نویسنده: احمدالله یاری

نگاهی به جایگاه مسجد در قرآن

پیامبر (ص) بعد از هجرت به مدینه و استقلال سیاسی مسلمانان، جامعه نوپای خود را با محوریت مسجد به وجود آورد. بازار مدینه هم در کنار مسجد شکل گرفت. تجهیز نیرو برای جنگ، اعزام مبلغ، آموزش های دینی و حل و فصل مشکلات مردم در این پایگاه اجتماعی صورت می گرفت. در زمان پیامبر (ص) مسجد به معنای واقعی کلمه پایگاهی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بوده است. بنابراین نوع مدیریتی که پیامبر (ص) نسبت به این پایگاه اجتماعی اعمال کرده اند، می تواند الگویی ممتاز برای همه مسلمانان باشد. در این نوشتار به بعضی از ابعاد اهمیت مسجد در جامعه و دامنه تاثیرگذاری آن با توجه به آیات قرآن می پردازیم.
وقتی تاکید پیامبر (ص) بر اهمیت مسجد و نقش آن را در جامعه دینی مطالعه می کنیم در کنار این توصیه ها و سفارشات، برخوردهای قاطع با انحرافات اجتماعی هم وجود دارد. آیات قرآن و احادیث پیامبر (ص) از طرفی بر عمرانی و آبادانی مساجد تاکید می کند و در مقابل پیامبر (ص) را می بینیم که دستور سوزاندن مسجدی به نام «ضرار» را هم صادر می کند و در این حکم به حدی قاطع است که بعد از سوزاندن مسجد، بقایای آن را ویران و محل آن مسجد را تبدیل به زباله دانی می کند. این دو گانگی در برخورد با یک پدیده اجتماعی بدون توجه به اصول مدیریت فرهنگی پیامبر (ص) غیر قابل درک و متناقض است و حتی داغ این دو گانگی ظاهری در دل بانیان اصلی انحراف هرگز از بین نمی رود تا وقتی که به تعبیر قرآن دل هایشان قطعه قطعه شود و بمیرند.

مسجدی که ضرر داشت

ماجرای مسجد ضرار از حوادث مهم تاریخ اسلام به شمار می آید و قرآن هم اشاره هایی به این واقعه تاریخی شده است. قرآن خبر از ساخت مسجدی به نام ضرار می دهد که بانیان و متولیان مسجد مدعی بودند مسجد را برای افراد ناتوان و بیمار و پیرمردان از کار افتاده می سازند. این مسجد در نزدیکی مسجد قبا ساخته شد و از پیامبر (ص) خواستند در این مسجد نماز اقامه کنند ولی پیامبر (ص) عازم جنگ تبوک بود و اجابت این درخواست را موکول به اتمام جنگ کرد. در بازگشت و تکرار مجدد درخواست سابق، آیات 107 تا 110 سوره توبه نازل شد و پیامبر (ص) را از اقامه نماز در آن مسجد نهی کرد. پیامبر (ص) بعد از نزول آیات مذکور، دستور دادند مسجد را بسوزانند و بقایای آن را ویران و محل آن مسجد را تبدیل به زباله دانی کنند.
در این ماجرای ساخت مسجد و دلایل آن ظاهراً موجه و بدون اشکال بود اما چرا پیامبر (ص) چنین برخورد تندی با آنها کرد؟!
آیات 107 تا 109 سوره توبه به اهداف اصلی بنای مسجد ضرار این گونه می پردازد:
107- (گروهی دیگر از آنها) کسانی هستند که مسجدی ساختند برای زیان (به مسلمانان) و (تقویت) کفر و تفرقه میان مومنان و کمین گاه برای کسی که با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه کرده بود، آنها سوگند یاد می کنند که نظری جز نیکی (و خدمت) نداشته ایم اما خداوند گواهی می دهد که آنها دروغگو هستند.
108- هرگز در آن قیام (و عبادت) مکن، آن مسجدی که از روز نخست بر پایه تقوی بنا شده، شایسته تر است که در آن قیام (و عبادت) کنی. در آن مردانی هستند که دوست می دارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد.
109- آیا کسی که شالوده آن را بر پرهیز از خدا و خشنودی او بنا کرده، بهتر است یا کسی که اساس آن را بر کنار پرتگاه سستی بنا نموده که ناگهان در آتش دوزخ فرو می ریزد و خدوند گروه ستمگر را هدایت نمی کند.
با توجه به آیات فوق اهداف اصلی بانیان مسجد عبارت بود از:
1. زیان رساندن به جامعه مسلمانان، به تعبیر «ضرار» در قرآن به معنای زیان رساندن آگاهانه است یعنی اهدافی که برای ساخت مسجد طرح شده بود فقط فریبی بود تا در پرتو آن هدف اصلی خودشان را دنبال کنند.
2. تقویت مبانی کفر و بازگشت دادن مردم به وضع قبل از اسلام.
3. ایجاد تفرقه در میان مسلمانان.
4. ایجاد مرکز و کانونی برای مخالفان اسلام.
موارد فوق اهداف واقعی بانیان اصلی مسجد ضرار بود که قرآن توطئه آنها را افشا کرد.
از نحوه برخورد پیامبر (ص) با مساله مسجد ضرار، نکات بسیار مهمی می توان استنباط کرد نکات سلبی آن همان برخورد قاطع پیامبر (ص) با انحرافات اجتماعی است و در این برخورد هم هیچ گونه مدارایی وجود نداشت. برخورد با افرادی که با شعارهای ارزشی به مبارزه با اصول و مبانی دینی می پردازند، نشان از زیرکی و بصیرت پیامبر (ص) داشت. درباره این مساله می توان به تفصیل سخن گفت ولی در این نوشتار بیشتر نکات ایجابی این برخورد و تحلیل و تطبیق آن با جامعه فعلی مورد نظر است.
برخورد پیامبر (ص) با بانیان مسجد ضرار، پیام های ایجابی مهمی داشت که باید به آنها توجه کرد؟ اگر مخالفان اسلام با ساخت مسجد به دنبال زیان رساندن به جامعه دینی هستند پس باید در مقابل، مساجد به گونه ای ساخته شوند که به دنبال نفع رساندن به جامعه باشند و همچینن به تقویت مبانی توحیدی و حفظ و ارتقای زندگی مردم بپردازند و از همه مهم تر عوامل وحدت و یکپارچگی اجتماع باشند و به جای اینکه مرکزی برای مخالفان اسلام باشند محلی برای اجتماع نخبگان و فرهیختگان دینی باشند.
در واقع این چهار ویژگی، چهار رکن اصلی مدیریت فرهنگی جامعه است و مساجدی می توانند عهده دار تشکیل و سازماندهی ستاد این مدیریت فرهنگی باشند، منتها تحقق این آرمان مشروط به نحوه عملکرد مساجد است.
اگر مسجد ضرار می تواند چنین تبعات خطرناکی برای جامعه مسلمین داشته باشد در مقابل، مسجد مطلوب و مورد تأیید اسلام هم می تواند در مدیریت فرهنگی جامعه نقشی فعال و پویا داشته باشد.
اما چگونه؟ برای اینکه مساجد نقش خود را درست ایفا کنند باید در عمران و آبادانی مساجد تلاش کرد امری که متأسفانه در ذهن برخی فقط ساختن مسجد و تزئین آن قلمداد شده است، در حالی که نازل ترین سطح شامل چنین مصادیقی می شود و قرآن عمران و آبادانی را در یک معنای وسیع تری طرح کرده است.

عمرانی و آبادانی مساجد

در آیات قرآن، عمران و آبادانی مساجد به دست افرادی با ویژگی های خاص صورت می گیرد، اگر کسی چنین ویژگی هایی نداشته باشد صلاحیت چنین کاری را ندارد. چنین فردی هم در حوزه اعتقادات به خدا و روز قیامت ایمان دارد و هم ایمان وی در عمل نمایان شده است و این ظهور ایمان در عمل در ارتباط آن فرد با خدا (هنگام نماز) و در ارتباطش با اجتماع (زکات) تجلی پیدا کرده است؛ چنین فردی از شهامت و شجاعت بالایی برخوردار است.
آیات 17 و 18 سوره توبه در همین مورد است:
17- مشرکان حق ندارند مساجد خدا را آباد کنند در حالی که به کفر خویش گواهی می دهند، آنها اعمالشان نابود (و بی ارزش) شده و در آتش جاودانه خواهند ماند.
18- مساجد الهی را تنها کسی آباد می کند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده و نماز را بر پا دارد و زکات بپردازد و از چیزی جز خدا نترسد پس امید است چنین گروهی هدایت یابند.
بنابراین متولی مسجد و عمران و آبادانی آن نه به قوم خاصی تعلق دارد و نه به طبقه اجتماعی خاصی!
اما اگر کسی به طمع حضور افراد بیشتر در مسجد و یا بهره مندی از کمک های مالی بعضی طبقات مرفه جامعه، از افرادی استفاده کند که آن ویژگی ها را نداشته باشند، از خط مشی اصلی قرآن فاصله گرفته است. اما فاصله گرفتن از این خط مشی چه تبعاتی می تواند داشته باشد؟

آسیب شناسی مدیریت مساجد

درگیر شدن مساجد با مسائل قومیتی یا طبقاتی، باعث گرفتار شدن آنها در ظواهر امور دینی شده است. عده ای آبادانی و عمران مساجد را فقط در این می دانند که مسجد را کاملاً با فرش بپوشانند، چراغ ها و لوسترهای گران قیمت تهیه کنند، منبرهای بزرگ و پر خرج برای مسجد سفارش بدهند و شکل و نمای مسجد را به گونه ای بسازند که هر چه بیشتر جلوه داشته باشد و در مقابل در تمام طول شبانه روز فقط ساعت های محدودی در مسجد باز باشد و فقط در بعضی نوبت ها، نماز به صورت جماعت اقامه بشود و …
آنها همه این کارها را هم به حساب عمران و آبادانی مسجد می گذارند، درحالی که این کارها نازل ترین مصداق آبادانی مساجد به شمار می آید و از طرف دیگر موجب بی رمقی مساجد و فاصله گرفتن از اهداف اصلی می شود. البته همین عمرانی و آبادانی ظاهری موجبات ویرانی مساجد را فراهم می آورد.
قرآن کسی را که در ویرانی مسجد و خرابی آن تلاش می کند به عنوان ظالم ترین فرد معرفی می کند، منتها نکته جالب این است که ویرانی مساجد از نظر قرآن «عدم ذکر خداوند» در آن است؛ بی رونقی مساجد و فاصله گرفتن از اهداف اصلی و ویرانی مساجد است نه عمران و آبادانی آن:
چه کسی ستمکارتر از کسانی است که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیری می کنند و سعی در ویرانی آنها دارند. شایسته نیست آنان جز با ترس و وحشت وارد این کانون های عبادت شوند. بهره آنها در دنیا رسوایی و در سرای دیگر عذاب عظیم است. (بقره – 114)
اگر مسجد ضرار آگاهانه به دنبال اهداف شوم خود در ضربه زدن به اسلام بود، متأسفانه بعضی از مساجد در جهان اسلام با فراموش کردن اهداف اصلی این نهاد دینی، به صورت ناآگاهانه اهداف مسجد ضرار را دنبال می کنند.

نکته

مساجد جبهه فرهنگی

مساجد چهار وظیفه عمده دارند:
1- برنامه هایشان به نفع جامعه باشد و باری از دوش اجتماع بر دارند.
2- مبانی توحید و حیات دینی جامعه را تقویت کنند.
3- عامل یکپارچگی و وحدت جامعه باشند.
4- مرکز اجتماع نخبگان و فرهیختگان دینی باشند.
اگر مساجد وظایف خودشان را به نحو احسن انجام بدهند، می توان به شکل گیری نهادی فرهنگی امید داشت و اگر مساجد، مرکزی برای اجتماع نخبگان باشند و از ایده و راهکارهای آنها در مدیریت این پایگاه اجتماعی استفاده کنند و همچنین متولیان مساجد همان ویژگی را داشته باشند که قرآن بیان کرده است، (یعنی قومیت یا طبقه خاصی مطرح نباشد و ایمان افراد در اولویت قرار گیرد) در آن صورت می توانند به عامل وحدت و یکپارچگی در اجتماع تبدیل شوند و در پرتو این یکپارچگی و اتحاد، مبانی توحید و اندیشه دینی جامعه را تقویت کنند و حیات دینی جامعه را ارتقا دهند. در این میان وظیفه متولیان امور مساجد بسیار مهم است و وقتی می توانند از عهده وظایفشان بربیایند که به تعبیر قرآن (لم یخش الا الله) باشند.
منبع:نشریه آیه ویژه نامه دین و فرهنگ.