پژوهشگر: دکتر على محمد ولوى

پژوهشى موردى در مدیریت پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله در غزوه احزاب
یکى از حساس ترین و سرنوشت سازترین حوادث صدر اسلام، غزوه احزاب است. مورخان، این غزوه را بیشتر از آن جهت با اهمیت مى دانند که آخرین صحنه تهاجم دشمن به نیروهاى اسلام و نقطه اوج اقدامات دفاعى مسلمانان بود. اما آن چه کمتر در منابع تاریخى مورد توجه قرار گرفته، مدیریت این حادثه سرنوشت ساز و مهم است.
مدیریت پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله در این غزوه ابعاد مختلفى دارد. در مقاله حاضر کوشش شده است، در حد امکان یکى از اقدامات مدیریتى پیامبراکرم صلى الله علیه وآله در جریان یکى از تدابیر آن حضرت، یعنى «حفرخندق» بحث و بررسى شود، البته این مقاله به مدیریتى که رسول اللَّه صلى الله علیه وآله در واقعه حفر خندق اعمال کردند محدود نمى شود، بلکه موضوع اداره و بهره گیرى کامل از این اقدام دفاعى هم مورد بحث قرار مى گیرد.

طرح مسئله
مسلمانان پس از اطلاع از آغاز تهاجم قریش، حداکثر هشت روز فرصت داشتند تا درباره هرگونه اقدام تدافعى تصمیم گیرى کنند.
تصمیم پیامبرصلى الله علیه وآله به حفر خندق یکى از بهترین نمونه هاى تصمیم گیرى شجاعانه است. خندقى به طول حداقل پنج کیلومتر با عرض تقریبى هفت تا ده متر و عمق حداقل سه متر، مستلزم حجم عظیمى از خاک بردارى است؛ در حالى که تمام نیرویى که در اختیار پیامبرصلى الله علیه وآله بود به سه هزار نفر نمى رسید. این سؤال مطرح است که چه مدیریتى اعمال شد که توانست با وجود همه محدودیت ها این اقدام کم نظیر را انجام دهد و به نتیجه مطلوب برساند؟

تصویر اجمالى حادثه
غزوه احزاب بنابر قول مشهور در شوال سال پنجم هجرى 2 و در ناحیه شمال و غرب مدینه النبى واقع شد. قرآن مجید در چهار سوره و در قریب 22 آیه به مسائل مختلف این جنگ اشاره کرده است.3
سپاه مشرکان از سه لشکر به ترتیب زیر تشکیل شده بود:
1- لشکر قریش و هم پیمانانش به رهبرى ابوسفیان بن حرب، که فرماندهانى چون خالدبن ولید، عکرمه بن ابوجهل، عمروعاص، صفوان بن امیه و عمروبن عبدود در آن شرکت داشتند. مجموعه نیروهاى تحت فرماندهى ابوسفیان – با احتساب بنى سلیم – 4700 نفر بودند که بیش از 300 اسب و 1500 شتر به همراه داشتند.4 این نیروها پس از نزدیک شدن به مدینه در محلى موسوم به «رومه» مستقر شدند.
2- لشکر غطفان و هم پیمانان آن ها از قبایل نجد، به فرماندهى «عیینه بن حصن فزارى» و مسعود بن رخیله و حارث بن عوف جمعاً به استعداد 1800 نفر، که در نزدیکى «أحد» اردو زدند و تعداد 300 اسب همراه این لشکر بود.5
3- بنى اسد به فرماندهى طلیحه بن خویلد اسدى، هم چنین یهودیان بنى نضیر که قریش را همراهى مى کردند و نقش آنها بیشتر تقویت فکرى و روحى این حرکت نظامى بود. یهودیان بنى قریظه هم با شکستن پیمان، متحد احزاب محسوب مى شدند. اکثر مورخان تعداد نفرات احزاب را مجموعاً ده هزار نفر گفته اند.6 اما این عدد به نظر اندکى اغراق آمیز مى رسد. احتمالاً مجموع سپاه قریش و متحدانش از حدود 8000 نفر متجاوز نبوده است.
امتیاز عمده سپاه احزاب که تا آن زمان در منطقه حجاز کم نظیر بود، برخوردارى از سواره نظامى با حداقل 600 اسب بود که برترى کامل آنان بر نیروهاى اسلام را تضمین مى کرد. به احتمال قریب به یقین، نگرانى عمده مسلمانان از همین بخش سپاه احزاب بوده است. طبعاً اولین اقدام مؤثر سپاه اسلام هم باید به نحوى طراحى مى شد که بتواند سواره نظام دشمن را زمین گیر و بى اثر کند.

موقعیت مسلمانان
بنا به روایت ابن اسحاق، تعداد نفرات سپاه اسلام در جریان غزوه خندق 3000 نفر بوده است.7 به نظر مى رسد که این قول اندکى خوش بینانه و همراه با اغراق باشد. احتمالاً این رقم با احتساب نوجوانان و جوانان و هم چنین همراهى کراهت آمیز برخى از منافقین است. لازم به ذکر است که تعداد اسب هاى مسلمانان در غزوه خندق سى و چند اسب بوده است.8
بنا به گفته واقدى چهار روز پس از حرکت قریش از مکه، سواران خزاعه خبر حرکت احزاب را به پیامبراکرم صلى الله علیه وآله رساندند.9 فاصله میان مکه و مدینه براى سپاهى که با ساز و برگ جنگى حرکت مى کرد، ده تا دوازده روز راه بوده است. بنابراین پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله و مسلمانان تنها شش تا هشت روز براى اتخاذ هرگونه تدبیر و تصمیمى فرصت داشته اند.

وضعیت عمومى مدینه و روحیه مسلمین
در هر اقدام اجتماعى، سیاسى و نظامى، علاوه بر رهبرى، باید به دو رکن دیگر توجه شود:
1- وضعیت و شرایط عمومى جامعه: شرایط ساختارى هر جامعه و نحوه ارتباط و مناسبات افراد و کانون هاى مختلف اجتماعى متناسب با شرایط هر جامعه، در روند تحولات اجتماعى نقش تعیین کننده اى دارد. گسستگى یا هم بستگى اجتماعى که در جامعه آن روز مدینه به کیفیت تعامل قدرت هاى قبیله اى حاضر در شهر بستگى داشت، از جمله عوامل مؤثر در هم بستگى یا گسستگى نیروهاى درونى شهر به حساب مى آمد. تدابیرى که از قبل اندیشیده شده بود، شرایط مطلوب این هم بستگى را فراهم کرده بود. انعقاد پیمان نامه عمومى مدینه، عقد اخوت، و بناى مسجد براى ایجاد انسجام در فعالیت هاى مختلف جامعه از جمله اقداماتى بود که پیامبراکرم صلى الله علیه وآله با هدف تحقق شرایط وحدت اجتماعى اندیشیده بودند.
2- وضعیت نیروى انسانى: نیروى انسانى رکن اصلى در هر اقدام مدیریتى است. عواملى چون کمیت و آمار نیروهاى در اختیار، شرایط روحى نیروها، ارتباط درونى نیروها، نحوه و چگونگى تنظیم رابطه مدیران ستادى و نیروهاى در صف، عواملى هستند که مى توانند در زمینه سازى موفقیت یا عدم موفقیت یک اقدام اجتماعى یا نظامى تأثیر گذار باشد. در صورت تحقق شرایط مطلوب نسبت به دو عامل فوق، نقش رهبرى و مدیریت به عنوان عامل هماهنگى و بهره بردارى از شرایط اجتماعى مناسب و نیروى انسانى آماده، موضوعیت خواهد یافت.
پس از انتشار خبر حرکت احزاب در مدینه، جو عمومى شهر دستخوش تلاطم گردید. بهترین تصویر از شرایط عمومى مدینه، و دسته بندى گروه هاى حاضر در شهر را قرآن مجید طى 17 آیه در سوره احزاب ارائه کرده است. دراین آیات با دقت شگفت انگیز و روان کاوانه اى از روحیات و مواضع گروه هاى مختلف، در واقعه غزوه احزاب، پرده برداشته است. از نظر قرآن این گروه ها به سه دسته کلى تقسیم مى شوند:
الف) مؤمنین: مطابق آیات قرآن، کسانى که در این گروه جاى مى گیرند بسیار معدودند. اینان یاران خالص و فداکار پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله بوده اند که در هر شرایطى هیچ گونه تردیدى در اعتمادشان به خدا و رسول ایجاد نمى شد. این آیه از سوره احزاب در حق این گروه نازل شده است:
و لمّارء المؤمنون الأحزاب قالوا هذا ما وعدنا اللَّه و رسوله و صدق اللَّه و رسوله و مازادهم إلاّ ایماناً و تسلیماً؛10
و چون مؤمنان دسته هاى دشمن را دیدند، گفتند: «این همان است که خدا و فرستاده اش به ما وعده دادند و خدا و فرستاده اش راست گفتند»، و جز بر ایمان و فرمان بردارى آنان نیفزود.
ب) منافقین: کسانى که با اجبار و اکراه اسلام را پذیرفته بودند و در دل کینه رسول خداصلى الله علیه وآله را مى پروراندند، در موقعیت هاى مناسب از ضربه زدن و خدمت به دشمنان اسلام دریغ نمى کردند. قرآن مجید این گروه را معرفى و باطن آنان را آشکار کرده است:
و إذ یقول المنافقون و الذین فى قلوبهم مرضٌ ما وعدنا اللَّه و رسوله إلاّ غرورا * و اذ قالت طائفه منهم یا أهل یثرب لا مقام لکم فارجعوا…؛11
و هنگامى که منافقان و کسانى که در دل هایشان بیمارى است مى گفتند: «خدا و فرستاده اش جز فریب به ما وعده اى ندادند». * و چون گروهى از آنان گفتند: «اى مردم مدینه، دیگر شما را جاى درنگ نیست، برگردید».
ج) معوقین و مرددین: اینان مسلمانانى بودند که به سبب ضعف شخصیت یا ضعف ایمان، معمولاً در شرایط حساس و در جریان حوادث، گرفتار تردید و ترس مى شدند و علاوه بر آن، این روحیه را به دیگران هم منتقل مى کردند.
قرآن کریم در مواضع مختلف ضمن بررسى نهضت انبیا، به این گروه اجتماعى اشاره کرده، و حتى گاهى در کنار منافقین و تحت عنوان «الذین فی قلوبهم مرض» از آنها یاد کرده است. در سوره احزاب هم خداوند ویژگى هاى روانى و شخصیتى این گروه را آشکار کرده است:
قد یعلم اللَّه المعوّقین منکم و القائلین لإخوانهم هلمّ إلینا و لا یأتون البأس إلاّ قلیلاً؛12
خداوند کارشکنان [و مانع شوندگان ] شما و آن کسانى را که به برادرانشان مى گفتند: «نزد ما بیایید» و جز اندکى روى به جنگ نمى آورند [خوب ]مى شناسد.
معمولاً این گروه در سختى و شرایط بحرانى، با منافقین احساس همراهى و هم گامى بیشترى مى کنند. گاهى با عذر و بهانه هاى به ظاهر موجه، موضع مأموریت و مسئولیت خود را ترک کرده و چون باطناً منافق نیستند، یا به جهت آینده نگرى و توجیه خود و دیگران، سعى مى کنند خودشان را با رهبرى هماهنگ نشان دهند. قرآن مجید این حالات و روحیات را افشا مى فرماید:
… و یستأذن فریق منهم النّبى یقولون انّ بیوتنا عوره وما هى بعوره إن یریدون إلاّ فراراً؛13
و گروهى از آنان از پیامبر اجازه مى خواستند و مى گفتند: «خانه هاى ما بى حفاظ است» و[لى خانه هایشان ]بى حفاظ نبود، [آنان ] جز گریز [از جهاد ]چیزى نمى خواستند.
این گروه همواره در معرض بازگشت به کفر قرار دارند، زیرا قدرت براى آنان اصالت دارد. به همین دلیل بسیار غیر قابل اعتمادند:
و لو دخلت علیهم من أقطارها ثمّ سئلوا الفتنه لأتوها و ماتلبّثوا بها إلاّ یسیراً؛14
و اگر از اطرافِ [مدینه ] مورد هجوم واقع مى شدند و آنگاه آنان را به ارتداد مى خواندند، قطعاً آن را مى پذیرفتند و جز اندکى در این [کار ]درنگ نمى کردند.
در عین حال این گروه اجتماعى گروهى پر مدعا، متوقع و طلب کارند. به تعبیر قرآن، هرچند در شرایط خطر چشمانشان از ترس، حالت چشمان مشرف به مرگ را دارد، اما وقتى شرایط عادى شود زبان دراز، گستاخ، مدعى و طلب کار مى شوند:
اشحّه علیکم فاذا جاء الخوف رأیتهم ینظرون إلیک تدور أعینهم کالذى یغشى علیه من الموت فإذا ذهب الخوف سلقوکم بألسنه حداد اشحّه على الخیر…؛15
بر شما بخیلانند، و چون خطر فرارسد آنان را مى بینى که مانند کسى که مرگ او را فرو گرفته، چشمانشان در حدقه مى چرخد [و ]به سوى تو مى نگرنند؛ و چون ترس برطرف شود شما را با زبان هایى تند نیش مى زنند؛ بر مال حریصند.
در مجموع مى توان گفت که با توجه به شرایطى که اشاره شد و نیز وضعیت کمى و کیفى نیروهاى اسلام، رهبرى پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله در جنگ احزاب یکى از دشوارترین مدیریت ها در شرایط نامناسب بوده است.
جهت شناسایى روش مدیریت پیامبرصلى الله علیه وآله ضرورى است ابعاد برنامه ریزى، تعیین استراتژى، سازماندهى، مدیریت نیروى انسانى، کسب اطلاع و خبر رسانى و نظارت و کنترل، در مدیریت و رهبرى رسول خداصلى الله علیه وآله مورد دقت و بررسى قرار گیرد.

1-. برنامه ریزى و تعیین استراتژى
با بررسى جزئیات غزوه خندق به راحتى مى توان به این واقعیت رسید که پس از وصول خبر حرکت احزاب، پیامبراکرم صلى الله علیه وآله سیاستى دفاعى اتخاذ کردند. براى تحقق این هدف، بهترین تدبیر، ماندن در شهر و بهره بردارى از کلیه امکانات و توانایى هاى درون شهرى بود. ماندن در شهر مى توانست سپاه اسلام را به لحاظ پشتیبانى و تدارکات در یک جنگ دفاعى طولانى یارى دهد. با توجه به برترى کمى سپاه دشمن و برخوردارى آنان از بیش از شش صد اسب که به آنها تحرک فوق العاده اى مى بخشید، مهم ترین اقدام، جلوگیرى از تهاجم اولیه دشمن و بى اثر کردن نقش سواره نظام بود.
موفقیت سپاهى چون سپاه احزاب، به تهاجم اولیه بستگى داشت. بنابراین، جلوگیرى از کسب موفقیت در تهاجم اولیه سپاه مشرکین مى توانست یکى از اهداف اولیه پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله باشد.
پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله ضمن اتخاذ سیاست تدافعى، به حفر خندق فرمان دادند که مى توانست هدف یادشده را تأمین کند. از آن جا که در نهایت، همه تصمیمات را پیامبراکرم صلى الله علیه وآله مى گرفتند، سرعت عمل آن حضرت در پذیرش و اجراى این پیشنهاد قابل توجه است.

اهمیت و عظمت این تصمیم
از مجموع اطلاعاتى که مورخان به دست مى دهند، چنین برمى آید که خندق داراى ابعاد زیر بوده است:
طول آن حداقل پنج و حداکثر شش کیلومتر بوده است. خندق در شمال شرق مدینه از ناحیه برج هاى شیخان شروع شده و تا غرب مدینه، یعنى تا کوه بنى عبید و از آن جا به طرف جنوب تا محلى که اکنون مسجد فتح قرار دارد، کشیده مى شده است 16 و از این نقطه هم تا مصلى امتداد داشته است.
هر چند مسیر دقیق خندق مشخص نیست و این احتمال وجود دارد که در مسیر، وجود موانع طبیعى و مصنوعى مى توانست مسلمانان را از حفر خندق بى نیاز کند، اما در مجموع با توجه به فاصله مناطق یادشده و هم چنین با توجه به تقسیم کارى که انجام گرفت، مسلماً طول خندق از پنج کیلومتر کمتر نبوده است.
اگر قول مشهور مورخان را که مى گویند تعداد حفر کنندگان خندق سه هزار نفر بوده است بپذیریم – چون هر ده نفر مأمور حفر چهل ذراع(بیست متر) از خندق بوده اند – بنابراین، طول خندق در حدود شش کیلومتر برآورد مى شود.
مورخان مسیر خندق را چنین تشریح کرده اند: مبدأ آن راتج و قلعه شیخان بود، و از آن جا تا تپه ذباب در شمال مدینه کشیده شده و سپس به طرف غرب تا کوه بنى عبید و از آن جا تا محلى که هم اکنون مسجد فتح قرار دارد کشیده مى شده است. در مغرب هم جهت احتیاط، به رغم وجود موانع طبیعى، چون نخلستان ها و حرات، خندق تا مصلى امتداد پیدا کرده است.
عرض و عمق خندق کمتر از ده متر نبوده است، چرا که به هر حال مى بایست طورى طراحى مى شد که یک چابک سوار نتواند با اسب از آن عبور کند. اما در مورد عمق خندق، همین قدر که پیاده نظام دشمن نتواند از یک طرف وارد، و از طرف دیگر خندق خارج شود، مى توانست پاسخ گوى هدف پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله باشد. بنابراین احتمالاً عمق خندق در حدود سه یا چهار متر بوده است. دکتر آیتى معتقد است که طول خندق 5/5 کیلومتر، عرض آن ده متر و عمق آن پنج متر بوده است.17
با توجه به فاصله میان مکه و مدینه (ده تا دوازده روز راه) و تصریح مورخان به این که سواران خزاعه پس از حرکت قریش به سرعت و ظرف مدت چهار روز خود را به پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله رسانیده و موضوع را اطلاع داده اند، مسلماً مدت حفر خندق کمتر از ده روز بوده است.

2-. سازماندهى
پس از تعیین مسیر خندق که توسط شخص پیامبرصلى الله علیه وآله، به همراه گروهى از مشاوران ایشان، افرادى چون سلمان فارسى، سعد بن معاذ و سعدبن عباده انجام شد، نخستین اقدام رسول خداصلى الله علیه وآله ایجاد سازمان لازم براى نیل به هدف نزدیک، یعنى حفر خندق بود. این کار به سرعت اما با دقت و ظرافت تمام انجام گرفت. کل نیروهاى موجود، مجموعاً نزدیک به سى صد گروه عمل کننده، تحت مدیریت یکى از بزرگان اصحاب (مهاجر و انصار) هماهنگ شدند. ارتباط پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله با همه مسلمانان از طریق سرپرستان انجام مى شد. هر چند ارتباط آن حضرت با همه مسلمین ارتباطى صمیمى و مستقیم بود، در امور محوله، فقط سرپرستان با رسول خدا ارتباط و تماس داشته اند. این نکته تلویحاً از اشارات منابع تاریخى بر مى آید؛ چنان که در ماجراى مواجه شدن گروه سلمان فارسى با سنگ سختى، افراد گروه از سلمان مى خواهند موضوع را به اطلاع پیامبراکرم صلى الله علیه وآله برساند.18 شاید بتوان نمودار سازماندهى نیروها براى حفر خندق را به ترتیب زیر ترسیم کرد:
مدیریت در بحران

3-. مدیریت نیروى انسانى
چنان که از نقشه برمى آید پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله براى ایجاد انگیزه و تشدید فعالیت مسلمانان قسمتى از مأموریت حفر خندق را به مهاجرین و بخش بزرگ ترى از آن را به انصار سپردند. براى آن که میان انصار هم نوعى رقابت به وجود آید آنان را به سه گروه تقسیم کردند. این تقسیم بندى برمبناى نزدیکى قومى و قبیله اى انجام شد، زیرا هر تقسیم بندى دیگرى ممکن بود با توجه به اختلافات فکرى، فرهنگى و قومى مسلمانان که بسیارى از آنها تازه به اسلام گرویده بودند، سرمنشأ بروز مشکلات و مسائلى باشد. بروز اختلاف بر سر سلمان که نه از انصار بود و نه وابسته به مهاجرین، نمونه خوبى براى اثبات این مدعاست.19
پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله آگاهانه، از رقابت میان قبایل براى تسریع کار استفاده کردند. این تدبیر تا حد گروه هاى عمل کننده هم ادامه یافت. رسول اللَّه صلى الله علیه وآله با اعمال تقسیم کارى حساب شده میان افراد، هر چهل ذراع از مسیر خط کشى شده را به ده نفر محول کردند. بدین ترتیب نه فقط قبایل و طوایف با هم رقابت مى کردند، بلکه در درون هر گروه میان افراد آن گروه هم رقابت ایجاد مى شد؛ ضمن این که حوزه کار هر گروه کاملاً مشخص بود و تداخلى در مسئولیت ها هم پیش نمى آمد.

اقدامات انگیزشى پیامبرصلى الله علیه وآله
یکى از تدابیر پیامبراکرم صلى الله علیه وآله جهت پیش برد هر چه سریع تر حفر خندق، توجه دادن مسلمانان به اصول اعتقادى و مخصوصاً آخرت بود. با تعلیم این اصل سازنده که زندگى حقیقى، حیات اخروى است و زندگى دنیوى گذرا و بى اعتبار است، شور و نشاط کار در مسلمانان زیادتر مى شد. نکته در خور توجه این که به سبب محدودیت زمانى و ضرورت تأثیر فورى سخن، رسول خداصلى الله علیه وآله از زبان شعر که مؤثرترین زبان آن روز بود، استفاده مى کردند.
به عنوان نمونه، ابن سعد در طبقات مى گوید پیامبراکرم صلى الله علیه وآله در جریان حفر خندق این بیت را تکرار مى کردند:
اللهم إنّ الخیر الآخره
فاغفر للأنصار و المهاجره 20
یا به قولى:
لاعیش إلاّ عیش الاخره
فاغفر للأنصار و المهاجره
و یا:
اللهم لو لا أنت ما اهتدینا
و لاتصدقنا و لاصلینا21
براى آن که مسلمانان هدف اصلى را گم نکنند و بدانند که زحماتشان در چه جهت و براى چیست، با این روش بر اصول تأکید مى کردند. شاید از همین نکته بتوان به این نتیجه رسید که در هر اقدام مدیریتى لازم است مدیر دائماً رهروان خود را با هدف یا اهداف آشنا و آنان را توجیه نماید. پیامبراکرم صلى الله علیه وآله از بهترین روش ممکن براى تحقق این مهم استفاده کرده اند؛ آموزش غیر مستقیم و بهره گیرى از زبان شعر که تأثیرى فورى و ماندگار داشت.
جهت تقویت روحیه مسلمین و فعال تر کردن آنان، موارد زیر از شیوه مدیریت پیامبرصلى الله علیه وآله قابل استنباط است:
الف) مشارکت مستقیم، جدى و همه جانبه شخص رسول اللَّه صلى الله علیه وآله در کار حفر خندق، به طورى که به گفته بسیارى از مورخان، نیروهاى عادى مجاز بودند شب ها محل کارشان را ترک کنند، اما پیامبراکرم صلى الله علیه وآله به اتفاق گروهى از اصحاب مؤمن و مخلص در کنار خندق مى ماندند.22 نکته درخور توجه این که، این مشارکت به رهبرى و هدایت مسلمانان محدود نبود، بلکه آن حضرت خود خاک حمل مى کردند و هر جا مسلمانان در حفر خندق گرفتار مشکل مى شدند از آن جناب استمداد مى کردند.
ب) حضور شاد و با نشاط پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله این روحیه را به نیروها هم منتقل مى کرد. روحیه با نشاط پیامبر چنان بر اصحاب تأثیر گذاشته بود که آنان حتى بیش از مواقع عادى با یک دیگر شوخى و مزاح مى کردند. پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله هم تا آن جا که این شوخى ها با ارزش هاى الهى و اسلامى و شخصیت افراد و اداره امور تعارض نداشت، آن را منع نمى کردند.23
ج) خواندن سرودهاى دسته جمعى یکى دیگر از اقداماتى بود که ضمن جلوگیرى از پرداختن مسلمانان به بحث هاى تضعیف کننده روحیات و ایجاد کننده اضطراب عمومى، موجب شادى و نشاط و تقویت روحیه مسلمانان مى شد. تمامى این سرودها داراى بار ارزشى و تأثیرات تربیتى بسیار خوبى بود.24
یکى از سرودهایى که مسلمانان مى خواندند، به مرد نیکوکارى مربوط مى شد به نام جعیل که به گفته واقدى، زشت روى و مبتلا به بیمارى پوستى بود، اما در حفر خندق همکارى مى کرد. پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله نام او را از جعیل به عمرو تغییر دادند و به همین مناسبت مسلمانان این بیت را سروده و دسته جمعى تکرار مى کردند:
سماه من بعد جعیل عمرا
و کان للباس یوما ظهرا
گفته اند پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله هم با تکرار آخرین کلمات هر مصرع با آنان همراهى مى کرد.25
د – یکى دیگر از تدابیر پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله در مدیریت نیروى انسانى، استفاده مؤثر از همه نیروهاى درگیر در حفر خندق بود، به طورى که از سست ایمانان و حتى منافقان هم در حد مطلوب بهره بردارى و استفاده مى شد. برخلاف روش هاى تنبیهى و انضباطى موجود در جوامع مختلف، مخصوصاً در شرایط جنگى، در غزوه احزاب، توبیخ و تنبیه مستقیم افراد خاطى و قاصر در اجراى وظیفه، از پیامبر دیده نشده است. پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله نظامى را طراحى کرده بودند که در آن فرد خاطى خود به خود سرشکسته و شرمسار مى شد. به نقل واقدى در واقعه حفر خندق اگر از کسى سستى مى دیدند به او مى خندیدند.26
چنین بود که افراد سست ایمان و منافق هم از ترس ریش خند دیگران، ناگزیر از کارکردن بودند. البته چنان که قرآن به صراحت فرموده است، این گروه ها به بهانه هاى مختلف از زیر کار شانه خالى مى کردند.27 اما این شیوه عمل پیامبراکرم صلى الله علیه وآله و مؤمنان باعث شده بود که آنان گستاخ نشوند، ضمناً براى آنان حقى در همراهى با مؤمنان ایجاد نگردد و در حد امکان از توانایى هاى آنها هم بهره بردارى شود.

4-. ارتباطات
ارتباط پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله در واقعه غزوه خندق با نیروهاى اسلام، مستقیم و بى واسطه بود. کسانى که مسئولیت خبررسانى و ابلاغ فرمان هاى رسول خداصلى الله علیه وآله را به واحدهاى مختلف و گزارش مسائل و مشکلات واحدها را به آن حضرت عهده دار بودند، به طور مستقیم با پیامبرصلى الله علیه وآله دیدار مى کردند. مسلمانان قریب به 35 اسب در اختیار داشتند که در حفر خندق و نیز پس از آن در جریان محافظت از خندق براى هماهنگى وایجاد ارتباط و خبر رسانى سریع، استفاده مى شد. پس از حفر خندق، مسلمانان براى خندق درهایى قرار دادند (احتمالاً هشت در)، هر یک از این درها نگهبانانى داشت و زبیر بن عوام به عنوان فرمانده کل، بر آنان نظارت مى کرد.28 ارتباط میان این دروازه ها که در نقاط حساس و استراتژیک خندق تعبیه شده بود توسط عبادبن بشر، سرپرست نگهبانان چادر فرماندهى که پیامبراکرم صلى الله علیه وآله در آن مستقر بودند، با سرعت تمام و با استفاده از اسب انجام مى شد.
هم چنین پس از اتمام کار حفر خندق و استقرار نیروها در دو طرف آن، پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله کلمات یا عباراتى را تعیین فرموده بودند که هم به منزله اسم رمز تلقى مى شد و واسطه شناسایى بود و هم براى خبررسانى سریع مورد استفاده قرار مى گرفت. هم چنین شعارهاى ویژه اى جهت برقرارى ارتباط رزمندگان اسلام با یک دیگر و با چادر فرماندهى که در دامنه کوه سلع مستقر بود، از سوى حضرت تعیین شده بود. به مجرد برخورد با موقعیت ویژه، افرادى که مستقیماً با آن موقعیت رویاروى مى شدند، موظف بودند شعار خاصى – مثلاً اللَّه اکبر – را تکرار و دیگر نیروها را از موقعیت خود آگاه سازند. از طریق همین شبکه ارتباط سریع، سپاه اسلام چند بار از رخنه و نفوذ نیروهاى دشمن آگاه شده، به موقع آن را دفع کردند.29
نکته در خور توجه این که، همه این اسامى رمز و واژگان ارتباطى بار ارزشى داشت. گاهى هم از شعاردادن دسته جمعى براى تدارک جنگ روانى علیه دشمن استفاده مى شد.

5-. نظارت و کنترل
چنان که قبلاً هم اشاره شد، نظارت پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله بر عمل کرد افراد در حفر خندق نظارتى غیر مستقیم بود. طراحى نظام تقسیم کار دقیق و رقابت ایجاد شده میان گروه هاى عمل کننده، موجب ایجاد نظام نظارت و کنترل همگانى و عمومى شده بود، به گونه اى که مى توان گفت همه افراد خندق برکار یک دیگر نظارت و کنترل داشتند. در عین حال نوعى حضور و غیاب غیر مستقیم هم درباره شاغلان در حفر خندق اعمال مى شد، بدین ترتیب که هر کس ناگزیر از ترک موضع مأموریت بود از شخص رسول اکرم صلى الله علیه وآله اجازه مى گرفت و این به عنوان یک روحیه عمومى که جنبه ارزشى هم داشت، در آمده بود. چنان که قرآن مجید هم در سوره احزاب اشاره فرموده است، یکى از ملاک ها و مشخصه هاى تعیین اعتقاد و ایمان افراد اجازه گرفتن از پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله براى غیبت موقت بود.
بنابراین، وجه بارز نظام نظارتى پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله طراحى نظامى بود که براساس آن نوعى نظارت همگانى و خودجوش در میان نیروهاى اسلامى ایجاد شده بود. این نظام نظارتى که بر مبناى اعتماد کامل میان رهبر و رهروان طراحى شده بود مى توانست موجب تقویت اعتماد به نفس و بارورى شخصیت افراد شود.
با توجه به مجموعه عوامل فوق بود که پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله موفق شدند کار عظیم و شگفت انگیز حفر خندق را در مدت کوتاه (کمتر از ده روز) به انجام رسانند. سرانجام، در این غزوه قدرت رهبرى و مدیریت رسول اللَّه صلى الله علیه وآله توانست احزاب را شکست دهد و آخرین تهاجم سپاه متحد شرک و کفر را ناکام کند.

پی‌نوشت‌ها:

1-. دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه الزهرا(س).
2-. ابن هشام، ابومحمدعبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفى السقا ابراهیم الأبیارى، عبدالحفیظ شبلى، (مصر، 1355ق) ج 3، ص 224؛ هم چنین محمدبن جریر طبرى، محمدبن عمر واقدى و ابن سعد، شروع این غزوه را در ذیقعده سال پنجم دانسته اند.
3-. بقره(2) آیه 214؛ آل عمران(3) آیات 26-27؛ نور(24) آیات 62-64 و احزاب (33) آیات 9-25.
4-. محمد بن عمر واقد (معروف به واقدى)، مغازى، تحقیق الدکتور مارسدن جونس (بیروت، بى نا، 1409) ج 2، ص 331.
5-. همان، ص 332.
6-. همان، ج 2، ص 335؛ ابن هشام، پیشین، ج 3، ص 230؛ طبرى، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، (بیروت، مؤسسه عزالدین 1314ه ق)، ج 3، ص 1073.
7-. ابن هشام، پیشین، ص 231.
8-. واقدى، پیشین، ج 1، ص 343.
9-. همان، ج 2، ص 333.
10-. احزاب (33) آیه 22.
11-. همان، آیات 12-13.
12-. همان، آیه 18.
13-. همان، آیه 13.
14-. همان، آیه 14.
15-. همان، آیه 19.
16-. واقدى، پیشین، ج 2، ص 338؛ طبرى، پیشین، ص 1069 و محمدابراهیم آیتى، تاریخ پیامبر اسلام (تهران، دانشگاه تهران، 1362) ص 381.
17-. محمد ابراهیم آیتى، همان، ص 382.
18-. محمدبن جریرطبرى، پیشین، ج 2، ص 1070.
19-. در جریان حفر خندق هر یک از مهاجر و انصار سعى مى کردند سلمان را که براى اولین بار دراقدامات جمعى مسلمین شرکت مى کرد، به خود نسبت دهند.
20-. محمد ابن سعد، ابن سعد، طبقات الکبیر، لیدن، 1313، ج 2، ص 51.
21-. واقدى، پیشین، ج 2، ص 336؛ ابن سعد، پیشین.
22-. واقدى، پیشین.
23-. ر.ک: همان؛ ابن سعد، پیشین.
24-. ر.ک: واقدى، پیشین، ص 334؛ ابن سعد، پیشین، ص 52.
25-. ابن هشام، پیشین، ص 227؛ واقدى، پیشین، ص 335.
26-. واقدى، همان، ص 332.
27-. « و یستأذن فریق منهم النّبى یقولون انّ بیوتنا عوره وما هى بعوره إن یریدون إلاّ فراراً»احزاب(33) آیه 13.
28-. یعقوبى، تاریخ، ج 1، ص 409.
29-. ر.ک: واقدى، پیشین، ص 346 – 353.
منابع
– آیتى، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام (تهران، دانشگاه تهران، 1362).
– ابن سعد، محمد ابن سعد، طبقات الکبیر، (لیدن، 1313).
– ابن هشام، ابومحمد عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفى السقا، ابراهیم الأبیارى، عبدالحفیظ شبلى (مصر، 1355ق).
– طبرى، محمد بن جریر، تاریخ الامم و المللوک، (بیروت، مؤسسه عزالدین، 1414ه ق).
– واقدى، محمد بن عمر، مغازى، تحقیق الدکتور مارسدن جونس (بیروت، بى نا، 1409) ج 2.