مؤلف:
شیخ محمد حسن حرّ عاملی (م 1104 ق).
زندگینامه و اظهار نظرها:
وی محدث بزرگ و فقیه دانشمند و صاحب تألیفات ارزشمند و گرانبها است. شیخ حرّ در شب جمعه هشت رجب سال 1033 ق، در روستای مشغره، در منطقه جبل عامل لبنان دیده به جهان گشود. وی که از نوادگان حرّ بن یزید ریاحی است، در خاندان اهل معرفت بزرگ شد. خاندان آل حرّ خاندانی بزرگ، اصیل و ریشه دار بودند و فقها و دانشمندان بزرگی در این خاندان پرورش یافته بود. شیخ حر عاملی از برجسته ترین علمای شیعه در قرن یازدهم به شمار می آید. او تألیفات ارزنده­ای داشته و از شخصیتی مورد احترام نزد علمای شیعه برخوردار بوده است. او از چهره های بزرگی است که مذهب شیعه را با روایات اهل بیت عصمت و طهارت بیش از پیش غنی ساخت و آثاری را بعد از خود بر جای نهاد که سزاوار ستایش و تقدیر است. وی یکی از حلقه های محکم و ارزشمند شیعه برای اتصال به روایات امامان معصوم و پیامبر اسلام – صلی الله علیه و آله – است.
استادان:
استادان وی عبارت بودند از: پدرش حسن بن علی (م 1063 ق)، عمویش شیخ محمد بن علی حر، جد مادری اش شیخ عبدالسلام بن محمد حر، دایی پدرش شیخ علی بن محمود عاملی، شیخ زین الدین (صاحب معالم)، شیخ حسین ظهیری، سید حسن حسینی عاملی، شیخ عبدالله حر، مولا محمد طاهر قمی، سید میرزا جزایری نجفی، شیخ علی نوه شهید ثانی، مولا محمد کاشی، سید هاشم بحرانی.
شاگردان:
شاگردان ایشان عبارتنداز: شیخ مصطفی بن عبدالواحد بن سیار، شیخ محمدرضا فرزند شیخ مصطفی، شیخ حسن فرزند دیگر شیخ مصطفی، سید محمد بن محمدباقر حسینی اعرجی مختاری نائینی، سید محمد بن محمد بدیع رضوی مشهدی، مولا محمد فاضل بن محمد مهدی مشهدی و….
تألیفات:
الجواهر السنیه فی الاحادیث القدسیه، الصحیفه الثانیه من ادعیه علی بن الحسین، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، هدایه الأمه الی احکام الائمه، من لا یحضره الامام، الفوائد الطوسیه، اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، أمل الامل، الایقاظ من الهجعه و البرهان علی الرجعت، رساله فی الرد علی الصوفیه، تواتر القرآن، الفصول المهمه فی اصول الأئمه.
معرفی اجمالی کتاب:
این کتاب مجموعه­ای از روایات اهل بیت عصمت و طهارت – علیهم السلام – درباره احکام شرعی در تمام ابواب فقه آن را جمع آوری نمود. شیخ حرعاملی در این کتاب، علاوه بر کتب اربعه، به بیش از 180 کتاب روایی معتبر شیعه استناد نموده و مجموعه ای گرانبها و ارزشمند از روایات فقهی شیعه را جمع آوری کرده است.
کتاب وسائل الشیعه از بهترین جوامع روایی شیعه به شمار می آید که در آن روایات پیامبر اسلام – صلی الله علیه و آله – و ائمه معصوم – علیهم السلام – را جمع کرده است. این کتاب شامل حدود 36 هزار روایت درباره احکام شرعی، واجبات، محرمات، مستحبات و آداب است و روایات آن گرفته شده از مجموعه های روایی معتبر شیعه و اصول اولیه قدمای اصحاب است. این کتاب از زمان نگارش، پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار گرفته است و در این زمان از ارکان اصلی استنباط احکام شرعی و اجتهاد در حوزه های علمیه شیعه به شمار می آید و در تمام درسهای خارج فقه روایات آن نقل و مورد استناد قرار می گیرد.
مؤلف در این کتاب روایات را به ترتیب طهارت تا دیات، به صورت بابهای جداگانه آورده است. وی سعی داشته تا برای هر مسئله شرعی، بابی مستقل اختصاص دهد و این خود موجب گشته تا دسترسی به روایات کتاب بسیار آسان گردد و مراجعه کننده به راحتی بتواند روایات مورد نظر را بیابد. علاوه بر آن، مسائل جدیدی را نیز با توجه به مضمون روایات با ترتیبی آشنا و چینشی مطلوب و نظمی زیبا مطرح نموده است. شیخ حرّ این کتاب را در مدت بیست سال نگاشته و خدمتی گرانبها در جهت حفظ روایات شیعه و سخنان اهل بیت عصمت و طهارت نموده است.
شیخ حر عاملی در آغاز کتاب می فرماید: «من روایات این کتاب را از کتابهای معتبر و مشهور روایی، که شیعه به آنها عمل و مراجعه می کند، روایت کرده ام و در آغاز هر روایت، نام کسانی را که آن روایت را از کتاب آنها آورده ام، ذکر می کنم و سند خود به آن کتاب و آنچه را مربوط به آن است در آخر کتاب می آورم. از دیگر ویژگیهای این کتاب این است که مؤلف، تمام روایات مربوط به یک مسئله را با هم آورد تا مراجعه کننده به راحتی بتواند به تمام روایات متحد در دلالت یا متن یا سند دست یابد. سید حسن صدر درباره این کتاب می فرماید: «هرگاه فقیه متبحری در این کتاب نظر کند، آنچه را می خواهد همانند مرواریدهایی که به نظم چیده باشند می یابد. هیچ مطلب مشکل و معضلی نیست که مؤلف کتاب به آن نپرداخته باشد».
شروح و تعلیقات:
تحریر وسائل الشیعه و تحبیر مسائل الشریعه، تعلیقه ای بر وسائل الشیعه، شرح وسائل الشیعه و مجمع الاحکام، نوشته شیخ محمد مقابی بحرانی، شرح وسائل الشیعه، نوشته محمدرضی قزوینی؛ نوشته علامه سید حسن صدر؛ الاشارات و الدلائل الی ما تقدم او تأخر فی وسائل، نوشته شیخ عبدالصاحب جواهری؛ شرح وسائل الشیعه، سید محمد علی موحد ابطحی؛ مستدرک الوسائل، نوشته علامه محدث نوری.
وضعیت نشر:
این کتاب نخستین بار با تصحیح آیت الله شهید شیخ فضل الله نوری در 6 جلد رحلی چاپ شد و سپس با تعلیقات مرحوم شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی در 20 جلد به چاپ رسید. استاد سید احمد اشکوری در دلیل المحظوطات، با مقاله­ای در کتابشناسی وسائل نوشته است. چاپ جدید این کتاب به وسیله انتشارات آل البیت لإحیاء التراث قم، به قطع وزیری، در سال 1409 ق در 30 جلد چاپ و منتشر شده است.
محمد رضا ضمیری- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی, ص 352 – 353