این ماه اولین ماه از ماه‌های حرام است که جنگ با کفار در آن ماهها حرام می‌باشد و انسان از این مطلب حکم جنگیدن و مخالفت با خدا را می‌فهمد. بنابراین، ای نفس! بکوش در این ماهها دل و بدنت را بیشتر از سایر ماهها حفظ نموده، کاری بر خلاف احکام الهی انجام نداده و حتی از بلایا و مصیبت‌هایی که ناشی از قضای اوست راضی باشی.
تقویم ماه ذی‌القعده
اوّل ذی‌القعده:
بنا بر نقلی، اوّل ذی‌القعده سال 173 هجری، روز میلاد حضرت فاطمه معصومه(علیها السلام)است.(1)
یازدهم ذی‌القعده:
روز یازدهم ماه (سال 148 هجری قمری) روز میلاد مسعود امام علی بن موسی‌الرضا(علیهما السلام) است.(2)
بیست و سوم ماه ذی‌القعده:
(سال 203) طبق برخی از روایات شهادت همان حضرت است و زیارت آن حضرت در چنین روزی مناسب است. (هرچند معروف در شهادت آن حضرت «آخر ماه صفر» است).(3)
بیست و پنجم ماه ذی‌القعده:
طبق روایتی از امام رضا(علیه‌السلام) روز دحوالأرض است (روزی است که نخستین خشکی‌ها از زیر آب – که تمام روی زمین را فراگرفته بود – سر برآورد و مطابق بعضی از روایات، نخستین جایی که از زیر آب بیرون آمد و خشک شد و سپس گسترش یافت، سرزمین «مکّه» و به خصوص محلّ «خانه کعبه» بود و لذا مکّه «ام‌القری» ]= مادر همه آبادی‌ها[ نام گرفت).(4)
امام باقر علیه‌السلام فرمودند: خداوند از توبه بنده خود بیش از شخصی که در شب دراز و بسیار تاریک مرکب سواری و آذوقه خود را گم کرده و سپس پیدا کند، خوشحال می‌شود
آخر ماه ذی‌القعده:
(سال 220 هجری قمری) روز شهادت امام نهم، امام محمد تقی(علیه‌السلام)است که به زهر «معتصم عبّاسی» در بغداد مسموم و شهید گشت در حالی که بیش از 25 سال از عمر مبارکش نمی‌گذشت; بدن مطهّر آن حضرت را به کاظمین که نزدیک بغداد است آوردند و در کنار جدّ بزرگوارش امام موسی بن جعفر(علیهما السلام) به خاک سپردند و انتخاب نام کاظمین بر آن شهر به همین مناسبت است (قبلاً آن جا را «مقابر قریش» می‌نامیدند).(5)
در حدیثی آمده است که خود آن حضرت می‌فرمود: «اَلْفَرَجُ بَعْدَ الْمأمُونِ بِثَلاثینَ شَهْراً; آسودگی من بعد از مرگ مأمون به فاصله سی ماه خواهد بود».(6)
که این جمله اشاره‌ای به شهادت آن حضرت بعد از دو سال و نیم (30 ماه) بعد از مرگ مأمون بود. همچنین نشان می‌دهد که آن بزرگوار تا چه حد به خاطر فشارهای دستگاه بنی عبّاس در زحمت بودند.
توبه‌ای منقول از پیامبر اکرم صلوات الله علیه و فضیلت توبه و استغفار
برای به دست آوردن طاعت خدا در این ماه قبل از هر چیز از تمام مسائلی که قبلاً گرفتار آن بودی توبه کن؛ توبه‌ای صادقانه.
روایت شده که رسول خدا صلوات الله علیه در روز یکشنبه ماه ذی‌القعده فرمود: مردم! کدام یک از شما می‌خواهید توبه کنید؟ راوی می‌گوید: گفتیم: رسول خدا! همه ما می‌خواهیم توبه کنیم. حضرت فرمودند: غسل کرده، وضو گرفته و چهار رکعت نماز به جا آورید. در هر رکعت یک بار (فاتحهالکتاب)، سه بار (قل هو الله احد) و یک بار معوذتین (قل اعوذ برب الناس و قل اعوذ برب الفلق) بخوانید. آنگاه هفتاد بار استغفار نموده و در پایان (لا حول و لا قوه الا بالله) بگویید. سپس بگویید: «یا عزیز! یا غفار! اغفرلی ذنوبی و ذنوب جمیع المؤمنین و المؤمنات فانه لا یغفر الذنوب الا انت» ای عزیز! ای بخشاینده! گناهان من و گناهان تمام مردان و زنان مؤمن را ببخش که جز تو کسی گناهان را نمی‌بخشد.
رسول خدا صلوات الله علیه فرمودند: کسی که سه روز از ماه حرام، پنجشنبه، جمعه و شنبه را روزه بگیرد، خداوند عبادت یک سال را برای او می‌نویسد
آنگاه فرمود: بنده‌ای از امت من چنین عملی را انجام نمی‌دهد مگر این که از آسمان به او ندا می‌رسد: بنده خدا! عمل را از نو شروع کن که توبه تو قبول، و گناهانت بخشیده شد. فرشته دیگری از زیر عرش ندا می‌کند: ای بنده! مبارک باد بر تو و بر خانواده و خاندانت. منادی دیگری صدا می‌زند: در روز قیامت، دشمنانت را از تو راضی می‌نمایند. فرشته دیگری ندا می‌کند: ای بنده! با ایمان از دنیا می‌روی؛ دینت از تو گرفته نشده و قبر تو نورانی و وسیع خواهد شد. منادی دیگر صدا می‌زند: پدر و مادرت از تو راضی می‌شوند، گرچه خشمگین باشند؛ پدر و مادر و خاندانت بخشیده شده و در دنیا و آخرت خوش رزق خواهی بود. جبرئیل ندا می‌کند: من با فرشته مرگ پیش تو آمده و به او دستور می‌دهم که با تو خوش رفتار بوده، به خاطر مرگ آسیبی به تو نرسانیده و به نرمی روح را از بدنت خارج نماید. گفتیم: رسول خدا! اگر کسی در زمان دیگری چنین بگوید چطور؟ فرمودند: چیزهایی را که گفتم برای او نیز خواهد بود. جبرئیل این مطالب را در شب معراج به من گفت.
امام باقر علیه‌السلام فرمودند: خداوند از توبه بنده خود بیش از شخصی که در شب دراز و بسیار تاریک مرکب سواری و آذوقه خود را گم کرده و سپس پیدا کند، خوشحال می‌شود.
معنای استغفار در کلام امام علی (ع)
و نیز از امیر المؤمنین علیه‌السلام روایت شده است که به شخصی که در حضور حضرت گفت: استغفرالله، فرمودند: مادرت به عزایت بنشیند. می‌دانی استغفار چیست؟ استغفار درجه بلند مرتبگان بوده و شش شرط دارد: اول – پشیمانی از گذشته. دوم – تصمیم بگیری که هیچ‌گاه آن را انجام ندهی. سوم – این که حقوق تمام مخلوقات را ادا کرده تا جایی که خداوند را سبکبار دیدار نمایی. چهارم – تمام واجباتی را که ضایع کرده‌ای جبران نمایی. پنجم – گوشتی را که از مال حرام روییده با اندوه ذوب کرده تا پوست به استخوان بچسبد و گوشت جدیدی به وجود آید. ششم – رنج فرمان برداری را به جسم بچشانی، همان گونه که شیرینی گناه را به آن چشانیده ای. و در این هنگام بگو: استغفرالله.
روزه ماه‌های حرام
درباره خصوصیات ماه‌های حرام از شیخ مفید علیه الرحمه روایت شده است که رسول خدا صلوات الله علیه فرمودند: کسی که سه روز از ماه حرام، پنجشنبه، جمعه و شنبه را روزه بگیرد، خداوند عبادت یک سال را برای او می‌نویسد. و در روایت دیگری آمده است که: عبادت نهصد سال که روزهای آن را با روزه و شب‌هایش را در عبادت گذرانده است، برای او نوشته می‌شود. این روایت با روایتی که درباره روزه سه روز در هر ماه(دو پنجشنبه و یک چهارشنبه) وارد شده، منافاتی ندارد. و اگر دو پنجشنبه و یک چهارشنبه و جمعه را روزه بگیرد، بعید نیست که برای عمل به هر دو روایت کافی باشد.
از امیرالمؤمنین علیه‌السلام روایت شده است که فرمودند: اولین رحمتی که از آسمان به زمین نازل شد، در بیست و پنجم ذی‌القعده بود. کسی که این روز را روزه داشته و شبش را به عبادت بایستد، عبادت صد سال را که روزش را روزه و شبش را در عبادت باشد، خواهد داشت. هر گروهی که در این روز برای ذکر پروردگار بزرگشان گرد هم آیند، پراکنده نمی‌گردند مگر این که خواسته آنان داده می‌شود
شب مبارک نیمه ذیقعده
از کارهای مهم این ماه اعمال شب نیمه(پانزدهم)آن است: سرور ما قدس سره در اقبال از احمد بن جعفر بن شاذان روایت کرده است که گفت: از پیامبر صلوات الله علیه روایت شده است که: شب پانزدهم ذی‌القعده شب مبارکی است. خداوند در آن با رحمت به بندگان مؤمنش می‌نگرد. پاداش کسی که در آن با عمل از خداوند فرمان برداری کند، مانند پاداش صد روزه دار ملازم مسجد که به اندازه یک چشم به هم زدن نیز نافرمانی خدا را ننموده اند، می‌باشد. بنابراین انسان باید در نیمه شب مشغول به طاعت خداوند شده و به دعا و نماز بپردازد. زیرا روایت شده است: کسی در این شب چیزی از خدا نمی‌خواهد مگر اینکه به او عنایت می‌فرماید.
ویژگی طاعت و عبادت این شب
طاعت و عبادت، در این شب از این جهت که مشهور نبوده و مردم کمتر، در آن به طاعت خدا مشغول می‌گردند، آن را از سایر شب‌های مشهور ممتاز می‌گرداند. که این مطلب نزد اهل مراقبت مهم است. زیرا توجه، در زمان غفلت عموم، از مراقبات مهم و باعث سرعت اجابت است. و نیز اعمال آن نزد خداوند بزرگ‌تر و به قبول نزدیکتر است و اجر بیشتری دارد.
اعمال روز بیست و پنجم، روز دحوالارض
کار مهم در این ماه آگاهی از نعمت‌هایی است که خداوند در روز دحوالارض(گسترش زمین) به بشر ارزانی داشته است. زیرا آگاهی از نعمت و کم و کیف آن اولین مرتبه شکر است. در روایات زیادی آمده است که در بیست و پنجم ذی‌القعده کعبه نصب گردیده، زمین گسترده شده، آدم پایین آمده، خلیل و عیسی علیهماالسلام متولد شدند و رحمت پخش شده است.
از امیرالمؤمنین علیه‌السلام روایت شده است که فرمودند: اولین رحمتی که از آسمان به زمین نازل شد، در بیست و پنجم ذی‌القعده بود. کسی که این روز را روزه داشته و شبش را به عبادت بایستد، عبادت صد سال را که روزش را روزه و شبش را در عبادت باشد، خواهد داشت. هر گروهی که در این روز برای ذکر پروردگار بزرگشان گرد هم آیند، پراکنده نمی‌گردند مگر این که خواسته آنان داده می‌شود.
پی نوشت ها :
1. فروغی از کوثر، (زندگی نامه حضرت فاطمه معصومه) صفحه 32.
2. منتهی الآمال، تاریخ زندگانی امام رضا(علیه‌السلام) و بحارالانوار، جلد 49، صفحه 9، حدیث 16 و صفحه 10، حدیث 17.
3. منتهی الآمال، تاریخ زندگانی امام رضا(علیه‌السلام).
4. بحارالانوار، جلد 11، صفحه 217، حدیث 29.
5. منتهی الآمال، تاریخ زندگانی امام محمّد تقی(علیه‌السلام).
6. بحارالانوار، جلد 50، صفحه 64 و کشف الغمّه، جلد 2، صفحه 363.
