انتخاب همسر مرحله ای مهم و سرنوشت ساز در تحقق ازدواج موفق محسوب می شود . روند رو به تزاید طلاق در سال های نخست زندگی مشترک ، بیانگر نشانگر نقصمان بینش داوطلبان ازدواج در مسایل گوناگون از جمله امور مربوط به انتخاب همسر است . اسلام این مکتب حیات بخش که سعادت انسان را تضمین می کند ، در خصوص موضوع انتخاب همسر معیارهای متعددی را ارائه کرده که در نظر داشتن آنها زمینه ساز تاسیس خانواده مطلوب به شمار می رود . در این مقاله ، معیارهای انتخاب همسر از دیدگاه اسلام در قالب شش دسته کلی تحت عناوین دینداری و ایمان ، ارزش های اخلاقی ، خصوصیات جسمی ، صلاحیت خانوادگی ، خصوصیات اقتصادی و ویژگی های اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته است . در اسلام ، بر اصل همسان همسری به عنوان معیار همسر گزینی و ضامن انجام خانواده ، در ذیل عنوان « کفویت » تاکید شده است . اما دیدگاه های ارزشی اسلام به ارائه تعریف خاصی از کفویت زن و شوهر انجامیده است . برخورد ایجابی با برخی جنبه های همسان همسری و برخورد سلبی با جنبه های دیگر (همسانی قومی ، نژادی و طبقاتی) ، نشان دهنده کوشش قانون گذار اسلام در جهت تغییر نگرش های فرهنگی نسبت به موضوع همسان همسری است .

مقدمه

ازدواج در منطق قرآن کریم زمینه ساز ایجاد آرام بخش ترین رابطه ها و آغازگر زندگی خانوادگی همراه با مودت و رحمت است . خداوند متعال کارکرد این سنت نبوی صلی الله علیه وآله را قرآن کریم چنین تبیین می فرماید : « و از نشانه های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید ، و در میانتان مودت و رحمت قرار داد ؛ در این نشانه هایی است برای گروهی که تفکر می کنند ! » (روم : 21) اما هنگامی که زندگی آن گونه که افراد توقع دارند ، پیش نمی رود ، اکثر زوج ها به حالتی از ناباوری و سرخوردگی زناشویی می رسند . سرخوردگی زناشویی (1) کاهش تدریجی دلبستگی عاطفی است که شامل کاهش توجه در رابطه با همسر ، بیگانگی عاطفی و افزایش یک نوع بی علاقگی و بی تفاوتی نسبت به همسر است . (2 ) اینک این سوال مطرح است که چرا این کانون آرامش ، مودت و رحمت جای خود را به سرخوردگی ، ناسازگاری و خشونت می دهد و در مواردی نه چندان اندک (3 ) نتیجه ای جز طلاق و جدایی ندارد ؟
تحقیقات ارائه شده توسط معاونت مطالعات و تحقیقات سازمان ملی جوانان و مرکز مطالعات و پژوهش های جمعیتی آسیا و اقیانوسه ، (4 ) در خصوص آمار طلاق در سال 1385 حاکی از آن است که بالغ بر 75 درصد طلاق ها مربوط به زوجین با کمتر از 10 سال سنوات زناشویی است . در علاوه بر این ، نزدیک به 50 درصد طلاق ها نیز در چهار سال اول زندگی اتفاق می افتد . تحقیق آقاجانی مرسا ، که به بررسی علل طلاق در سه طبقه اجتماعی بالا ، متوسط و پایین شهر تهران پرداخته نیز نشان می دهد که از بین 450 نفر از زنانی که حکم طلاق آنها صادر شده است ، 7. 48% پاسخ گویان در طبقه پایین در اولین سال زندگی مشترک با یکدیگر اختلاف داشته اند . این میزان در طبقه متوسط به 7. 34% و در طبقه بالا به 7. 46% می رسد .(5)
بررسی های به عمل آمده توسط سپهریان (6 ) در خصوص مواردی که طی سال های 1373 و 1374 در شهرستان ارومیه حکم طلاق درباره آنها صادر شده است ، نیز حاکی از آن است که 70% از خانواده های طلاق ، اظهار نموده اند که هنگام ازدواج اختلاف پیدا کرده اند . آمارهای فوق گویای این مطلب است که در مواردی که بیان آن گذشت ، شناخت دو طرف از یکدیگر تا حدی ناقص و محدود است که به مجرد ازدواج و تنها با گذشت زمانی اندک از زندگی مشترک پی به ناهماهنگی خود می برند و ادامه آن را نا ممکن می شمارند . بر اساس آمارهای فوق که بخش اندکی از تحقیقات انجام شده در این خصوص است ، ضعف شناخت در انتخاب همسر از جمله عوامل موثر در عدم سازگاری همسران جوان به شمار می رود . چنان چه بتوان بینش و آگاهی جوانان در شرف ازدواج را در مورد انتخاب همسر افزایش داد ، می توان به وقوع ازدواج های موفق و کاهش نرخ طلاق در جامعه امیدوار بود همچنان که در پژوهش آقاجانی مرسا ، که بدان اشاره شد ، 82% پاسخ گویان در طبقه پایین و 70% پاسخ گویان در طبقه متوسط و 3. 53% در طبقه بالا بر این باورند که انتخاب همسر می تواند در پایداری ازدواج بیشترین نقش را داشته باشد . (7 )
هرچند ضعف شناخت می تواند ناشی از کمبود آگاهی در مورد خصوصیات فرد مورد نظر باشد . اما عدم توجه به مهم ترین معیارهای انتخاب همسر نیز عامل عدم موفقیت بسیاری از ازدواج ها به شمار می رود . اسلام به عنوان دین برخوردار از نظام جامع ، که سعادت انسان را تضمین می کند ، در خصوص موضوع انتخاب همسر نیز معیارهای متعددی را ارائه کرده که در نظر داشتن آنها ، زمینه ساز تاسیس خانواده مطلوب به شمار می رود . این مقاله ، می کوشد معیارهای انتخاب همسر از دیدگاه اسلام را بررسی کرده و میزان اهمیت هریک را مشخص نماید.
در اسلام معیارهای انتخاب همسر در قالب شش دسته ملاک دینی ، اخلاقی و روان شناختی ، خانوادگی ، جسمانی ، اجتماعی و اقتصادی مورد توجه قرار گرفته و در منابع اسلامی در خصوص میزان اهمیت هریک مباحثی مطرح شده است . اسلام برای معیارهای مختلف وزن یکسانی در نظر نگرفته و به نوعی اولویت بندی در مورد معیارهای گوناگون پرداخته است . اینک دیدگاه اسلام را در خصوص هریک از معیارهای انتخاب همسر و میزان اهمیت آنها مورد توجه قرار می دهیم .

دینداری و ایمان

دینداری و ایمان به خداوند از جمله معیارهایی است که در منابع اسلامی مورد توجه جدی قرار گرفته و رعایت آن شرط اساسی در همسر گزینی به شمار آمده است . بر این اساس ، مردان و زنان مومن از وصلت با افراد بی ایمان ، حتی در صورت برخورداری از سایر معیارهای همسر مطلوب ، نهی شده اند . (بقره 221) منظور از « ایمان » در قرآن کریم ، ایمان به سه اصل(8) است که اساسی ترین آنها ، ایمان بالله خواهد بود که اگر جامع و کامل باشد ، ایمان به دو اصل دیگر را نیز تامین می کند .(9) البته ایمان صرف ادراک نیست ، بلکه عبارت است از پذیرایی و قبول مخصوصی از ناحیه نفس نسبت به آنچه درک کرده ، قبولی که باعث شود نفس در برابر آن ادراک و آثاری را که اقتضاء دارد ، تسلیم شود . نشانه چنین قبولی این است که سایر قوا و جوارح آدمی نیز آن را قبول نموده ، مانند خود نفس در برابرش تسلیم شود . (10) ایمان مقتضی عمل صالح است و ما را به انجام آن وا می دارد . (11)در واقع ، ایمان مانند چشمه ای از قلب می جوشد ، به سوی اعضا و جوارح جریان پیدا می کند و به صورت اعمال صالحه و حسنه ظاهر می شود . (12) اهمیت ایمان در انتخاب همسر از آنجا روشن تر می گردد که ریشه اخلاق و ارزش اخلاقی از دیدگاه اسلام ایمان است و برای به دست آوردن تقوا و تخلق به اخلاق شایسته ، نخست باید به تحصیل ایمان مبادرت شود . (13) با توجه به نقش دینداری در سعادت زندگی زناشویی ، می توان برخورداری از انگیزه الهی در ازدواج را نخستین گام بهرمندی از ولایت خداوند (14) و زمینه ساز تحصیل سایر معیارهای همسر مطلوب (ممتحنه : 10) به شمار آورد . اسلام همسانی دینی را شرط لازم برای تحقق ازدواج دائم دانسته(15) مسلمانان را از برقراری پیوند زناشویی با غیر مسلمانان بر حذر می دارد . (16) اهمیت دینداری در استحکام خانواده ، در تحقیقات پژوهشگران نیز به اثبات رسیده است ، به طوری که ویتز (17) و همکاران (1985) با فرا تحلیل 56 مطالعه انجام شده درباره مذهب و احساس خشنودی بیان کردند که خشنودی زناشویی ، تحت تاثیر مذهب قرار دارد . مذهب و پایبندی به آن می تواند میزان طلاق را در افراد مذهبی تا حدود نصف کاهش دهد .(18) از دیدگاه اسلام ، علاوه بر همسانی دینی زوجین ، همسانی آنان در مراتب دینداری نیز مورد توجه قرار گرفته است . چنانچه در حدیثی رسول خدا صلی الله علیه و آله مرد مومن را هم شان زن مومن و مرد مسلمان را همتای زن مسلمان قلمداد می کنند .(19) در روایت دیگری تاکید شده که اگر حضرت علی علیه السلام نبود ، همتایی در میان انسان ها برای ازدواج با حضرت زهرا علیها السلام یافت نمی شد . (20) در منابع اسلامی ، محبت اولیای الهی نیز جلوه ای از دینداری همسر به شمار آمده (تحریم : 5) و بر نقش آن در انعقاد نطفه بنده خداوند تاکید شده است . 4 همچنین منابع اسلامی ، علاوه بر موارد فوق ، که مشترک بین زن و مرد است بر وجود خصایص دیگری در زنان همچون همیاری با همسر در انجام وظایف دینی ، (21) بندگی و بازگشت از گناه به سوی خداوند تاکید کرده است ، حاصل آنکه ، می توان گفت که اسلام ازدواج با افراد همسان را مورد تاکید قرار داده است . البته بر خلاف دیدگاه همسان همسری در روان شناسی اجتماعی ، که همسانی زوجین را در تمامی عرصه ها یا لااقل در عرصه های نژاد ، دین و منزلت اقتصادی – اجتماعی لحاظ کرده است ،( 22) منابع اسلامی معیار همسانی را ، که از آن با عنوان « کفوت » نام می برند ، تنها هماهنگی سطح دینی طرفین ازدواج می دانند .

ارزش های اخلاقی

پایبندی به ارزش های اخلاقی از جمله مهم ترین معیارهای همسر شایسته از دیدگاه اسلام محسوب می شود . به گونه ای که بیشترین توصیه های پیشوایان دینی در خصوص توجه به وجود ارزش های اخلاقی در بین داوطلبان ازدواج ارائه شده است . ارزش های اخلاقی طیفی از احکام دستوری در چهار عرصه اخلاق فردی ، خانوادگی ، اجتماعی و زیست محیطی را در بر می گیرد . (23) از جمله ارزش های مهم اخلاقی ، که موجب رضایت مندی زناشویی می گردد ، حسن خلق است . به دلیل اهمیت فوق العاده این ویژگی ، امام رضا علیه السلام ازدواج با فرد بد اخلاق را روا ندانسته و از آن نهی می کنند . (24 ) امام صادق علیه السلام ، حسن خلق را عبارت از فروتنی ، نیکوگفتاری و خوش رویی می دانند.(25)بنابراین ، مهرورزی به همسر ، که برآیند این صفات است ، به عنوان یکی از شاخص های مهم همسر مطلوب محسوب شده است . (واقعه : 36 (26) همچنین با توجه به تاثیر گفتار در روابط همسران ، بر پرهیز از گزینش افراد بدزبان به عنوان همسر تاکید شده است . (27) علاوه بر خصوصیات فوق ، که در مرد و زن مورد تاکید قرار گرفته ، در خصوص ارزش هایی همچون نرم خویی ، (28) سپاس گزاری( 29)و پرهیز از پرخاشگری (30)در زنان عنایت ویژه ای صورت گرفته است .
بخش دیگری از ارزش های اخلاقی مورد نظر اسلام در قلمرو انتخاب همسر ، با موضوع عفت و پاکدامنی (احزاب : 59) مرتبط است . در این زمینه ، یکی از ویژگی های مهم همسر گزینی ، رعایت پوشش مورد نظر اسلام است و آن که زنان جلوه های زیبایی اندام خود را در معرض دید نامحرمان قرار ندهند . (نور : 31) (احزاب : 32) همچنان که آنان از تبرج و جلب توجه دیگران منع شده اند . وجود این خصلت در زنان ، آن چنان از اهمیت برخوردار است که دارنده آن از جمله برترین زنان به شمار آمده است . از دیگر ارزش های قابل توجه در موضوع عفاف ، این است که مرد و زن داوطلب ازدواج ، چشم خود را از مشاهده صحنه های حرام بپوشانند . عفت در گفتگو با نامحرم ، هم از نظر محتوا و هم از نظر سبک گفتگو از دیگر شاخص های مربوط به همسر گزینی است . از منابع اسلامی به دست می آید که افراد دارای روابط دوستانه با جنس مخالف نیز از صلاحیت لازم برای انتخاب شدن به عنوان همسر مطلوب برخوردار نیستند . با توجه به آن که اهتمام زنان به حضور و خودداری آنان از خروج بی مورد از منزل ، یکی از زمینه های مهم تحقق عفاف در قلمروهای پیش گفته می باشد ، این موضوع نیز به عنوان شاخصی برای تشخیص عفت زن محسوب می شود . (احزاب ، 33)(31)
در مورد مردان شایسته نیز با وجود تاکید بر خصلت غیرت و مطلوب دانستن آن ، (32 ) به تاثیرات منفی غیرت نابجا و نقش آن در ایجاد انحراف در زنان اشاره شده است . (33 ) بنا براین ، باید از ازدواج با مردانی که به گونه ای افراطی دچار بد بینی هستند ، اجتناب شود . آیات قرآن کریم با عنایت ویژه به خصیصه پاکدامنی در گزینش همسر ، مردان و زنان جامعه اسلامی را به ازدواج با افراد پاکدامن فرا خوانده (مائده :5 ؛ نساء : 24) و ایشان را از وصلت با فاسقان بر حذر داشته است . (نور : 3 و 26) (34 ) پیشوایان اسلامی نیز ضمن آن که همسانی را در عفاف دانسته اند ،(35 ) در دعاهای خود ، بر خورداری از پاکدامن ترین همسران را از خداوند طلب کرده اند . (36 ) افزون بر دو ارزش عمده اخلاقی حسن خلق و عفاف ، منابع اسلامی بر احراز خصوصیات اخلاقی و روان شناختی دیگری نیز در همسر مطلوب تاکید کرده اند . از جمله آن که ، خصلت وفاداری به عنوان یکی از صفات همسر شایسته لحاظ شده و از ازدواج با ساکنان برخی از مناطق جغرافیایی ، به دلیل وجود رگه هایی از عدم وفاداری در آنان نهی به عمل آمده است . (37 )یا ضمن تاکید بر ویژگی تعقل زن ، ازدواج با زنان کودن به دلیل رنج آور بودن معاشرت با ایشان و نیز ناتوانی آنان در تربیت صحیح فرزند جلوگیری شده است . (38 ) همچنان که پرهیز از دنیا طلبی و تفاخر به جلوه های مادی از معیارهای زن شایسته قلمداد شده است . (احزاب : 28) (39 ) سرانجام ، به ازدواج با زنانی توصیه شده که از خصیصه صبر و استقامت در برابر مشکلات برخوردار بوده و در برخورد با ناملایمات احساس ناتوانی نکنند .(40 ) اهتمام به احراز این ارزش ها در همسر است که نوید زندگی توام با آرامش را به همسران خواهد داد .(روم : 20) (41)

نویسنده: هادی حسین خانی نایینی *
پی‌نوشت‌ها:

* دانشجوی دکتری روان شناسی تربیتی .
1 . maritial disaffection
2 . سمانه کوهی ، و دیگران ، معرفی مدل درمانی سرخوردگی زناشویی در زوجین ، مشاوره خانواده و بهداشت جنسی ، ص 226 .
3 . حسین بستان ، اسلام و جامعه شناسی خانواده ، ص 11 .
4 . همان ، ص 25 .
5 . همان ، ص 51 .
6 . همان ، ص 19 .
7 . حسین آقای جان ، « عوامل موثر بر طلاق بر حسب طبقه اجتماعی مورد : شهر تهران » جامعه شناسی ، ش 2 ، ص 55 .
8 . توحید ، نبوت و معاد .
9 . محمد تقی مصابح یزدی ، اخلاق در قرآن (مشکلات) ، تحقیقق و نگارش محمد حسین اسکندری ، ج 1 ، ص 130 .
10 . سید محمد حسین طباطبایی ، المیزان ، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی ، ج 11 ، ص 484 .
11 . محمد تقی مصابح یزدی ، اخلاق در قرآن (مشکلات) ج 1 ، ص 166 .
12 . همان ، ج 1 ، ص 147 .
13 . همان ، ج 1 ، ص 166 .
14 . محمد محمدی ری شهری ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ، ترجمه حمید رضا شیخی ، ص 74 .
15 . امام خمینی ، تحریر الوسیله ، ج 2 ، ص 285 .
16 . willts , F . K .
17
18 . مجتبی حیدری ، دینداری و رضامندی خانوادگی ، ص 35 .
19 . محمد بن یعقوب کلینی ، الکافی ، ج 5 ، ص 341 .
20 . محمد بن علی صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، ج 3 ، ص 393 .
21 . نهج الفصاحه ، ص 511 ؛ محمد بن علی صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، ج 2 ، ص 578 .
21 . محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 337 .
22 . Michael Hughes , and et al ., Sociology : the core , P . 326
23 . ملانی و جودیت اسمتانا کیلن رشد اخلاقی ؛ کتاب راهنما ، ترجمه محمدرضا جهانگیر زاده قمی ، و دیگران ، ج 1 ، ص 33 .
24 . محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 563 .
25 . همان ، ج 2 ، ص 103 .
26 . همان ، ج 5 ، ص 326 ؛ سید فضل الله الراوندی ، النوادر للراوندی ، ص 48 ؛ حسن طبرسی ، مکارم الاخلاق ، ص 216 .
27 . محمد بن علی صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، ص 429 ؛ محمد بن الحسن ، تهذیب الاحکام ، ج 7 ، ص 400 .
28 . محمد بن یعقوب کلینی ، الکافی ، ج 5 ، 324 .
29 . سید فضل الله الرواندی ، النوادر للراوندی ، ص 48 .
30 . محمد بن یعقوب کلینی ، الکافی ، ج 5 ، ص 323 ، فیض کاشانی ، مهجه البیضا ، ج 3 ، ص 86 .
31 . همان ، ص 323 .
32 . همان ، ص 536 .
33 . محمد باقر مجلسی ، بحار الانوار ، ج 74 ، ص 216 .
34 . محمد بن الحسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، ج 7 ، ص 400 ؛ محمد محمدی ری شهری ، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث ، ص 104 .
35 . محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 347 .
36 . همان ، ص 324 .
37 . محمد بن علی صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، ص 393 ؛ یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 352 ؛ محمد بن علی صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، ص 566 .
38 . محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 353 – 354 .
39 . مولی محسن فیض کاشانی ، المحجه البیضاه فی تهذیب الاحیاء ، ج 3 ، ص 86 .
40 . محمد بن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 323 .
41 . محمد بن علی صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، ج 3 ، ص 389 .

منبع: نشریه اسلام و پژوهش های تربیتی شماره 4