(از دیدگاه خرد و کلان)

چکیده

مسجد یک سازمان دینی و معنوی است که جایگاه خاص و مرتبت والایی در میان مسلمانان دارد و نباید از نقش بسیار ارزنده و تأثیرگذار آن در انسجام‌‌بخشی به اقشار و طبقات مختلف جامعه اسلامی از هر صنف، فرقه، مذهب و نگرش و عقیده غافل شد. این نقش، در ایجاد وفاق و همدلی بین عامه مردم با هدف هدایت آنان به سوی کمال انسانی و گام عملی در جهت قرب به حق،  بیش از همه دارای اهمیت است. در این راستا بهره‌گیری از تمام توان، ظرفیت و امکانات در ایجاد یک سازمان منسجم و کارآمد همراه با تشکیلات مدیریتی توانمند و کارآمد برای دستیابی به این اهداف متعالی بسیار حائز اهمیت است. در حال حاضر با عنایت به وسعت و گستردگی کشورهای اسلامی و پراکندگی مسلمانان در جهان، مساجد از منزلت والایی برخوردار هستند و شایسته است که با نگرش تشکیلاتی نسبت به اداره مساجد اقدام شود. در این مقاله با هدف شناخت بیش‌تر نحوه تشکیلات مدیریتی مساجد در کشور سنگاپور و الگو گیری از آن سعی شده است ضمن ایجاد زمینه بهره‌مندی از مدیریت‌های موفق مساجد، از تجربه‌ها و راهکارها و شیوه‌های موفق مدیریتی آنان استفاده شده و با بومی‌سازی این روش‌های نوین مدیریتی گامی عملی و کاربردی در مدیریت مساجد کشور برداریم. اگر چه یکی از مشکلات اصلی و مهم که در حال با آن مواجه هستیم، عدم ارتباط و تعامل اصولی و مستمر بین مدیران مساجد کشورهای اسلامی از طریق هم اندیشی و همفکری جهت هم افزایی و ارتقاء سطح کمی و کیفی در جوزه مدیریت مساجد می‌باشد. اگر فضای ارتباط دوسویه و تعامل منطقی صورت بگیرد، در سایه  این ارتباط شاهد نتایج ارزشمندی از جمله انتقال تجربیات موفق به یکدیگر، تبادل آراء و نظرات کارشناسی شده و در نهایت برداشتن گام‌های عملی مهم در مسیر توسعه و تسریع در روند رشد و تعالی جوامع اسلامی از طریق مدیریت کارآمد و موفق در حوزه‌های کلان و خرد مساجد خواهیم بود.

مقدمه:

مسجد اولین نهاد اجتماعى شکل یافته در زمان صدر اسلام است و لازمه نهاد اجتماعى (نه حکومتى) به‏جهت استمرار نقش و وظایف اولیه شکل‏گیرى آن، اداره و مدیریت توسط نهادى مدنى و مردمى است. آنچه مسلم است، درباره نقش ممتاز و میزان بالاى دخالت مردم در بحث مدیریت مساجد اتفاق نظر وجود دارد و جملگى به مدیریت مردمى در ساخت و تجهیز و اداره مساجد معتقد مى‏باشند. آنچه که در این میان جاى بحث و بررسى دارد، چگونگى اعمال مدیریت کلان و خرد توسط مردم و نیز  میزان نقش و پشتیبانى دولت اسلامى در تعامل و همکارى با آنان مى‏باشد.

در هر جامعه‏اى براى انجام وظایف خاص و رسیدن به اهداف معین سازمان‌هایی شکل می‌گیرند. این سازمان‌ها براى انجام مسئولیت خویش، داراى سیستم و کارکرد مخصوص به خود مى‏باشند. در جامعه اسلامى، هر مسجد یک سازمان منسجم معنوى است و داراى اهداف، کارکردها و شیوه‌های مخصوص به خود مى‏باشد و باید به شکل صحیح هم در حوزه‌های کلان و خرد مدیریت شود تا بتواند نقش اصلى خود را به خوبى ایفا نماید.

نکته شایان ذکر آن است که با چنین برداشتى، مدیریت مسجد تبدیل به حوزه‏اى پیچیده و ظریف مى‏گردد. چه‌آنکه در این مؤسسه هم اداره کننده، هم اداره شونده و هم محصول، انسان‌ها هستند. به عبارت روشن‌تر مدیریت مسجد با قلمروهاى پیچیده فعالیت‌هاى انسانى سروکار دارد که اداره امور آن بسیار پیچیده  و مستلزم دانش و بینش عمیق در ابعاد مختلف مى‏باشد.

سایر شاخه‏هاى مدیریت، عمدتاً از زوایه و چشم‏انداز خاصى مدیریت را مدنظر قرار مى‏دهند؛ نظیر مدیریت امور آموزشى، مدیریت فرهنگى، مدیریت نظامى و سایر موارد. مدیریت مسجد با تمام این قلمروها سروکار دارد. به این دلیل مى‏توان گفت که علاوه بر نقش عبادى مسجد، که البته محورى‏ترین کارکرد مسجد به حساب مى‏آید، توجه به قلمروهاى مختلف که در چارچوب عملکردها و فعالیت‌هاى آن قرار مى‏گیرد نیز ضرورت دارد.

در این مقاله تلاش شده است الگوی موفق و کاربردی مدیریت مساجد سنگاپور ارائه شود. بدین دلیل ابتدا نحوه مدیریت و تشکیلات مساجد در چند کشور مختلف اسلامی و غیر اسلامی مورد بررسی اجمالی قرار گرفته و بعد از بررسی اولیه، مدیریت موفق مساجد در سنگاپور از جنبه‌های مختلف به عنوان پایه کار مورد کنکاش دقیق‌تر و عمیق‌تر قرار گرفته است.

در این راستا، ضمن بررسی و تدقیق این نتیجه حاصل شد که مساجد کشور سنگاپور از مدیریت منسجم و تشکیلات قوی در دو بُعد کلان و خرد برخوردار می‌باشند و به همین دلیل، این مساجد، مورد تحلیل و بررسی دقیق‌تر قرار گرفته و دلایل موفقیت و شیوه‌ها و کارکردهای آن در این مقاله مورد تجزیه و تحلیل و آنالیز  قرار خواهد گرفت.

بیان مسأله:

پس از تحقق انقلاب شکوهمند اسلامى ایران، فرصت بسیار ذى‏قیمت و مناسبى براى توسعه و تعمیق فرهنگ دینى که از لوازم ضرورى و اولیه ایجاد بستر تعامل بین دولت و مردم است در ایران فراهم شد. باتوجه به اقبال عمومى به دین و فراهم شدن این امکان فوق‏العاده براى توسعه فرهنگ دینى اکنون با گذشت سه دهه از انقلاب، آن‌چنان که انتظار مى‏رفت نتوانستیم بین نهادهاى مردمى و دولت در امر ترویج و بسط ارزش‌هاى دینى و مبانى عقیدتى تعامل واقعى ایجاد نمائیم. پى‏بردن به علل این مهم به بازنگرى در تمامى ابعاد، روش‌ها، ساختارها و محتواى برنامه‏هاى اجرایى چه در بخش دولتی به عنوان حاکمیت جامعه، چه در حوزه فعالیت نهادهاى مردمى نیاز دارد. بنابراین لازم است از پژوهش‌های عمیق و متقن بهره برد تا بتوان از فرصت‌هاى باقیمانده نهایت بهره‏بردارى را نمود.

بررسى راهکارهاى عملى و امکان‏سنجى تحقق و بهبود مؤلفه‏هاى توسعه در تمامى ابعاد بویژه در بعد دینى و عقیدتى مردم برحسب نقش و وظایف تعریف شده همراه با حدود و ثغور معین و بدون تداخل چه دولت در قبال مردم و مردم در قبال دولت، مى‏تواند گامى نوین در عملى شدن و تحقق نگاه برنامه‏اى و اصولى به ایجاد و گسترش تعامل بین دولت و مردم باشد.

شاید بتوان اذعان نمود که مهم‌ترین چالش‌هایی که در حال حاضر پیش‏روى ماست و بسیارى از مسایل حاشیه‏اى که با آن مواجه هستیم ناشى از همین چالش‌هاست، مى‏شود، عدم تدوین و کتابت مدیریت مساجد در ابعاد کلان، میانه و خرد،  و تنظیم روابط بین دولت و مردم در مدیریت مساجد و نیز عدم تهیه سازوکارهاى هدفمند براى گسترش این روابط مى‏باشد. با وجود برخوردارى از دولتى دینى و نیز جامعه‏اى دین مدار هنوز نتوانسته‏ایم آنچنان که شایسته نظام ماست، ارتباط نزدیک و تنگاتنگ بین این دو ایجاد نمائیم. مسجد به عنوان بستر توسعه فرهنگ دینى، مى‏تواند از نمادهاى اصلى ایجاد تعامل و همکارى بین دولت اسلامى و مردم باشد. تبیین واقعى جایگاه و نقش مساجد مى‏تواند ما را در رسیدن به این مهم یارى نماید. بدیهى‏ترین کارى که مى‏تواند در این ارتباط انجام پذیرد، تعریف و مشخص شدن حدود و ثغور مدیریت تشکیلات مساجد مى‏باشد.

بنابراین با توجه به موفقیت مسلمانان سنگاپور در مدیریت مساجد، در این تحقیق به دنبال پاسخ به این سوال هستیم که دلایل کارآمدی و موفقیت مدیریت تشکیلات مساجد در کشور سنگاپور چیست؟

تعریف مفاهیم:

در این مقاله از واژه‌‌های کلیدی و مفاهیم زیر استفاده شده است. به همین‌خاطر جهت تبیین بیش‌تر این مفاهیم و کلمات کلیدی در این مقال سعی شده است قبل از ورود به بحث اصلی، به اختصار این واژه‌گان تشریح گردد:

–        سنگاپور: نام کشوری در جنوب شرقی آسیا است که به شکل جزیره‌ای در جنوب کشور مالزی و شمال کشور اندونزی قرار دارد.

–        الگو: الگو به معنای نمونه و مدل می‌باشد که غالباً با تأثیرپذیری از آن، مشابه آن را بوجود می‌آورند. در این ارتباط ویلیام هارمون مؤلف کتاب یک راهنمای ناتمام به سوی آینده می‌نویسد:« الگو همان روش ابتدائی درک، تفکر، ارزش‌یابی و عمل در کنار تصویری از حقیقت می‌باشد. الگو به عنوان درکی بی‌چون و چرا و تلویحی به فرهنگ نفوذ کرده و از طریق تجربه مستقیم به جای آموزش به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود.»[1]

–        سازمان مسجد: مسجد یک سازمان منسجم معنوى است و «داراى هدف غایى تقرب انسان‌ها به خداوند و اعتلاى نام الله مى‏باشد و در این راستا داراى کارکردهاى مختلف است. تشکیلات و سازمان مسجد یک تشکیلات ادارى، انتفاعى یا تجارى نیست، بلکه سازمانى الهى است که با مدیریت معنوى و نفوذ کلام امام جماعت و با حضور توده مردم سازماندهى مى‏شود».[2]

–        مدیریت مسجد: مدیریت مسجد عبارت است از: «اداره یک سازمان معنوى از طریق هماهنگ سازى منابع (انسانى و مالى)، جهت تحقق اهداف الهى و معنوى». [3] این امر مستلزم آن است که مدیریت مسجد با محور قرار دادن بُعد عبادى مسجد، هر فعالیتى را که تحقق ارزش‌هاى الهى و دینى را تسهیل مى‏سازد، به انجام رساند.

–        مسجد: مسجد به معنی سجده گاه و مکان سجده می‌باشد. واژه مسجد در لغت، اسم مکان ازفعل(سَجَدَ، یَسجُدُ) به معنای «جایگاه سجده ومحل عبادت می‌باشد که در فارسی “مزگت” هم گفته شده است»[4] ، مسجد دراصطلاح عرفی عبارت است از«مکانی که خاص عبادت برای مسلمانان بوده است. ولی درقرآن کریم، به معابد اهل کتاب نیز اطلاق شده است: «قال الذین غلبوا علی امرهم لنتخذن علیهم مسجداً»[5]

اهداف:

1-   معرفی الگوی صحیح و موفق مدیریت در تشکیلات مساجد سنگاپور در ابعاد کلان وخرد.

2-  بهره‌گیری ازتجربیات ارزشمند و شیوه‌ها و روش‌های کاربردی در مدیریت تشکیلات مساجد این کشور جهت فراهم آوردن زمینه‌ها و بسترهای ارتقاء سطح دانش و آگاهی‌های مدیریت کارآمد برای مسئولان و متولیان مساجد کشور.

3-  ایجاد فضای همکاری و تعامل و تبادل آرا و افکار بین کشورهای اسلامی در جهت مدیریت بهتر و کارآمدتر مساجد در جهت غنی سازی، تقویت و افزایش کمی و کیفی متون و منابع موجود و نیز در دسترس قراردادن این منابع برای انجام پروژه‌های مطالعاتی و تحقیقاتی و پژوهشی برای محققان و پژوهشگران کشور.

پیشینه نظری:

مسئله و موضوع اصلی این مقاله، دلایل کارآمدی و موفقیت مدیریت تشکیلات مساجد در کشور سنگاپور در ابعاد کلان و خرد است که برای طرح در همایش هفته جهانی مسجد در نظر گرفته شده است.

قبل از اینکه به موضوع اصلی مقاله بپردازیم لازم است انواع مساجد و چگونگی مدیریت آنها را در دیگر کشورها به اختصار برشمریم. به طور کلی سه نوع مدیریت در مساجد کشورهای مختلف  اعمال می‌شود که عبارتند از:

1-    مدیریت مساجد در کشورهایی که اکثریت قریب به اتفاق جمعیت این کشورها  مسلمان بوده و دین رسمی آنان نیز اسلام است و مدیریت کلان مساجد توسط دولت و هیئت حاکم صورت می‌گیرد. مانند: ایران،  عربستان،  مصر و…

2-   مدیریت مساجد در کشورهایی که حکومت آنها لائیک بوده ولی اکثریت مردم آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند. و دولت هم در بعضی امور مساجد دخالت می‌کند مانند: ترکیه.

3- مدیریت مساجد در کشورهایی که حکومت آنها لائیک است و مسلمانان در اقلیت هستند و مدیریت مساجد توسط خود این اقلیت مسلمان انجام می‌گیرد و دولت نقشی در اداره مساجد ندارد؛ اگرچه در چارچوب سیاست‌های ابلاغی دولت در خصوص چگونگی فعالیت پیروان ادیان رفتار می‌کنند. مانند: آلمان، هلند، انگلیس، سنگاپور و…

کلیات جغرافیایی سنگاپور:

کلمه سنگاپور برگرفته از «زبان مالایایی به معنای شهر شیر و ببر است زیرا این جزیره زیستگاه شیرهای آسیایی و ببرهای خط‌دار بوده است. شبه جزیره سنگاپور جزیره‌ای کم ارتفاع است و همچون قطره‌ای در نیمه غربی مالزی و در جنوب شرقی آسیا واقع شده و در جنوب مالزی (مالایای غربی) و شمال اندونزی (سوماترای اندونزی ) در کنار تنگه سنگاپور قرار گرفته است. این کشور علاوه بر شهر سنگاپور که اولین و بزرگترین شهر این کشور است 57 جزیره کوچک‌تر نیز دارد. »[6] همچنین «مختصات جغرافیایی این کشور عبارت است از 1 درجه و 22 دقیقه شمالی و 103 درجه و 48 دقیقه شرقی. »[7] طول این جزیره 42 کیلومتر و عرض آن 23 کیلومترتقریباً به اندازه پایتخت ایران است. «کشور سنگاپور حدود  695 تا700 کیلومتر مربع مساحت دارد و سنگاپوری‌ها هرساله با پیشروی به سمت دریا از طریق  پرکردن مناطق کم عمق ساحلی که خطوط ساحلی آن بیش از 190کیلومتر می‌باشد به  وسعت آن می‌افزایند. به همین خاطر مساحت این کشور کمی متغیر اعلام شده است و تقریباً کمتر از یک سوم سنگاپور را جنگل و فضای سبز طبیعی فراگرفته است. اقلیم این کشور استوایی است.»[8]

موقعیت جغرافیایی این کشور طوری است که در مرکز راه‌های دریایی و هوایی اقیانوس‌های آرام و هند قرار دارد. سنگاپور هدایت صادرات و واردات منطقه شرق آسیا را به عهده دارد و دارای اقتصادی خدمات‌گرا است.

جمعیت این کشور حدود «4میلیون و ۶۰۸ هزار نفر با میانگین سنی ۳۸ سال است.  (در گذشته اغلب ساکنین این کشور عرب بودند ولی بعدها مهاجرین اندونزیائی، مالزیایی و برخی کشورهای دیگر در آن اقامت گزیدند) از این تعداد جمعیت، 76 تا 77 درصد مردم از نژاد چینی،  ۱3 تا 14درصد مالایی و ۸ درصد هندی هستند. زبان رسمی آنان چینی (77%) ، مالیایی (14%) ، تامیل (5%) ، و انگلیسی می‌باشد جملگی این‌زبانها رسمی هستند.مردم سنگاپور از تنوع دینی برخوردارهستند. پیروان ادیان در نهایت صلح و آرامش در کنار هم زندگی می کنند از این میان  54 درصد از مردم پیرو دین بودا و دائو (تائو) و ۱۵در صد مسلمانان اهل سنت از نژاد عرب ، اندونزیایی، مالزیایی، چینی، پاکستانی و هندی می‌باشند. مسلمانان دومین گروه جمعیتی این کشور را تشکیل می‌دهند. غالب مسلمانان از مالایی‌هایی هستند که از نژاد چینی‌ و هندی‌هستند. حدود 13درصد چینی‌ها، اورآسیایی‌ها و هندی‌های مقیم این کشور مسیحی‌اند. (چه کاتولیک، چه پروتستان و چه دیگر مذاهب مسیحی) و 4 درصد هندو می‌باشند. تعداد اندکی از این جمعیت نیز پیرو آیین سیک، هندو و بقیه مردم از دین خاصی پیروی نمی‌کنند.»[9]

تاریخچه سنگاپور:

جمهوری سنگاپور (republic of singapore )  «از قرن 19 مستعمره‌ بریتانیا بود. سنگاپور را سِر استامفورد رفلز برای شرکت هند شرقی بریتانیا احیا کرد (1819)، و این کشور به صورت بندری برای بارگیری قلع و لاستیک در آمد. و به سرعت توسعه یافت. ملیت‌های مختلف وارد این سرزمین شدند و به مرور به پایگاه استراتژیکی برای بریتانیا مبدل شد.  در طی جنگ جهانی دوم از سال 1942 تا سال 1945 به دست ژاپنی ها افتاد. در 1959 به خود گردانی رسید، این کشور از سال 1963 تا زمان استقلال، جزو فدراسیون مالزی بود و در سال 1965 از انگلستان مستقل گردید و از آن خارج گشت.»[10]

حکومت سنگاپور:

نام رسمی کشور سنگاپور، ‌جمهوری سنگاپور (republic of singapore) و نوع حکومت آن جمهوری می‌باشد. این کشور در سال 1965 به استقلال رسید و شهر سنگاپور( singapore )  که یک شهر بندری است پایتخت آن می‌باشد.

«در سنگاپور رئیس حکومت، رئیس جمهور است که با رأی مردم برای دوره‌ای شش ساله انتخاب می‌شود. نخست وزیر رئیس دولت است که معمولاً رئیس حزب اکثریت نیز می‌باشد. مجلس این کشور ۸۴ کرسی دارد که نمایندگان آن با رأی مردم برای دوره‌ای پنج ساله انتخاب می‌شوند. احزاب عمده‌ سیاسی عبارتند از: حزب اقدام خلق، حزب دموکرات سنگاپور، حزب کارگران.»[11]

تنوع قومی یکی از مشخصه‌های بارز سنگاپور است.«چینی‌ها، مالایایی‌ها و هندی‌ها اصلی‌ترین این اقوام هستند. دولت سنگاپور هم سعی دارد این کشور را کشوری چند فرهنگی معرفی کند. به نظر می‌رسد میان این اقوام اتحاد برقرار است. [12]

وضعیت مسلمانان در سنگاپور:

مردم سنگاپور از زمان حضرت محمد (ص) از طریق تجار عرب مسلمان با اسلام آشنا شدند و خبر دعوت به اسلام به سرعت به مردم سنگاپور رسید، طوری که شهرهای ساحلی آن در قرن اول هجری سکونت‌گاه اقلیت مسلمان این کشور بود، اما با گذشت زمان آنها در جزایر مختلف ساکن شدند. اما مؤسسات دعوت به اسلام و آموزش‌های اسلامی در سنگاپور، از قرن هفتم هجری تأسیس شد. مسلمانان سنگاپور سعی در حفظ هویت اسلامی خود داشته و به آموزه های دین اسلام تمسک می‌جستند و نظریات و عقایدی که مخالف اسلام و مسلمانان بود را قبول نمی‌کردند.

مجلس علماء اسلامی سنگاپور (majlis  ugama  islam  singapura)که درسال 1968. م تاسیس شده بر امور مسلمین و اماکن مذهبی نظارت دارد. این مجلس در مساجد و مراکز اسلامی به تبلیغات دینی گسترده‌ای می‌پردازد. مهم‌ترین هدف این این مجلس معرفی جامعه مسلمانان به عموم و قوام بخشیدن به امور مسلمانان در سنگاپور است. «آنها تلاش بسیاری در حفظ هویت اسلامی خود داشته و به اشاعه صحیح اسلام اقدام می‌کنند  و به همین خاطر از فعال‌ترین گروه ‌های مسلمان در شرق آسیا به شمار می‌روند. به‌علاوه تلاش بسیاری در حفظ هویت اسلامی خود داشته و به اشاعه صحیح اسلام اقدام می‌کنند.»[13] حکومت سنگاپور نیز نه تنها از رشد اسلام و اسلام‌گرایی جلوگیری نمی‌کند بلکه به توسعه اسلام و بهبود شرایط مسلمانان این کشور نیز کمک می‏کند.

وضعیت مساجد در سنگاپور:

سنگاپور با وجود وسعت نه چندان زیاد خود و نیز برخورداری از جمعیت 15 درصدی مسلمان دارای 69 مسجد فعال می‌باشد. با توجه به جمعیت 700 هزار نفری مسلمانان در سنگاپور تقریباً برای هر 10000نفر یک مسجد وجود دارد. (البته باید توجه داشت سنگاپور فاقد شهرها و یا روستاهای مهم به غیر از پایتخت می‌باشد) به همین دلیل وسعت و مقیاس مکانی مساجد در کفایت یا عدم کفایت جمعیت فعلی سنگاپور بسیار تأثیرگذار است. قدیمی‌ترین مسجد سنگاپور «مولوکا» یا «ملقا» نام دارد که در سال 1820تا 1830.م احداث شده است. با گذشت 190 سال از ساخت اولین مسجد تعداد فعلی مساجد به 69 مسجد رسیده است و رشد کمی و کیفی ساخت مساجد در این کشور بعد از استقلال سنگاپور یعنی از سال 1965 افزایش قابل توجهی داشته است. بزرگترین مسجد سنگاپور مسجد “السلطان” و مسجد”مهاجران” است. از سوی دیگر مدارس، بیمارستان‌ها و درمانگاه‌هایی برای خدمت رسانی به مسلمانان در این کشور بنا شده است. مسجد “فاطمه زهرا” در سال ۱۸۴۳ میلادی ساخته شده است.

نقش حکومت سنگاپور در ساخت مساجد بسیار حساس است. دولت نه تنها به سازمان‌های دولتی اجازه می‌دهد که کمک‌های داوطلبانه کارکنان را جمع آوری نمایند بلکه مجموعه‌ای از زمین‌ها را با قیمت اختیاری و توافقی برای ساخت مساجد جدید در اختیار مسلمانان قرار می‌دهد.

مدیریت تشکیلات مساجد در سنگاپور:

در سنگاپور با توجه به محدودیت جغرافیای سرزمینی و بُعد مکانی، مساجد به شیوه خاصی اداره می‌شود. در ادامه به چگونگی اداره و مدیریت آن اشاره خواهد شد:

مساجد سنگاپور توسط مجلس علماء اسلامی سنگاپور (majlis ugama islam singapura) که تنها سه سال پس از استقلال این کشور به عنوان یک مرجع قانونی تاسیس شده، اداره می‌شود. در چشم‌انداز مأموریت ترسیم شده برای این مجلس موارد زیر ذکر شده است:

رسالت مجلس: مهم‌ترین رسالت مجلس علماء، گسترش و تعمیق درک مسلمانان سنگاپور در عمل به اسلام و افزایش سلامت روحی و توفیق معنوی مردم می‌باشد.

اولویت استراتژیک: تنظیم برنامه‌های اسلامی، متناسب با نحوه زندگی مذهبی و پیشرفت معنوی مسلمانان سنگاپورتعیین گردیده است.

مجلس علمای اسلامی سنگاپور به عنوان شورای مذهبی این کشور شناخته می‌شود. هنگامی که دولت، نظارت این مجلس بر اجرای قوانین اسلام را پذیرفت به توصیه رئیس جمهور سنگاپور کلیه امور مربوط به مسلمانان به این مجلس واگذار شد.

وظیفه مجلس علمای اسلامی سنگاپور این است که منافع جامعه مسلمانان سنگاپور را ببیند و آنها را مورد توجه قرار دهد. مجلس علمای اسلامی سنگاپور مسئولیت ترویج امور مذهبی، اجتماعی، آموزشی، فعالیت‌های اقتصادی و فرهنگی مطابق با اصول و سنت های اسلامی را که در قرآن کریم و سنت آمده است، به عهده دارد.

گروه‌های مدیریت یا اعضای شورای مجلس علمای سنگاپور به شرح ذیل است: گروه شورای مجلس علما، شامل همه افراد تصیم‌ساز و پاسخگو که مسئول تدوین سیاست‌ها و برنامه‌های اجرایی است. اعضای این شورا متشکل هستند از رئیس مجلس علمای اسلامی،  مفتی سنگاپور، وزیر مسئول در امور مسلمانان  و اشخاص دیگر که نماینده سازمان‌های مسلمانان سنگاپور هستند. تمامی اعضاء توسط رئیس جمهور سنگاپور منصوب می‌شوند.

1-  خوشه مسجد: توسعه مسجد، رهبران مسجد، برنامه های مسجد

2-  خوشه توسعه اجتماعی: زکات و وقف، پرداخت خرجی، توانمندسازی

3-  خوشه توسعه و نوآوری  آموزش و پرورش و نوآوری ، نوآوری و تعهد، تعامل با جوانان

4-  خوشه ظرفیت سازی: asatizah، آکادمی

5-  خوشه توسعه اسلامی: مدرسه، دفتر مفتی

6-  خوشه مدیریت دارایی: خدمات حج، گواهی (تأیید) حلال

7-  خوشه  توسعه سیاستگزاری: مطالعات سیاست‌گذاری

8-  خوشه تعامل اجتماعی ( تعامل محله): ارتباطات صنفی، مرکزهماهنگی (انتظامات)، شبکه مردم

9-  خوشه توسعه صنفی: منابع انسانی، تعالی سازمانی

10-    خوشه شرکت خدمات: امور مالی، سیستم های اطلاعاتی

این مجلس، مرکز اصلی رهنمون مسلمانان سنگاپور و ناظر بر تمام امور مربوط به مسلمین است و سیاستگذاری‌های کلان و خرد مساجد این کشور را بر عهده دارد و در کنار ایفای این نقش مهم، هدایت کننده و مجری برنامه‌ها و فعالیت‌های کلان حوزه مسجد می‌باشد و در حوزه مدیریت خرد مساجد نیز بیش‌تر از طریق نظارت مستمر و سیستماتیک بر خوشه‌های مساجد اعمال مدیریت می‌کند.

این مجلس دارای خوشه‌ها (واحدهای) مختلفی می‌باشد که در تمامی جنبه‌های دینی و زندگی اجتماعی فرهنگی سیاسی و…. مربوط به مسلمین فعالیت می‌نماید. نکته قابل توجه و بسیار مهم این است که تمام این خوشه‌ها تقویت کننده مساجد بوده و نقطه عملیات و خاکریز عملیاتی آنها در مساجد قرار دارد و بر امور مسلمین و اماکن مذهبی نظارت دارد. بستر تمامی فعالیت‌های دینی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصادی مسلمانان در مساجد بوده و در این مکان مقدس کلیه جنبه‌هایی که برای حیات و زندگی یک مسلمان لازم است شکل می‌گیرد. حلقه نهایی سیکل مدیریت تشکیلات مساجد، حلقه اجرا می‌باشد که مساجد بستر اجرای کلیه فعالیت‌های این چرخه می‌باشند. در واقع دوره‌های فعالیت مساجد در سنگاپور را به شکل زیر می‌توان تبیین کرد. این نمودار گواه بر تبیین بهترچگونگی تشکیلات فعالیت‌های دینی با محوریت مساجد می‌باشد. بنابراین به طورخلاصه می‌توان گفت: سیستم مدیریت در سنگاپور از وحدت در تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری شروع می‌شود و به کثرت در حوزه خوشه‌ها و واحدهای مسئول اجرای برنامه‌ها و فعالیت‌ها می‌رسد و در نهایت باز در حوزه بستر و مرکز اجرای برنامه‌ها که همان مساجد می‌باشد به وحدت ختم می‌گردد.

مساجد توسط هیئت مدیره مساجد که از سوی muis (مجلس علمای اسلامی سنگاپور) تعیین می‌گردند، اداره می‌شود. این هیئت مدیره هر دو سال یکبار انتخاب می‌شوند که در اجرای برنامه‌های روزانه مسجد، جذب سرمایه، استخدام کارمندان تمام وقت ، و پرداخت هزینه برای اداره مساجد خودگردان هستند.

مساجد در تأمین مالی هزینه‌های عملیاتی و اجرای خود دچار مشکل نمی‌شوند. بدیهی است که از هدایا و کمک‌های وسیع مردمی بهره می‌بینند. و muis حداقل پشتیبانی مالی را از آنها به عمل آورده و عمده پشتیبانی از مساجد توسط muis به شکل آموزش است.

مساجد در سنگاپور به دو صورت هستند: مساجد قدیمی و مساجد جدید. مساجد جدید یک چهارم کل مساجد (69) سنگاپور را تشکیل می‌دهند. در هر منطقه مسکونی جدید حداقل یک مسجد جدید برای عبادت مسلمانان احداث شده‌است.

مساجد جدید نه تنها  فعالیت‌های خود را متمایز می‌کنند بلکه معماری این مساجد نیز آنها را تبدیل به یک نشانه در میان دیگر ساختمان‌ها و آپارتمان‌های مناطق مسکونی می‌کند.

امروزه در سنگاپور غیر از آنکه مردم برای انجام دعا و عبادت خداوند در مساجد گرد هم می‌آیند، فعالیت‌های متنوعی نیز صورت می‌گیرد. مساجد نه تنها برای عبادت بلکه به عنوان مراکزی برای آموزش و پرورش و سایر فعالیت‌های اسلامی در خدمت مسلمانان می‌باشد. وقتی از مسجد صحبت می‌شود، به ویژه مساجد جدید، به تنوع و بی‌شماری فعالیت‌ها و فرآیندهای پویا در درون آن اشاره می‌کنند که طیف گسترده و دامنه‌‌ای وسیع از هدف نهایی و واقعی قرب به الله و خدمت به بندگان او را در بر می‌گیرد.

مساجد جدید در سنگاپور برخلاف مساجد گذشته به طیف وسیعی از فعالیت‌ها با هدف برآورده کردن نیاز مسلمانان در همه مقاطع سنی، و زمینه‌های مختلف و منافع مسلمانان می‌پردازد. مساجد در سنگاپور به عنوان مراکز جامعه اسلامی تلقی می‌شود. این مساجد در طول روز به مسلمانان در همه سنین خدمات ارائه می‌دهد. کلاس‌های مذهبی بزرگسالان معمولاً بعد از نماز فجر برگزار می‌شود. پس از آن کودکستان و کلاس مدارس آموزشی برای کودکان برگزار می‌شود. کلاس‌های بزرگسالان دوباره در شب برگزار می‌شود. در طی تعطیلات آخر هفته، کلاس‌های آموزشی برای کودکان و بزرگسالان نیز برگزار می‌شود.

بر این اساس برای تمام مساجد جدید، مدارس، سالن‌های تابعه، کلاس‌های درس، تالار کنفرانس، واحد‌های اداری و بخشی نیز برای بانوان برای افزایش نقش آنان در جامعه طراحی می‌شود. فضایی برای عبادت و دعا برای بانوان که نقش مهمی در مدیریت مساجد دارند در طول فعالیت‌های سالانه در نظر گرفته شده است.

عوامل موثر در مدیریت موفق مساجد درسنگاپور:[14]

1-  بهره‌مندی هوشمندانه مسلمانان از فضای توسعه و تعالی محیطی

کشور سنگاپور در طی سالیان اخیر از توسعه همه جانبه و فراگیری برخوردار شده و این روند توسعه در تمام ابعاد و در تمام زمینه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی به منصه ظهور و بروز رسیده است. طبیعتاً مسلمانان این کشور ضمن استفاده از این فضای ایجاد شده و باز تعریف و تحلیل دقیق آن، با بهره‌مند شدن علمی و نظام‌مند از تجربیات و الگوهای موفق توسعه، هوشمندانه آن را از دیگر محیط‌های جامعه به محیط مساجد انتقال داده‌اند.

مؤید صحت ادعای فوق، نوع ادبیات بسیار علمی و غنی آنان و توانایی در به کارگیری دانش مدیریت در مطالب و محتوای ارائه شده می‌باشد. کلمات و واژه‌های کاملاً علمی، مستدل و برخوردار از غنای فکری و اندیشه متعالی مبیّن داشتن، پیشینه نظری و گذراندن دوره‌های آموزش تخصصی در حوزه مسجد قبل از تدوین راهبردها و سیاست‌گذاری در تنظیم تشکیلات و ترسیم چارت تشکیلاتی و تعیین شرح وظایف برای مدیران مساجد و منابع انسانی فعال، از جمله این امور می‌باشد.

2-  بهره‌مندی از سیستم تعالی (سرآمدی) سازمانی در حوزه مدیریت مساجد

سیستم تعالی سازمانی، برنامه‌هایی است که با هدف بهبود کیفیت و ارتقاء سطح بهره‌وری توسط سازمان‌ها نوشته می‌شود. مهم‌ترین حلقه در این سیستم، ارزیابی مستمر و هدفمند فعالیت‌ها و برنامه‌های اجرایی می‌باشد. سیستم تعالی سازمانی یک الگو است که از بنیاد کیفیت اروپا گرفته شده است و دارای ابعاد مختلفی از جمله بحث رهبری، برنامه ریزی و تعیین راهبردها و خط مشی، مدیریت منابع انسانی، شراکتها (ارتباط هدفمند با عناصر تأثیرگذار برون سازمانی جهت دریافت کمک و منفعت از آنها) و منابع، فرآیند در حوزه توانمندسازها و نتایج کارکنان، مشتری، جامعه و نتایج کلیدی عملکرد. می‌باشد. مسلمانان سنگاپور اولین کسانی بودند که در میان دیگر مسلمان و کشورهای اسلامی سیستم سرآمدی و تعالی سازمانی را به صورت هدفمند در حوزه مسجد بنیان‌گذاری و بهره برداری نمودند.

یکی از مهم‌ترین برنامه‌های انجام شده توسط مدیران مساجد سنگاپور در این زمینه، بومی‌سازی و بازتعریف این سیستم و متناسب‌سازی و کاربردی کردن مواردی است که نیاز به تغییر و اصلاح با هدف بهبود کیفی و کمی در اداره سرآمدی مساجد  داشته‌اند. برای کلمات و واژه‌های آن معادل سازی کرده‌اند و عناوین مناسب با حوزه کارکردی مساجد انتخاب نموده‌اند و تعدادی از عواملی را که نیاز به تغییر نداشته و قابلیت استفاده را داشته‌اند، عیناً به کار گرفته‌اند.

در این شیوه، پرسشنامه‌ای با ‌100 سئوال برای ارزیابی مساجد طرح شده و با مراجعه به مساجد براساس شاخص‌های تعیین شده امتیازدهی و سطح بندی می‌کنند و مساجدی که در سطح تعیین شده برای برگزیده شدن و دریافت جوایز قرار بگیرند ضمن انتخاب به عنوان مساجد نمونه و اهداء جوایز، به مراکز تعیین کننده کیفیت سنگاپور معرفی می‌شوند.

یکی از مزایای استقرار این سیستم در مساجد سنگاپور شناخت دقیق نقاط ضعف و کاستی‌ها و نیز آسیب‌شناسی مدیریت مساجد و فعالیت‌های اجرایی آنهاست. مهم‌ترین محورهایی که در این پرسشنامه تعالی سازمانی در حوزه مسجد مورد توجه جدی قرار می‌گیرد موارد مشروحه ذیل می‌باشد:

الف- رهبری ( رهبری مسجد،  مسجد و فرهنگ فعالیت در آن، تصویر مسجد) سئوال‌های شماره 1 الی 14

ب‌-  برنامه‌ریزی (راهبرد توسعه و پیشرفت) سئوال‌های شماره 15 الی 24

ج‌- اطلاعات ( مدیریت اطلاعات، مقایسه و تعیین معیار) سئوال‌های شماره 25      الی 34

د‌-   اجتماع مسجد (برنامه ریزی کارکنان (طرح)،  مشارکت اجتماع مسجد، آموزش کارکنان مسجد، تربیت و توسعه، سلامت اجتماع مسجد، عملکرد و شناخت اجتماع مسجد ) سئوال‌های شماره 35 الی 55

ه‌-   فرآیندها ( فرآیند توسعه‌های جدید و فعالیت‌های بهتر مساجد، مدیریت فرآیند و بهبود ،عرضه کننده‌های خدمات و فرآیندهای مشارکت) سئوال‌های شماره 56 الی 74

و‌-   جماعت ( الزامات جماعت، ارتباط دوستانه جماعت، میزان رضایت جماعت) سئوال‌های شماره 75 الی 86

ی‌-  نتایج (نتایج جماعت، نتایج مالی، نتایج بازار و مطلوبیت نهادی، نتایج  اجتماع مسجد، نتایج عملیاتی) سئوال‌های شماره 87 الی 100

یکی از مهم‌ترین مراحل عملیات و اجرای توسعه سرآمدی (تعالی) سازمانی در مساجد سنگاپور ارزیابی مستمر مساجد این کشور می‌باشد. شیوه اجرای این ارزیابی به صورت حضوری و از طریق تکمیل فرم‌های سطح بندی شده همراه با موضوعات مشخص و تعریف شده می‌باشد.

3-  استقلال کامل در مدیریت مساجد سنگاپور

همانطور که قبلاً متذکر شده‌ایم کشور سنگاپور حکومت لائیک داشته و مبانی اعتقاد دینی در سیاست‌گذاری‌های داخلی و خارجی آن دخیل  نمی‌باشد. و در امور مذهبی و دینی مردم نیز دخالتی ندارند. همین امر موجب شده است تا پیروان ادیان در آن آزادی کامل داشته باشند و در سیاست‌گذاری‌های کلان و خرد و نیز تعیین راهبردها نوعی استقلال را دارا باشند. همین امر در تصمیم‌سازی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها برای جامعه مسلمان سنگاپور زمینه‌های رشد و توسعه همه جانبه آنها را فراهم ساخته است. شیوه مدیریت و تشکیلات مساجد آنها کاملاً غیر دولتی بوده و آنها در تأمین منابع مالی و نیز پرورش نیروهای انسانی و برنامه‌‌ریزی فعالیت‌های دینی، فرهنگی و اجتماعی انتظار دریافت کمک‌های مالی دولت ندارند. به همین خاطر نیز هدایت و پشتیبانی در حوزه مدیریت مساجد نیز تنها از یک مرکز صورت می‌گیرد و از تعدد  و تشتت در مدیریت به شدت پرهیز شده است. با توجه به اینکه مدیریت در مساجد سنگاپور نیازبه دستگاهها و نهادهای بالادستی و حکومتی ندارد، به همین جهت جامعه مسلمانان این کشور همگی خویش را در امر مدیریت مساجد و تأمین منابع مالی و پشتیبانی گسترده از آن در تمام سطوح و لایه‌ها سهیم می‌دانند و مشارکتی فعالانه در اداره مساجد دارند.

از طرف دیگر در اقلیت قرارگرفتن جمعیت مسلمانان در این کشور موجب شده است تا نوعی احساس همبستگی و انسجام در بین آن‌ها به‌وجود بیاید.

4-  اداره مساجد در سنگاپور بر اساس عالم محوری است

یکی از ویژگی‌های جامعه مسلمانان در سنگاپور حاکمیت یکپارچه مجلس علمای اسلامی سنگاپور (muis) برتمام شئون و تمام امور مربوط به مسلمانان می‌باشد. امری که حتی دولت لائیک  این کشور نیز آن را پذیرفته است. حاکمیت علما بر مساجد نیز به صورت تعیین هیئت امناء مساجد می‌باشد.

بر این اساس تمام فعالیت‌های مساجد با محوریت علمای مجلس اسلامی و با نظارت و هدایت کامل آنها اعم از: سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و تعریف و تبیین فعالیت‌ها و نیز نقشه راه برای اداره مساجد ترسیم می‌گردد. پذیرش تمام و کمال این علماء توسط مردم نیز قابل توجه می‌باشد. یکی از مهم‌ترین دلایل این امر و ارتباط دوطرفه و بهینه بین مردم و علماء، مردمی بودن علماء و عدم وابستگی آنها به حکومت می‌باشد

در واقع می‌توان گفت که مردم نهادهای مدیریتی در  مساجد را به طور کامل پذیرفته و این نهادها را متعلق به خودشان می دانند.

5-  تأمین منابع مالی اداره مساجد توسط خود مسلمانان

در سنگاپور برای ساخت و اداره مساجد عمدتاً از کمک‌های مالی مسلمانان این کشور استفاده می‌شود. دریافت کمک‌های مالی به صورت منسجم و پیوسته و به طور غیر مستقیم صورت می‌گیرد. در این کشور کمک‌های داوطلبانه مردمی در ساخت مساجد از طریق کسر ماهانه حداقل پنجاه سنت از سال 1975 شروع شده و از سال 1977به یک دلار افزایش یافته و هم اکنون این میزان به دو تا پنج دلار رسیده است. این کمک‌ها بیشتر به صورت خودکار از حساب حقوق ماهیانه کارکنان و به صورت داوطلبانه در کمک به ساخت و اداره مساجد از طریق کسر سازمانی دریافت و به حساب  صندوق ویژه‌ای که برای این منظور در نظر گرفته شده است واریز می‌گردد. چون این پول به طور مستمر برای مساجد واریز می‌گردد در نتیجه اصولی‌تر و با برنامه‌ریزی منطقی‌تر برای اجرای برنامه‌ها و فعالیت‌های دینی و فرهنگی و… هدایت و هزینه می‌گردد.

6-  برخورداری از ساختار منظم و شبکه‌ای مساجد

ساختار تعریف شده برای اداره مساجد در سنگاپور به صورت شبکه‌ای طراحی شده است. این مساجد به صورت منطقه‌ای تقسیم شده و در قالب خوشه‌ای تعریف شده‌اند. مهمترین اهداف تبیین شده برای خوشه بندی مساجد اینگونه بیان شده است:

الف- تسهیل در تسهیم و تبادل منابع و انتقال تجربیات و شیوه‌های برتر.

ب-  تعیین و به اجرا در آوردن طرح و برنامه‌های مشترک.

ج- همکاری استراتژیک میان مساجد و سایر سازمان‌ها و نهادهای ملی.

در هر شبکه مساجدی موفق وجود دارند که این تجربیات و دلایل موفقیت آنها از طریق شبکه به دیگر خوشه‌های زیر مجموعه انتقال داده می‌شود.

خوشه‌بندی یا شاخه‌بندی مساجد (clustering mosque) کشور سنگاپور به شش خوشه:

هریک از مساجد (69 مسجد) این کشور در یکی از خوشه‌های شش‌گانه زیر قرار می‌گیرد:

الف- خوشه مرکزی (شمال) با تعداد 15 مسجد.

ب- خوشه مرکزی (جنوب) با تعداد 14 مسجد.

ج- خوشه جنوب غربی با 13 مسجد.

د- خوشه شمال غربی با 7 مسجد.

ه- خوشه شمال شرقی با 7 مسجد.

و- خوشه جنوب شرقی با 13 مسجد.

7-  اسقرار واحدهای متعامل و مکمل مساجد

در سنگاپور نهادهای فعال در حوزه دین، تقویت کننده یکدیگر بوده و بر اساس نوع تقسیم‌کار و تعریف منطقی شرح مسئولیت‌ها و تفکیک  وظایف، به شدت از موازی کاری و تداخل در دیگر خوشه‌ها پرهیز شده است. همین عامل موجب شده تا خوشه‌ها بر اساس یک چارچوب و راهبردهای تعیین شده حرکت نمایند و کاری انجام ندهند که موجب اتلاف نیرو در منابع انسانی و هزینه گردد.

8-  آموزش مستمر و اعزام مدیران و رهبران و اعضای مساجد برای یادگیری به مراکز تعالی سازمانی

همانگونه که قبلاً اشاره شد در نظام مدیریت مساجد سنگاپور سیستم سرآمدی و یا تعالی سازمانی اجرا شده است. این امر مستلزم آن است که با هدف به‌روز رسانی اطلاعات و آگاهی مدیران و ارتقاء سطح کمی و کیفی معلومات و دانش مدیریت برای منابع انسانی فعال در مساجد به ویژه برای مدیران مساجد، آنها به مراکز آموزشی که متخصص در حوزه تعالی سازمانی هستند اعزام شوند. امامان جماعت و اعضا برای کسب معلومات و تعلیمات به مراکز تعالی راهنمایی می‌شوند تا از این طریق به عصر طلایی اسلام (جایگاه ویژه مسجد در صدر اسلام) بازگشت داشته باشند. اعضای هیات مدیره مسجد، در سازماندهی این دوره‌ها و کارگاه‌های‌ آموزشی در رهبری و مدیریت آن حضور دارند. این دوره‌ها که توسط  muis (مجلس علمای اسلامی سنگاپور) برگزار می‌گردد به عنوان بخشی از هدف توسعه مساجد است که در مراکز تعالی انجام می‌شود.

9-         تجمیع کارکردهای متنوع در مساجد

یکی از حسنات و مزایای مدیریت مساجد در سنگاپور احیاء و به روز رسانی کلیه کارکردها و نقش‌ها و خرده نقش‌ها در مساجد می‌باشد. و کلیه فعالیت‌های مربوط به مسلمانان در مساجد قابل احصاء و انجام می‌باشد و به همین خاطر اکثریت قریب به اتفاق کارکردهای دینی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی قابل اجرا برای جامعه مسلمانان و امور خدمات رفاهی از قبیل: مشاوره ازدواج، وعده‌های غذایی رایگان ، نمایشگاه، گفتگو در مورد سوء استفاده مواد مخدر و عقد نکاح یا ازدواج رسمی و… در مساجد تجمیع یافته و اجرا می‌شود.

10-   عدم ورود به گروه‌ها و حزب‌های سیاسی کشور

عدم تناسب بین نوع حکومت (لائیک) و نوع نگرش مذهبی مسلمانان سنگاپور موجب شده است تا آنها به دلیل این عدم هماهنگی و همخوانی عملاً در مسائل سیاسی حکومت وارد نشوند و به هواداری و یا عضویت در احزاب و گروه‌های سیاسی نپردازند. آنان عمده فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی خود را در مساجد تعریف و سازماندهی کنند. به همین دلیل کارکرد سیاسی مسجد بیش‌تر در این کشور نمود داشته و به عنوان بستر فعالیت سیاسی در کنار دیگر فعالیت‌ها و کارکردهای مسجد معنا و مفهوم پیدا می‌کند. این امر در نهایت، ضمن انسجام بخشی به مسلمانان و جلوگیری از سیاست زدگی و سیاسی بازی و برخوردهای سیاسی و حزبی در مساجد،‌ از ایجاد تشتت و تفرقه بین آنها جلوگیری می‌کند.

11-   وجود فضای رقابت بین پیروان ادیان در ارائه برنامه‌ها و فعالیت‌های مختلف

این یک اصل مهم است که همواره در فضای رقابت سالم زمینه‌های رشد و توسعه همه‌جانبه فراهم می‌شود. کشور سنگاپور داری تنوع دینی است و برخلاف بسیاری از کشورهای دیگر که دین رسمی آنها فقط یکی است،  در این کشور علیر‌غم جمعیت کم، سه دین از سوی حکومت به عنوان ادیان رسمی اعلام شده‌اند. وجود این ادیان مختلف موجب شده است تا ناخواسته نوعی فضای رقابت برای پیروان آنها ایجاد شود. (البته فضایی سالم در این میان حاکم می‌باشد.) صحت این قول حاکم بودن صلح و آرامش در میان اقوام و نژادهای مختلف و احترام متقابل آنها به یکدیگر می‌باشد.

12-    تعریف چشم انداز برای فعالیت‌های مساجد

یکی از علل مهم  موفقیت مدیریت مساجد در سنگاپور تعریف و تبیین چشم انداز برای مساجد است. در این چشم انداز، اهداف بلندمدت، میان مدت و کوتاه مدت به درستی تعریف شده و روند اجرایی تمام فعالیت‌هایی که در مساجد انجام می‌گیرد مطابق با این اهداف ترسیم شده است. این امر تأثیر بسیار مثبت و عمیقی در مدیریت موفق مساجد دارد. زیرا مدیران مساجد در چارچوب‌های تعیین شده، در نقشه راه، مسیر برنامه‌ریزی و اجرای فعالیت‌های مساجد را ترسیم می‌کنند و چون مبنای حرکت بر اساس نگاه علمی و منطقی و در قالب چشم‌انداز می‌باشد، در نتیجه انحرافی از این برنامه‌ها، سیاست‌ها و راهبردها دیده نمی‌شود.

13- فراگیری ‌کارکردهای متنوع مساجد متناسب با مقتضیات زمان و مکان

این نکته را باید مدنظر قرار دهیم که مسجد نهاد تک‌کارکردی صرف نیست و دارای نقش‌های بسیار متعدد و متنوع است. این مهم در سنگاپور مورد عنایت جدی قرار گرفته است. همانگونه که قبلاً اشاره شد در سنگاپور مساجد جدید با رویکرد عملیاتی نمودن ایده چند کارکردی و تکثر و تنوع فعالیت‌ها و برنامه‌های مختلف با توجه به شرایط و اقتضائات زمانی و موقعیت جغرافیایی و مکانی شکل گرفته و بنا شده‌اند.

اما این نکته اساسی را درباره کارکردها و نقش‌ اجرایی مساجد باید مورد عنایت قرار داد که علی‌رغم فراهم‌سازی زمینه‌های تنوع‌پذیری کارکردها، همچنان کارکرد عبادی و مناسکی از اولویت اصلی و اول برخوردار می‌باشد. اقامه نماز جماعت در مساجد از جایگاه ویژه و مهمی در میان کارکردهای عبادی برخوردار است و هیچ‌گاه این امر تحت شعاع و حاشیه‌ دیگر برنامه‌ها و فعالیت‌ها قرار نمی‌گیرد. نسبت به برپایی نمازهای یومیه به جماعت حساسیت فراوان وجود دارد و همواره انجام آن را مورد تأکید قرار داده و اعلان می‌نمایند که در همه برنامه‌ها امور عبادی این مهم باید محور به‌شمار آید.

14- رعایت اصل جوان محوری در برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های مساجد

یکی از ویژگی‌ها و اصول مهم تعیین شده توسط تشکیلات و مدیریت مساجد در این کشور تدارک و برنامه‌ریزی فعالیت‌ها با محوریت جوان و قائل شدن جایگاه ویژه برای آنها است.  این امر در ارتباط با مناسک عبادی و نیز در تمام فعالیت‌های دیگر از قبیل آموزش، اوقات فراغت، ورزش، انجام مشاوره و… کاملاً مشهود است.

نکته مهم این است که مدیران تمام سعی و اهتمام خویش را صرف تدارک و برنامه‌ریزی فعالیت‌هایی می‌کنند که به راحتی و با سهل‌الوصول‌ترین راه ممکن برای یک جوان قابل استفاده و بهره‌مندی و دسترسی باشد و طوری رفتار نمی‌کنند که جوانان با مشکل مواجه شوند.

15- در نظر گرفتن جایگاه ویژه برای خانواده‌ها

با توجه به اینکه خانواده به عنوان اولین نهاد اجتماعی، تأثیر فراوانی در سلامت جوامع به‌ویژه جامعه اسلامی دارد و زمینه‌سازی این مهم توسط خانواده‌های سالم شکل می‌گیرد؛ به همین دلیل توجه ویژه‌ای به این امر معطوف شده است. در این راستا، محوری ویژه در برنامه‌ریزی فعالیت‌های مساجد تحت عنوان توسعه خانواده در نظر گرفته‌ شده است. از جمله فعالیت‌هایی که مختص خانواده‌ها انجام می‌‌شود، ارائه برنامه‌های آموزشی برای آنهاست.  هدف از آموزش خانواده‌ها، ارتقاء سطع معلومات و آگاهی‌ آنان می‌باشد.

16- توانمند سازی منابع انسانی و فعالیت‌های حوزه عملکردی

از دیگر دلایل موفقیت مدیریت مساجد در این کشور، نگاه ویژه به امر توانمندسازی به خصوص در حوزه منابع انسانی می‌باشد. در کنار برنامه‌ریزی فعالیت‌های مختلف در این راستا (از جمله آموزش مستمر)، تفویض اختیار به زیرمجموعه‌ها نیز صورت می‌گیرد به نحوی که موجب تقویت و افزایش اعتماد به نفس منابع انسانی فعال در مساجد می‌شود. به‌علاوه واگذاری اختیار، نوعی احساس استقلال در تصمیم گیری و اجرا  را به آنها تزریق می‌نماید که با این کار زمینه افزایش انگیزه در نوآوری و به کارگیری روش‌های خلاقانه در افراد بوجود می‌آورد و فرد مجبور می‌شود فعالیت‌های خود را با سطح نیاز مخاطبان هماهنگ نماید. البته باید اشاره نمود که بحث توانمندسازی در سنگاپور در راستای توسعه کلان، در دیگر بخش‌ها و سازمان‌های دولتی و بخش خصوصی نیز صورت می‌گیرد و فضای دانش محور در این کشور حاکم می‌باشد و مسلمانان نیز به عنوان بخشی از جمعیت تشکیل دهنده این کشور متأثر از این موضوع هستند.

17- روزآمدسازی فعالیت‌ها و برنامه‌های مساجد

از مزیت‌های ویژه مسلمانان سنگاپور، بهره‌گیری و استفاده از فن‌آوری‌های نوین و تکنولوژی جدید در حوزه ارتباطات و اطلاعات(it) می‌باشد این امر سبب شده است تا فضای ارتباط و تعامل بین مسلمانان و مراکز دینی به خصوص مساجد با سرعت و دقت و به صورت سهل‌الوصول انجام گیرد و اطلاعات آن در شبکه‌ای وسیع به مسلمانان منتقل شود.

پرداخت و دریافت به روز امور مربوط به زکات، ثبت نام حج، غذای حلال، کمک‌های مالی به مساجد و محاسبه زکات، پرداخت فطریه  با استفاده از کارت‌های اعتباری و روش‌های زیر انجام می‌ گیرد:

enest   – flexi pay – اینترنت بانکی user id

1- برنامه‌ریزی جهت دریافت اطلاعات کامل از وضعیت مسلمانان سنگاپور

همانگونه که ذکر شد از مزیت‌های مدیریت موفق مساجد در سنگاپور، بهره‌گیری از سیستم سرآمدی سازمانی است. این مهم می‌طلبد که برای برنامه‌ریزی دقیق،  اطاعات کامل و جامعی از وضعیت مسلمان داشته باشند تا بر اساس آن بتوانند سیستم تعالی و برنامه ریزی هدفمند را جهت توانمندسازی آنها فراهم سازند. مسئولیت انجام این کار به عهده اداره برنامه ریزی  مساجد می‌باشد. این اداره زیر نظر مجلس علمای اسلامی سنگاپور فعالیت می‌نماید.

تهیه این اطلاعات از مخاطبان و اطلاع از علاقمندی آن‌ها جهت عضویت در کمیته‌ها، انجمن‌ها، احزاب، مجامع و موسسات، توسط افرادی انجام می‌گیرد که تحت پوشش (muis) فعالیت می‌نمایند

بعد از تکمیل فرم، متقاضی خویش را موظف می‌داند که به مقررات و ضوابطی که توسط مجلس علماء تعیین می‌شود، پایبند بماند و تمام تصمیمات این مجلس را بپذیرد و در هر نوع آموزشی که توسط مجلس علماء برای او  در نظر گرفته می‌شود شرکت نماید.

نکته جالب در این این فرم،  قرار دادن جای ویژه برای امضاء و تأیید تکمیل این فرم توسط معرف و رابط مسجد و در نهایت دفتر برنامه ریزی مسجد می‌باشد. در این ارتباط اطلاعات مسلمانانی که حداقل 21 سال سن دارند، به طور کامل در قالب یک فرم دریافت می‌گردد.  مشخصات زیر در این فرم درج شده است:

مشخصات فردی، نژاد و ملیت، جنسیت، وضعیت تأهل، وضعیت شغلی، نشانی محل کار، آدرس محل کار و زندگی، کدپستی، تحصیلات، اطلاعات تماس، نام معرف، و…

19- نگاه ویژه نسبت به رفاه و آموزش و خودغنی سازی کارکنان مساجد

فعالیت‌هایی که در این ارتباط صورت می‌گیرد به عنوان فرصت شغلی و ارائه بورسیه به کارکنان می‌باشد. در ترسیم اهدافی که برای این منظور در نظر گرفته‌ شده، آمده است:

«ما به دنبال توسعه جامعه مسلمانان با اعتبار غنی اسلامی که لازمه پیشرفت در جهان معاصر است می‌باشیم…. مجلس علمای اسلامی خود را متعهد به افزایش رفاه کارکنان خود از طریق روش‌های عالی منابع انسانی می‌داند».

20- اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی مسلمانان نسبت به فعالیت‌ها و برنامه‌های دینی مساجد

یکی از ویژگی‌های بسیارخوب و شاید منحصر به فرد، حوزه اطلاع‌رسانی مساجد سنگاپور است.  اطلاع‌رسانی دقیق و کامل همراه با بیان جزئیات فعالیت‌هایی که برای مناسبت‌های عمومی و خاص در طول سال در نظر گرفته شده و نیز برنامه‌های روزانه و مستمری در مساجد انجام می‌شود، نمایانگر برجستگی و موفقیت ‌مدیریت مساجد در این راستا می‌باشد. برای اطلاع بیش‌تر تنها به چند نمونه زیر اشاره می شود:‌

الف- اعلام دقیق و زمانبندی شده خطبه‌های نماز جمعه در مساجدی که برگزار می‌گردد. نام و نام خانوادگی خطیب، نوع زبانی که خطبه قرائت می‌شود (انگلیسی، مالایی، تامیلی و عربی) و برای تعدادی از مساجد نیز خطبه به دو زبان خوانده می‌شود. و حتی در مساجدی که قبل از خطبه؛ بیش از یک زبان صحبت می‌شود ( مثلاً انگلیسی و مالایی)، نام این مساجد از قبل اعلام و اطلاع رسانی می‌شود.

ب- اعلام دقیق اوقات شرعی در تمام مناطق سنگاپور برای هر ماه مشخص می‌گردد ( باتوجه به اینکه حکومت این کشور در این خصوص هیچ اقدامی نمی‌نماید). برای ماه مبارک رمضان، زمان امساک و افطار نیز اعلام می‌گردد.

ج- اعلام دقیق مجالس تلاوت و حفظ و تجوید قرآن کریم و اعلام نام جزء‌‌هایی که در تاریخ و ایام مشخص قرائت خواهد شد. این اطلاع رسانی در قالب فرم‌ها و جداول مخصوص انجام می‌گیرد.

د- اطلاع رسانی دقیق تمام ابعاد و اشکال و چگونگی پرداخت زکات از طریق تهیه و توزیع فرم‌های مخصوص و معرفی مراکزی که در زمینه چگونگی و میزان پرداخت زکات مشاوره می‌‌‌دهند. همچنین فرهنگ‌سازی و ترویج سنت نیکوی زکات با بهره گیری از آیات و روایات همراه با  بیان آثار و برکات آن و نیز تأکید بر این جمله که: پرداخت زکات راهی برای تقویت جامعه اسلامی به‌شمار می‌آید.

ه- اطلاع رسانی دقیق از غذاهای حلال و مراکز ارائه دهنده آن. با توجه به اینکه غالب مردم کشور سنگاپور غیرمسلمان هستند، همین‌امر سبب شده‌است تا مسلمانان در تهیه غذا‌های حلال حساسیت‌هایی را داشته باشند. اطلاع رسانی دقیق در این خصوص کمک شایان توجهی به آنها نموده است.

و- اعلان مساجد اقامه کننده نماز عید فطر همراه با ذکر زمان دقیق نماز، آدرس مساجد و نوع زبان قرائت خطبه در کل سنگاپور با هدف اطلاع دقیق مسلمانان از برنامه‌های این عید بزرگ.

ز- تهیه تقویم اسلامی سالانه برای مسلمانان. با عنایت به اینکه تقویم رسمی کشور سنگاپور میلادی است، جهت اطلاع رسانی دقیق ایام مناسبت‌های دینی برای انجام عبادات و مناسک عبادی تقویم سالانه اسلامی تهیه شده است.

21- برنامه ریزی فعالیت‌ها و برنامه‌های متناسب با وضعیت مخاطبان

برنامه‌هایی که در مساجد سنگاپور تدارک و اجرا می‌شود، براساس وضعیت عمومی مخاطبان صورت می‌گیرد. تناسب سنی، مقاطع سنی(کودک، نوجوان، جوان، بزرگسال) جنسیت (زن یا مرد) خانواده و نیز نوع نیاز مخاطبان (دینی، اجتماعی، آموزشی، فرهنگی) و نیز زبان مخاطب (انگلیسی، مالایی، عربی) و قالب‌های مختلف (کلاس آموزشی، نمایشگاه، باشگاه جوانان) و… در این برنامه‌ریزی‌ها در نظر گرفته می‌شوند.

یکی از مهم‌ترین مسائلی که نسبت به مخاطبان مسجد در نظر گرفته می‌شود و از آنها درخواست می‌شود، رعایت حداقلی و شرایط عمومی (آداب، رفتارها و… ) برای حضور در مسجد است. آنها را تحت شرایط سختگیرانه قرار نمی‌دهند تا موجب گریز از مسجد گردند.

22- نگاه ویژه  علمی نسبت به امر کادرسازی  از میان جوانان مسلمان

از برنامه‌های مهم اجرایی توسط تشکیلات مساجد در سنگاپور توجه ویژه به تربیت نیروهایی متخصص و توانمند از میان جوانان مسلمان می‌باشد. در این راستا “مدارس اسلامی سنگاپور” راه‌اندازی شده‌‌اند. این مدارس همگام با دنیای مدرن در حوزه‌های علمی و آموزشی حرکت می‌کنند. و نمادی از تعلیم و تربیت اسلامی می‌باشند. امروزه بسیاری از جوانان فارغ التحصیل این مدارس به افراد مهم و برجسته‌ای در سطح کشور تبدیل شده‌اند، چنانکه عده‌ای از آنها در سازمان‌ها و دستگاه‌های دولتی، در مسئولیت‌های مهمی مشغول به کار شده‌اند. علت موفقیت آنان را باید در بالا بودن سطح دانش و آگاهی این افراد دانست که در کنار آموزش‌های علمی آموزش‌های اسلامی را نیز فرا گرفته اند. با توجه به این موفقیت هاست که مشابه این مدارس در کشورهای دیگر از جمله مالزی و فیلیپین نیز راه اندازی شده است.

نتیجه گیری :

1- اگرچه دین اسلام برای همه کشورها یک نوع بوده و اختلافی در احکام و اعمال عبادی و مناسکی اجرایی در مساجد به خصوص در اصول و مبنا وجود ندارد ولی کارکردهای سازمانی مساجد در کشورها مختلف متنوع می‌باشد. بنابراین لازم است از این تنوع و تکثر کارکردها متناسب با شرایط خاص فرهنگی کشورها بهره‌گیری و استفاده به عمل آید.

2- سیستم تعالی (سرآمدی ) سازمانی که با هدف توانمندسازی جامعه اسلامی سنگاپور و نیز مدیریت موفق مساجد به کار رفته است با توجه به بومی سازی آن توسط آنها، که قابلیت اجرایی در مساجد را دارد می‌تواند به عنوان الگویی برای کشورهای اسلامی به ویژه کشور ما به اجرا گذاشته شود.

3- به روز نمودن و متناسب‌سازی برنامه‌ها و فعالیت‌های اجرایی در مساجد می‌تواند زمینه کارآمدی و ایفای نقش‌ بیش از پیش در فعالیت‌های مختلف در محیط‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی وحتی اقتصادی جامعه داشته باشد.

4-  استفاده از تکنولوژی نوین اطلاعاتی و ارتباطی به‌ویژه فضای مجازی و شبکه سایبر می‌تواند نقش زیادی در چابک‌سازی و سرعت، دقت و سهل الوصول شدن ارتباط و تعامل بین مساجد و مردم  ایفاء نماید.

5-  یکی از رموز  موفقیت در مساجد سنگاپور واگذاری و واسپاری امور به مردم و مشارکت فعالانه آنها در اداره مساجد می‌باشد. عدم دخالت دولت مرکزی در امور مربوط به مساجد زمینه ساز رشد همه جانبه و بهره مندی حداکثری از مشارکت مردم شده است.

6- ارتباط بسیار تنگاتنگ و صمیمانه بین مدیران مساجد و مردم از عوامل موفقیت مساجد می‌باشد و همین امر سبب شده است که مردم نوعی احساس یگانگی و مسئولیت در اداره مساجد داشته باشند.

7- توجه ویژه به امر آموزش، محور قرار دادن آن با هدف ارتقاء سطح دانش و آگاهی منابع انسانی مساجد از دیگر عوامل موفقیت  اداره مساجد می‌باشد.

8- اطلاع رسانی همه جانبه و فراگیر به روش‌ها و شیوه‌های مختلف توانسته زمینه مشارکت بیش از پیش مسلمانان را در اداره مساجد فراهم سازد.

9- متنوع‌سازی فعالیت‌ها و برنامه‌های اجرایی در مساجد و توجه به سلائق و ذوق مخاطبان و نیز مدنظر قرار دادن شرایط عمومی و اختصاصی مخاطبان به ویژه قائل شدن جایگاه ویژه برای جوانان از عوامل موفقیت تشکیلات مساجد در سنگاپور می‌باشد.

10- برنامه‌ریزی هدفمند و اتخاذ سازوکار مناسب جهت هماهنگی و همخوانی سطح انتظارات مردم از مساجد و پاسخگویی منطقی و جدی به این توقعات موجب برآورده شدن اکثر انتظارات و خواسته‌های مردم در زمینه‌های مختلف از سوی مدیران مساجد شده است

11-                    تهیه و تدوین اصولی و واقع‌گرایانه راهبردها و سیاست‌گذاری‌ها، ترسیم چشم انداز و افق فعالیت‌ها همراه با تعیین چارچوب و حدود و ثغور برای حرکت، و متمرکز بودن مرکز هدایت و رهنمون سازی این برنامه‌های ابلاغی ضمن حذف تعدد مراکز تصمیم‌گیری و تشتت در اجرا، موجب حرکت منطقی، عقلانی و صحیح در این راستا شده که این مهم از مزایای برجسته موفقیت مدیریت مساجد در سنگاپور است.

12-        هم‌راستایی و تقویت مساجد توسط کلیه سازمان‌ها، تشکل‌ها و مؤسسات اسلامی موجب شده است تا تمامی فعالیت‌ها و برنامه‌ها در جهت تقویت مساجد صورت گیرد و موجب شود تا از اجرای برنامه‌هایی که موجب تضعیف مساجد و یا جداشدن و یا حذف یک یا چند کارکرد از مسجد گردد جلوگیری شود. همین امر موجب رشد و افزایش کمی تعدادکارکردها و نقش‌های فعال مساجد شده است و در نهایت زمینه‌ساز محور قرار گرفتن مساجد در میان جامعه اسلامی سنگاپور شده است.

اهمّ پیشنهادها:

1-  بهره‌گیری اصولی از سیستم تعالی سازمانی (سرآمدی) از طریق بومی‌سازی با هدف روزآمد سازی و کارایی بخشی به مساجد کشور. این امر در توانمند سازی و ارتقاء سطح کمی و کیفی فعالیت‌های سازمان مساجد در حوزه‌های مختلف سخت‌افزاری ، نرم‌افزاری و منابع انسانی تأثیر فراوان و شگرفی خواهد داشت.

2-  اتخاذ سازو کار مناسب جهت تبیین صحیح و ضرورت طرح بحث واگذاری مدیریت کلان و خرد مساجد کشور به مردم و استقلال بخشی  به آن حول محور و استوانه ولایت از طریق عالمان دینی .

3-  با توجه به کثرت تعداد بی‌شمار مساجد در سطح کشور(بیش از 70هزار مسجد) ضروری است نگاهی سیستمی و شبکه‌ای در مدیریت آن اعمال و اجرا گردد. زیرا بهترین شیوه برای اداره این تعداد مساجد با توجه به گسترش و پراکندگی آن‌ها در سطح کشور می‌باشد. این روش می‌تواند مثمر ثمر و پر فایده قرار گیرد.

4-  احیاء و روزآمد سازی کارکردها و فعالیت‌های دینی با محوریت مساجد و هر فعالیت جدید و نوعی که در حوزه دینی اتفاق می‌افتد بستر اجرای آن را در مساجد تعریف کنیم(متاسفانه در حال حاضر به جای افزایش کمی کارکردها در مساجد به جداسازی فعالیت‌های دینی و فرهنگی از مساجد پرداخته شده و با ایجاد فرهنگسراها، مجتمع‌های فرهنگی، کانون‌های قرآن، مهد‌های کودک، حسینیه‌ها، هیئت‌ها و خیمه‌های خارج از مسجد و …کارکردهای مسجد به شدت کاهش پیدا کرده و با ادامه این روند در آینده نزدیک شاهد محدود و معدود شدن مساجد تنها در کارکرد عبادی و مناسکی خواهیم بود.

5-  باتوجه به اینکه یکی از بسترهای مهم در فرهنگ‌سازی و نهادینه سازی فرهنگ مسجد، عامل اطلاع رسانی و آگاه‌سازی لایه‌ها و سطوح مختلف اجتماع می‌باشد، بایسته است نسبت به این جایگاه مهم توجه و عنایت ویژه گردد. و برنامه‌ریزی اصولی جهت بهره‌مندی حداکثری از فضای رسانه‌ای و اطلاع‌رسانی به خصوص در فضای مجازی و شبکه سایبری  صورت پذیرد.

6-  هماهنگ‌سازی و متناسب‌سازی برنامه‌ها و فعالیت‌های اجرایی در مساجد با سطح توقعات و انتظارات سطوح و لایه‌های مختلف جامعه به ویژه قشر جوان. قائل شدن جایگاه ویژه برای مخاطبان و توجه به ذوق و سلیقه آنها موجب ایجاد و تقویت حس همدلی و هماهنگی با مدیران مساجد و روی‌آوری آنها به مساجد به عنوان پایگاهی که می‌تواند در کمال صداقت نیازها و توقعات آنها را برآورده سازد، خواهد شد.

7-  یکی از اشکالات جدی که در وضعیت فعلی مدیریت مساجد ما چه در بُعد کلان و چه خرد وجود دارد عدم توجه به بحث بسیار مهم خانواده‌ها می‌باشد. ضروری است در مدیریت مساجد در تمامی ابعاد آن (کلان و خرد) برای خانواده‌ها به خصوص والدین بالاخص مادران جایگاه ویژه‌ای در نظر گرفته شود. زیرا هر گاه  بتوانیم نهاد خانواده رام با مساجد اُنس داده و آشنا و جذب نماییم، در نتیجه زمینه ایجاد جامعه‌ای سالم و دین محور فراهم خواهد شد. این نکته‌ی مهمی است که ضرورت دارد در برنامه‌ریزی برای مساجد توسط مدیران و متولیان امر مسجد، مورد اهتمام ویژه و عنایت جدی قرار گیرد.

پی نوشت:

[1]- دوهفته نامه الکترونیک شرقیان، (1384) تهران، سال اول شماره 17، چهارشنبه/ 7 اردیبهشت 84.، ص 24.

[2] – محمدى آشنایى، علی، (1377)، سازمان و مدیریت مسجد، تهران، مرکز رسیدگى به امور مساجد، چاپ اول، ص 19، تهران، سال 1377.

[3] – موظف رستمی  محمد علی، (1384)آیین مسجد، انتشارات گویه، جلد سوم، چاپ دوم، ص 20.

[4] – عمید، حسن. (1379). فرهنگ فارسی. تهران: انتشارات امیرکبیر. جلد سوم. چاپ هفدهم. ص 2242.

[5]- قرآن کریم ،سوره کهف، آیه 21، ترجمه الهی قمشه‌ای،

[6]- پایگاه اطلاع رسانی http://www.mra.parsiblog.com

[7] – سایت موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان: http://www.tebyan.net

[8] پایگاه اطلاع رسانی http://www.mra.parsiblog.com

[9] – پایگاه مطالعاتی تخصصی اینپا:  http://diplomatist.blogfa.com

[10] – همان منبع

[11] – همان منبع

[12] – پایگاه علمی و فرهنگی عابدی: http://www.abedinet.ir

[13] دانشگاه ادیان و مذاهب : http://www.urd.ac.ir/about.php

[14] – مطالب این قسمت از ترجمه و تحقیق سایت رسمی مجلس علمای اسلامی سنگاپور   www.muis.gov.sg به دست آمده است

محمدعلی موظف‌رستمی