانی که در دوران غیبتش بر اعتقاد بدو ثابت باشند از کبریت احمر کمیاب ترند، آنگاه جابر بن- عبد اللَّه انصاریّ برخاست و پیش آمد و گفت: آیا قائمی که از فرزندان توست غیبت دارد؟ فرمود: به خدا چنین است تا در آن غیبت مؤمنان باز شناخته شده و کافران نابود شوند، ای جابر! این امر از امور الهی و سرّی از اسرار ربوبی و مستور از بندگان خدا است، مبادا در آن شکّ کنی که شکّ در امر خدای تعالی کفر است.

کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص: 288، ح7
3. روایت امیر مؤمنان (ع): لِلْقَائِمِ مِنَّا غَیْبَهٌ أَمَدُهَا طَوِیلٌ

امیر مؤمنان علیه السلام نیز تصریح می کند که حضرت مهدی علیه السلام غیبت طولانی دارد. شیخ صدوق روایت آن حضرت را با این متن نقل کرده است:

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الشَّیْبَانِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْکُوفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ الْآدَمِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْعَظِیمِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لِلْقَائِمِ مِنَّا غَیْبَهٌ أَمَدُهَا طَوِیلٌ کَأَنِّی بِالشِّیعَهِ یَجُولُونَ جَوَلَانَ النَّعَمِ فِی غَیْبَتِهِ یَطْلُبُونَ الْمَرْعَی فَلَا یَجِدُونَهُ أَلَا فَمَنْ ثَبَتَ مِنْهُمْ عَلَی دِینِهِ وَ لَمْ یَقْسُ قَلْبُهُ لِطُولِ أَمَدِ غَیْبَهِ إِمَامِهِ فَهُوَ مَعِی فِی دَرَجَتِی یَوْمَ الْقِیَامَهِ ثُمَّ قَالَ علیه السلام إِنَّ الْقَائِمَ مِنَّا إِذَا قَامَ لَمْ یَکُنْ لِأَحَدٍ فِی عُنُقِهِ بَیْعَهٌ فَلِذَلِکَ تَخْفَی وِلَادَتُهُ وَ یَغِیبُ شَخْصُه.

عبد العظیم بن عبد اللَّه حسنی از امام نهم روایت کرده است که از گفته پدرانش حدیث کرده که امیر المؤمنین (ع) فرمود برای قائم ما غیبتی است که مدتش طولانی است گویا من شیعه را می بینم که در غیبتش چون چهارپایان جولان میزنند و چراگاه میجویند و به دست نمی آورند آگاه باشید هر کدامشان بر دین خود ثابت بماند و برای طول غیبت امام دلش دچار قساوت نشود او در روز قیامت در درجه من با من است سپس فرمود براستی قائم ما چون قیام کند برای کسی در گردن او بیعتی نباشد و از این جهت است که ولادتش پنهان و شخص او غائب است.

کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص 303، ح14
4. روایت امام حسین (ع) : لَهُ غَیْبَهٌ یَرْتَدُّ فِیهَا أَقْوَامٌ وَ یَثْبُتُ فِیهَا عَلَی الدِّینِ آخَرُونَ

امام حسین علیه السلام نیز شبیه فرمایش امیرمؤمنان علیه السلام غیبت حضرت مهدی را به گونه طولانی بیان کرده است که یک عده در شک و تردید می افتند:

3 حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِیِّ قَالَ أَخْبَرَنَا وَکِیعُ بْنُ الْجَرَّاحِ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَلِیطٍ قَالَ قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام مِنَّا اثْنَا عَشَرَ مَهْدِیّاً أَوَّلُهُمْ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِی وَ هُوَ الْإِمَامُ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ یُحْیِی اللَّهُ بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ یُظْهِرُ بِهِ دِیْنَ الْحَقِّ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ لَهُ غَیْبَهٌ یَرْتَدُّ فِیهَا أَقْوَامٌ وَ یَثْبُتُ فِیهَا عَلَی الدِّینِ آخَرُونَ فَیُؤْذَوْنَ وَ یُقَالُ لَهُمْ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ أَمَا إِنَّ الصَّابِرَ فِی غَیْبَتِهِ عَلَی الْأَذَی وَ التَّکْذِیبِ بِمَنْزِلَهِ الْمُجَاهِدِ بِالسَّیْفِ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ.

عبد الرحمن بن سلیط می گوید حسین بن علی بن ابی طالب علیهما السّلام فرمود ما دوازده مهدی داریم اول آنها امیر المؤمنین علی بن ابی طالب است و آخر آنها نهمین فرزند من است و او است امام قائم بحق که خدا به واسطه او زمین را پس از مردگی زنده کند و دین را آشکار کند و بر همه اینها پیروز نماید و اگر چه مشرکان را بد آید برای او غیبتی است طولانی که جمعی در آن از دین بیرون روند و دیگران بر دین پا برجا بمانند و آزار کشند و به آنها گفته شود این وعده چه وقت عملی شود اگر شما راست گویانید آگاه باشید که صبرکنندگان در غیبت او بر آزار و تکذیب بمانند جهادکنندگان با شمشیرند در رکاب رسول خدا (ع).

کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص 317، ح3
5. روایت امام سجاد (ع) : فِی الْقَائِمِ مِنَّا سُنَنٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ

امام سجاد علیه السلام می فرماید: حضرت مهدی سنت های انبیاء را دارد و سنت حضرت موسی غیبت و خوف اوست که در وجود حضرت مهدی است:

حَدَّثَنَا الشَّرِیفُ أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَلِیٍّ مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ هِلَالٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی الْکِلَابِیِّ عَنْ خَالِدِ بْنِ نَجِیحٍ عَنْ حَمْزَهَ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِیهِ حُمْرَانَ بْنِ أَعْیَنَ عَنْ سَعِیدِ بْنِ جُبَیْرٍ قَالَ سَمِعْتُ سَیِّدَ الْعَابِدِینَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَقُولُ فِی الْقَائِمِ مِنَّا سُنَنٌ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ سُنَّهٌ مِنْ أَبِینَا آدَمَ علیه السلام وَ سُنَّهٌ مِنْ نُوحٍ وَ سُنَّهٌ مِنْ إِبْرَاهِیمَ وَ سُنَّهٌ مِنْ مُوسَی وَ سُنَّهٌ مِنْ عِیسَی وَ سُنَّهٌ مِنْ أَیُّوبَ وَ سُنَّهٌ مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله فَأَمَّا مِنْ آدَمَ وَ نُوحٍ فَطُولُ الْعُمُرِ وَ أَمَّا مِنْ إِبْرَاهِیمَ فَخَفَاءُ الْوِلَادَهِ وَ اعْتِزَالُ النَّاسِ وَ أَمَّا مِنْ مُوسَی فَالْخَوْفُ وَ الْغَیْبَهُ وَ أَمَّا مِنْ عِیسَی فَاخْتِلَافُ النَّاسِ فِیهِ وَ أَمَّا مِنْ أَیُّوبَ فَالْفَرَجُ بَعْدَ الْبَلْوَی وَ أَمَّا مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله فَالْخُرُوجُ بِالسَّیْف.

سعید بن جبیر گوید از امام چهارم شنیدم می فرمود در قائم از روش هفت پیغمبر باشد روشی از پدر ما آدم و روشی از نوح و روشی از ابراهیم و روشی از موسی و روشی از عیسی و روشی از ایوب و روشی از محمد (ص)، روش آدم و نوح طول عمر است و از ابراهیم پنهانی ولادت است و کناره گیری از مردم و از موسی ترس و غیبت است و از عیسی اختلاف مردم در باره او است و از ایوب فرج بعد از گرفتاریست و از محمد (ص) خروج با شمشیر است.

کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص 322، ح3
6. روایت امام باقر (ع) : وَ أَمَّا شَبَهُهُ مِنْ مُوسَی ع فَدَوَامُ خَوْفِهِ وَ طُولُ غَیْبَتِهِ

امام باقر علیه السلام نیز شباهت های رسولان الهی را بیان کرده و از جمله شباهت حضرت مهدی علیه السلام را با حضرت موسی، طولانی بودن غیبت آن حضرت می داند. متن روایت به نقل شیخ صدوق این است:

وَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِصَامٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ الْکُلَیْنِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْقَاسِمُ بْنُ الْعَلَاءِ قَالَ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِیلُ بْنُ عَلِیٍّ الْقَزْوِینِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَیْدٍ الْحَنَّاطِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ الثَّقَفِیِّ الطَّحَّانِ قَالَ دَخَلْتُ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ علیه السلام وَ أَنَا أُرِیدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنِ الْقَائِمِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله فَقَالَ لِی مُبْتَدِئاً یَا مُحَمَّدَ بْنَ مُسْلِمٍ إِنَّ فِی الْقَائِمِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله شَبَهاً مِنْ خَمْسَهٍ مِنَ الرُّسُلِ یُونُسَ بْنِ مَتَّی وَ یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ وَ مُوسَی وَ عِیسَی وَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله فَأَمَّا شَبَهُهُ مِنْ یُونُسَ بْنِ مَتَّی فَرُجُوعُهُ مِنْ غَیْبَتِهِ وَ هُوَ شَابٌّ بَعْدَ کِبَرِ السِّنِّ وَ أَمَّا شَبَهُهُ مِنْ یُوسُفَ بْنِ یَعْقُوبَ علیه السلام فَالْغَیْبَهُ مِنْ خَاصَّتِهِ وَ عَامَّتِهِ وَ اخْتِفَاؤُهُ مِنْ إِخْوَتِهِ وَ إِشْکَالُ أَمْرِهِ عَلَی أَبِیهِ یَعْقُوبَ علیه السلام مَعَ قُرْبِ الْمَسَافَهِ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَبِیهِ وَ أَهْلِهِ وَ شِیعَتِهِ وَ أَمَّا شَبَهُهُ مِنْ مُوسَی علیه السلام فَدَوَامُ خَوْفِهِ وَ طُولُ غَیْبَتِهِ وَ خَفَاءُ وِلَادَتِهِ وَ تَعَبُ شِیعَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ مِمَّا لَقُوا مِنَ الْأَذَی وَ الْهَوَانِ إِلَی أَنْ أَذِنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی ظُهُورِهِ وَ نَصْرِهِ وَ أَیَّدَهُ عَلَی عَدُوِّهِ …

محمد بن مسلم ثقفی طحان می گوید حضور ابو جعفر امام پنجم رسیدم و قصد داشتم در باره قائم آل محمد از او پرسش کنم بدون سؤال به من فرمود ای محمد بن مسلم به راستی در قائم از خاندان محمد (ع) روش از پنج پیغمبر است یونس بن متی، یوسف بن یعقوب و موسی و عیسی و محمد صلوات اللَّه علیهم روش از یونس بن متی اینست که بعد از غیبت خود بر میگردد در حالی که جوانست و سن بسیاری دارد و اما روش از یوسف بن یعقوب اینست که از خاص و عام غائب است و از برادرانش پنهانست و امر او بر پدرش یعقوب پوشیده است با آنکه مسافت میان او و پدرش و خاندانش و شیعیانش کم است و امام روش موسی علیه السّلام خوف مداوم، طول غیبت و خفاء ولادت و رنج و تعب شیعیان بعد از وی بر اثر آزار و خواری که از دشمنان بینند تا آنگاه که خدای عز و جل اجازه ظهور او را دهد و او را یاری کند و بر دشمنش تأیید نماید. …

کمال الدین و تمام النعمه، ج 1، ص: 328، ح7
7. روایت امام صادق (ع) : أَمَا وَ اللَّهِ لَیَغِیبَنَّ إِمَامُکُمْ سِنِیناً مِنْ دَهْرِکُمْ

امام صادق علیه السلام در روایتی از غیبت طولانی آن حضرت خبر داده و این مسأله را مایه آزمایش و امتحان مردم آخر الزمان می داند:

حَدَّثَنَا أَبِی وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالا حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیُّ وَ أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ جَمِیعاً قَالُوا حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ وَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَامِرِ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُسَاوِرِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ الْجُعْفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِیَّاکُمْ وَ التَّنْوِیهَ أَمَا وَ اللَّهِ لَیَغِیبَنَّ إِمَامُکُمْ سِنِیناً مِنْ دَهْرِکُمْ وَ لَتُمَحَّصُنَّحَتَّی یُقَالَ مَاتَ أَوْ هَلَکَ بِأَیِّ وَادٍ سَلَکَ وَ لَتَدْمَعَنَّ عَلَیْهِ عُیُونُ الْمُؤْمِنِینَ وَ لَتُکْفَؤُنَّ کَمَا تُکْفَأُ السُّفُنُ فِی أَمْوَاجِ الْبَحْرِ وَ لَا یَنْجُو إِلَّا مَنْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَهُ وَ کَتَبَ فِی قَلْبِهِ الْإِیمَانَ وَ أَیَّدَهُ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ لَتُرْفَعَنَّ اثْنَتَا عَشْرَهَ رَایَهً مُشْتَبِهَهً لَا یُدْرَی أَیٌّ مِنْ أَیٍّ قَالَ فَبَکَیْتُ فَقَالَ لِی مَا یُبْکِیکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَقُلْتُ وَ کَیْفَ لَا أَبْکِی وَ أَنْتَ تَقُولُ اثْنَتَا عَشْرَهَ رَایَهً مُشْتَبِهَهً لَا یُدْرَی أَیٌّ مِنْ أَیٍّ فَکَیْفَ نَصْنَعُ قَالَ فَنَظَرَ إِلَی شَمْسٍ دَاخِلَهٍ فِی الصُّفَّهِ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ تَرَی هَذِهِ الشَّمْسَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ وَ اللَّهِ لَأَمْرُنَا أَبْیَنُ مِنْ هَذِهِ الشَّمْس.

مفضل بن عمر جعفی می گوید از امام ششم شنیدم می فرمود از ثنویه (معتقدان به یزدان و اهریمن) بر حذر باشید به خدا امام شما مدتی از عمرش غایب باشد و آزمایش شوید تا گویند مرده است یا نابود شده در کدام دره رفته چشم مؤمنان بر او سخت بگرید و چون امواج دریا زیر و رو شوند و کسی نجات نیابد مگر آنکه خدا از او عهد ولایت گرفته و ایمان را در دلش نقش کرده و بارواح از آن خود ویرا کمک کرده، دوازده پرچم اشتباهکاری بالا رود که یکی از دیگری شناخته نشود و معلوم نباشد کدام از کیست؟ من گریستم، فرمود ای ابا عبد اللَّه چه تو را گریانید گفتم چرا نگریم با اینکه شما می فرمائید دوازده پرچم اشتباهکاری بالا میرود که معلوم نباشد کدام از کیست؟ ما چه کنیم؟ گوید نگاهی بپرتو آفتاب افکند که در گوشه ایوان تابیده بود و فرمود ای ابا عبد اللَّه این آفتاب را می بینی؟ عرضکردم آری؛ فرمود امر امامت ما از این آفتاب روشنتر است.

کمال الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 347، ح35
8. روایت امام کاظم (ع): یَغِیبُ عَنْ أَبْصَارِ النَّاسِ شَخْصُهُ وَلَا یَغِیبُ عَنْ قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ (سند صحیح)

امام موسی بن جعفر علیه السلام «نعمت باطنی» را در آیه «وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَهً وَباطِنَهً»، امام زمان علیه السلام می داند که از نظرها غایب شده اند و تصریح می کند که آن حضرت تنها از دیدگان غایب است نه از قلوب مؤمنان. مرحوم شیخ صدوق این روایت را با سند صحیح این گونه آورده است:

– حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی أَحْمَدَ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْأَزْدِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ سَیِّدِی مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَ «وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَهً وَباطِنَهً» (لقمان/20) فَقَالَ علیه السلام:

النِّعْمَهُ الظَّاهِرَهُ الْإِمَامُ الظَّاهِرُ وَالْبَاطِنَهُ الْإِمَامُ الْغَائِبُ فَقُلْتُ لَهُ وَیَکُونُ فِی الْأَئِمَّهِ مَنْ یَغِیبُ قَالَ نَعَمْ یَغِیبُ عَنْ أَبْصَارِ النَّاسِ شَخْصُهُ وَلَا یَغِیبُ عَنْ قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ ذِکْرُهُ وَهُوَ الثَّانِی عَشَرَ مِنَّا یُسَهِّلُ اللَّهُ لَهُ کُلَّ عَسِیرٍ وَیُذَلِّلُ لَهُ کُلَّ صَعْبٍ وَیُظْهِرُ لَهُ کُنُوزَ الْأَرْضِ وَیُقَرِّبُ لَهُ کُلَّ بَعِیدٍ وَیُبِیرُ بِهِ کُلَّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ وَیُهْلِکُ عَلَی یَدِهِ کُلَّ شَیْطَانٍ مَرِیدٍ ذَلِکَ ابْنُ سَیِّدَهِ الْإِمَاءِ الَّذِی تَخْفَی عَلَی النَّاسِ وِلَادَتُهُ وَلَا یَحِلُّ لَهُمْ تَسْمِیَتُهُ حَتَّی یُظْهِرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ فَیَمْلَأَ الْأَرْضَ قِسْطاً وَعَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَظُلْماً.

محمّد بن زیاد أزدیّ گوید: از سرور خود موسی بن جعفر علیهما السّلام از تفسیر این کلام الهی پرسیدم: «و نعمتهای آشکار و پنهان خود را به طور فراوان بر شما ارزانی داشته است» فرمود:

نعمت ظاهری امام ظاهر و نعمت باطنی امام غائب است، گفتم: آیا در میان ائمه کسی هست که غائب شود؟

فرمود: آری، شخص او از دیدگان مردم غایب می شود امّا یاد او از قلوب مؤمنین نمی رود و او دوازدهمین فرد از ما امامان است، خداوند برای او هر امر سختی را آسان و هر امر دشواری را هموار سازد و گنجهای زمین را برایش آشکار کند و هر دوری را برای وی نزدیک سازد و به توسّط وی تمامی جبّاران لجوج را نابود کند و هر شیطان سرکشی را به دست او هلاک می کند، او فرزند سرور کنیزان است کسی که ولادتش بر مردمان پوشیده و ذکر نامش بر آنها روا نیست تا آنگاه که خدای تعالی او را ظاهر ساخته و زمین را پر از عدل و داد نماید؛ همان گونه که پر از ظلم و جور شده باشد.

کمال الدین وتمام النعمه، ص368

این روایت نیز سندش صحیح است، برای اطلاع از تصحیح سند آن به این آدرس (حدیث شماره 26) مراجعه فرمایید:

http://www.valiasr-aj.com/fa/page.php?bank=question&id=24648
9. روایت امام رضا (ع): ذَاکَ الرَّابِعُ مِنْ وُلْدِی یُغَیِّبُهُ اللَّهُ فِی سِتْرِهِ (سند صحیح)

امام هشتم علیه السلام به ریان بن صلت می فرماید: صاحب الامر چهارمین شخص از فرزندان من است که خداوند او را زیر پرده غیبت قرار می دهد:

7- حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الرَّیَّانِ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام: أَنْتَ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ؟

فَقَالَ أَنَا صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ وَ لَکِنِّی لَسْتُ بِالَّذِی أَمْلَؤُهَا عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَکَیْفَ أَکُونُ ذَلِکَ عَلَی مَا تَرَی مِنْ ضَعْفِ بَدَنِی وَإِنَّ الْقَائِمَ هُوَ الَّذِی إِذَا خَرَجَ کَانَ فِی سِنِّ الشُّیُوخِ وَمَنْظَرِ الشُّبَّانِ قَوِیّاً فِی بَدَنِهِ حَتَّی لَوْ مَدَّ یَدَهُ إِلَی أَعْظَمِ شَجَرَهٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ لَقَلَعَهَا وَلَوْ صَاحَ بَیْنَ الْجِبَالِ لَتَدَکْدَکَتْ صُخُورُهَا یَکُونُ مَعَهُ عَصَا مُوسَی وَخَاتَمُ سُلَیْمَانَ علیه السلام ذَاکَ الرَّابِعُ مِنْ وُلْدِی یُغَیِّبُهُ اللَّهُ فِی سِتْرِهِ مَا شَاءَ ثُمَّ یُظْهِرُهُ فَیَمْلَأُ بِهِ الْأَرْضَ قِسْطاً وَعَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَظُلْماً.

ریان بن صلت می گوید به امام رضا علیه السلام عرض کردم شما صاحب الامر هستید؟ فرمود من هم صاحب الامرم ولی آن صاحب الامر نیستم که زمین را پر از عدالت کند چنانچه پر از ستم شده است و چگونه او باشم با اینکه می بینی بدنم ضعیف است ولی قائم آنست که چون ظهور کند در سن پیرانست و سیمای جوانان دارد نیرومند باشد تا بجائی که اگر دست به بزرگترین درخت زمین اندازد آن را از جا بکند و اگر میان کوه ها نعره کشد سنگهای آنها از هم بپاشد با او است عصای موسی و خاتم سلیمان علیهما السلام او چهارمین فرزند من است خدا او را زیر پرده خود دارد تا بخواهد سپس او را ظاهر کند تا زمین را پر از عدل و داد کند چنانچه پر از جور و ستم شده است.

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفای381هـ)، کمال الدین و تمام النعمه، ص 376، تحقیق: علی اکبر الغفاری، ناشر: مؤسسه النشر الاسلامی ( التابعه ) لجماعه المدرسین ـ قم، 1405هـ .

این روایت نیز صحیح است و سند آن در آدرس ذیل (حدیث شماره 15) بررسی شده است:

http://www.valiasr-aj.com/fa/page.php?bank=question&id=24648
10. روایت امام عسکری (ع) : أَمَا إِنَّ لِوَلَدِی غَیْبَهً یَرْتَابُ فِیهَا النَّاسُ إِلَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّه

امام عسکری علیه السلام نیز از وجود فرزندش امام زمان علیه السلام و غیبت طولانی او خبر داده است:

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَی بْنُ جَعْفَرِ بْنِ وَهْبٍ الْبَغْدَادِیُّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ علیه السلام یَقُولُ کَأَنِّی بِکُمْ وَ قَدِ اخْتَلَفْتُمْ بَعْدِی فِی الْخَلَفِ مِنِّی أَمَا إِنَّ الْمُقِرَّ بِالْأَئِمَّهِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ ص الْمُنْکِرَ لِوَلَدِی کَمَنْ أَقَرَّ بِجَمِیعِ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ ثُمَّ أَنْکَرَ نُبُوَّهَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ الْمُنْکِرُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله کَمَنْ أَنْکَرَ جَمِیعَ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ لِأَنَّ طَاعَهَ آخِرِنَا کَطَاعَهِ أَوَّلِنَا وَ الْمُنْکِرَ لِآخِرِنَا کَالْمُنْکِرِ لِأَوَّلِنَا أَمَا إِنَّ لِوَلَدِی غَیْبَهً یَرْتَابُ فِیهَا النَّاسُ إِلَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَل.

موسی بن جعفر بن وهب بغدادی می گوید از امام حسن عسکری (ع) شنیدم می فرمود: گویا می بینم شما بعد از من در باره جانشینم اختلاف دارید. آگاه باشید که هر کس به امامان بعد از پیغمبر اعتراف کند و منکر امامت فرزندم شود، چون کسی باشد که به همه پیغمبران و رسل خدا اعتراف کند و منکر نبوت رسول خدا (ص) گردد و منکر رسول خدا مانند منکر همه پیغمبران خداست؛ زیر اطاعت آخر ما چون طاعت اول ما لازم است آگاه باشید که برای فرزندم غیبتی است که همه مردم در آن به شک افتند مگر آن که خدایش نگهدارد.

کمال الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 409

روایات در این قسمت فراوان است و ما گلچینی از آن ها را در این نوشتار آورده ایم.
نتیجه:

طبق روایت صحیح در دسته اول و روایات صحیح در دسته دوم، همه ائمه معصومین علیهم السلام از وقوع غیبت صغری و کبرای امام زمان علیه السلام خبر داده است و نکته مهم این است که شیعیان و محبان آن حضرت در این دوران بر عقیده شان محکم و استوار بمانند و به امید روزی بنشینند که چهره زیبایش از پس پرده غیبت به در آید و جهان از قدومش روشن و عدالت به فرمان او در روی زمین حاکم شود.