خداوند متعال داستان آغاز خلقت را به گونه های متفاوتی بیان فرموده است و در آیات فراوانی پرده از چگونگی این شروع برداشته است که هر کدام در نوع خود در خور توجّه و عنایت خاص است. و امّا نکته ای که شما به آن اشاره کرده اید، بطور جداگانه در دو آیه از آیات نورانی قرآن مورد بحث قرار گرفته است.
1- «ثم استوی الی السماء و هی دخان فقال لها و للارض ائتیا طوعاً او کرهاً قالتا اتینا طائعین» «سپس اراده آفرینش آسمان فرمود در حالی که به صورت دود بود، و به آن و به زمین دستور داد به وجود آیید (و شکل گیرید، خواه از روی اطاعت و خواه اکراه)، آنها گفتند: ما از روی طاعت می آییم و (شکل می گیریم).[1] خداوند در این آیه اشاره به دود بودن آن در ابتدای آفرینش می کند
2.«و هو الذی خلق السموات و الارض فی سته ایام و کان عرشه علی الماء لیبلوکم ایکم احسن عملا» «و او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز (شش دوران) آفرید و عرش (قدرت) او بر آب قرار داشت تا شما را آزمایش کند…»[2] اما در بیان آیه اوّل: جمله «هی دخان» (آسمان در آغاز به صورت دود بود) نشان می دهد که آغاز آفرینش آسمانها از توده گازهای گسترده و عظیمی بوده است و این با آخرین تحقیقات علمی در مورد آغاز آفرینش کاملا هماهنگ است.
هم اکنون نیز بسیاری از ستارگان آسمان به صورت توده فشرده ای از گازها و دخان هستند.[3] به بیانی دیگر«خدای تعالی متوجه آسمان شد، تا آن را بیافریند، در حالی که چیزی بود که خدا نامش را دود گذاشت و آن ماده ای بود که خدا به صورت آسمانش در آورد و آن را هفت آسمان کرد، بعد از آنکه از هم متمایز نبودند، و همه یکی بودند و به همین مناسبت در آیه مورد بحث آن را مفرد آورد، فرمود: «ثم استوی الی السماء»[4] و امّا در آیه دوّم از آفرینش هستی و مخصوصاً آغاز آفرینش که نشانه قدرت پروردگار و دلیل عظمت اوست، بحث شده است.
در این آیه نیز همچون آیه نخست نظرات مختلفی از طرف مفسران بیان شده است. برای فهم بیشتر این آیه باید با دو کلمه «عرش» و «ماء» آشنا شویم.
«عرش» در اصل به معنی «سقف یا شیء سقف دار» است و به تخت های بلند همانند تختهای سلاطین گذشته نیز عرش گفته می شود و همچنین داربستهایی که درختهای مو و مانند آن را روی آن قرار می دهند.[5] امّا این کلمه بعداً به معنی قدرت نیز به کار رفته است، همانگونه که واژه «تخت» در فارسی نیز به همین معنا استعمال می شود. این نکته را نیز باید توجه داشت که گاهی کلمه «عرش» به معنی مجموعه جهان هستی است، زیرا تخت قدرت خداوند همه این جهان را فرا می گیرد.
و اما کلمه «ماء» معنی معمولی آن «آب» است امّا گاهی به هر شیء مایع «ماء» گفته می شود مانند فلزات مایع و امثال آن.
مرحوم علامه طباطبایی بعد از اینکه در ذیل آیه مذکور به توضیح مقصود از آسمانها می پردازد نتیجه می گیرد که
اوّلا: خلقت آسمانها و زمین با این وصف و شکلی که امروز دارند از «عدم صرف» نبوده، بلکه وجود آنها مسبوق به یک ماده متشابه متراکم و گرد هم آمده ای بوده که خدا اجزاء آن را هم جدا کرده و در دو برهه زمانی یعنی دو نوبت به صورت زمین در آورده و آسمان نیز به صورت دود (یا بخار متراکم) بوده و خدا آن را از هم باز کرده و در دو برهه زمانی به صورت هفت آسمان در آورده است.
ثانیاً: این موجودات زنده که می بینیم همگی از آب بوجود آمده اند و بنابراین ماده زندگی همه ماده آبست.
ایشان ادامه می دهد: با آنچه گفتیم معنی آیه مورد بحث، واضح می شود.
…..«هو الذی خلق السموات و الارض فی سته ایام» مراد از «خلق» که در اینجا آمده، همان گرد آوردن و جدا کردن و باز کردن اجزاء آسمان و زمین از سایر مواد مشابه و متراکمی است که با آن مخلوط بوده است.
«و کان عرشه علی الماء» این جمله حال است و معنای آن این است: عرش خدا روزی که آسمانها و زمین را آفرید بر آب بود.
تعبیر قرار داشتن عرش خدا روی آب کنایه از آن است که ملک خدا در آن روز بر این آب که مادّه حیات است قرار گرفته بود، زیرا عرش، مظهر سلطنت اوست و استقرار عرش روی یک چیز یعنی قرار داشتن ملک و سلطنت بر آن چیز و مراد از «استواء» بر ملک نیز در دست گرفتن ملک و شروع به تدبیر ملک است».[6] بنا بر آنچه بیان شد از تفسیر نمونه استفاده می شود که در آغاز آفرینش، جهان هستی به صورت مواد مذابی بود (یا گازهای فوق العاده فشرده که شکل مواد مذاب و مایع را داشت.) سپس در این توده آب گونه، حرکات شدید و انفجارهای عظیمی رخ داد، و قسمت هایی از سطح آن پی در پی به خارج پرتاب شد، این اتصال و به هم پیوستگی به انفصال و جدایی گرایید، و کواکب و سیارات منظومه ها یکی بعد از دیگری تشکیل یافتند. بنابراین جهان هستی و پایه تخت قدرت خدا نخست بر این ماده عظیم آبگونه قرار داشت.[7] در نخستین خطبه نهج البلاغه نیز اشاره روشنی به همین معنی شده است که به بخشی از آن اشاره می کنیم. امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید:
خلق را ایجاد نمود و بدون نیاز به اندیشه و فکر و استفاده از تجربه، آفرینش را آغاز کرد، و بی آنکه حرکتی ایجاد کند و تصمیم آمیخته با اضطرابی در او راه داشته باشد جهان را ایجاد نمود. پدید آمدن هر یک از موجودات را به دقت مناسب خود موکول ساخت… او پیش از آنکه آنها را بیافریند، از تمام جزئیات و جوانب آن آگاه بود و به حدود و پایان آنها احاطه داشت و به اسرار درون و برون آنها آشنا بود. پس از آن خداوند، طبقات جوّ را از هم گشود، و اطراف آن را باز کرد و فضاهای خالی ایجاد نمود، و در آن آبی که امواج متلاطم آن روی هم می غلطید، جاری ساخت، و آن را بر پشت بادی شدید، و طوفانی کوبنده، حمل نمود، پس از آن باد را به باز گرداندن آن فرمان داد، و بر نگهداریش آن را مسلط ساخت و به حدی که باید، مقرون نمود، فضای خالی در زیر آن گشود و آب در بالای آن در حرکت بود. سپس خداوند طوفانی بر انگیخت که جز متلاطم ساختن آن آب، کار دیگری نداشت، و بطور مداوم امواج آب را در هم می کوبید، طوفان به شدّت می وزید، و از نقطه ای دور، سر چشمه می گرفت بعد از آن به آن فرمان داد تا آبهای متراکم و امواج عظیم آب را بر هم زند، و امواج این دریاها را به هر سو بفرستد، پس آن را همانند مشکی به هم زد و با همان شدت که در فضا می وزید بر امواج آب نیز حمله ور شد، از اولش بر می داشت و به آخرش فرو می ریخت و قسمت های ساکن آب را به امواج متحرک می پیوست. آنها روی هم انباشته شدند، و همچون قله کوه بالا آمدند و امواج روی آب کفهایی بیرون فرستاد و آن را در هوای باز و جوّی وسیع بالا برد و از آن هفت آسمان را پدید آورد…[8] البته علاوه بر این فرمایشات علی ـ علیه السلام ـ از معصومین دیگر نیز به این مهم اشاره شده که در پایان به یکی از آنها اشاره ای می شود.[9] عن محمد بن مسلم قال: قال لی ابو جعفر ـ علیه السلام ـ : «کان کل شیء ماءاً و کان عرشه علی الماء فامر اللّه عز ذکره الماء فاصطرم ناراً ثم امر النار فخمدت فارتفع من خمودها دخان فخلق اللّه عزوجل السموات من ذلک الدخان و خلق اللّه عزوجل الارض من الرماد…»[10] از محمد بن مسلم روایت شده که گفت: امام باقر ـ علیه السلام ـ برای من فرمود: «همه چیز آب بود و عرش الهی نیز بر آب قرار داشت، پس پروردگار متعال امر فرمود که شعله ور شود سپس امر فرمود پس آتش خاموش شد، پس از آن دودی برخاست پس خداوند از آن دود آسمانها را آفرید و زمین را از خاکستر آن آفرید…».
نتیجه اینکه علاوه بر روایات آیات قرآن نیز بر این مطلب تصریح دارد که جهان در آغاز آفرینش به صورت «آب و دود» بوده است.اما به همان معنا که در متن پاسخ آمده است نه به معنای ساده عرفی.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، جلدهای (5، ص 171) ـ (10، ص 287) ـ (18، ص 165) ـ (9، ص 26) ـ
(13، ص 394) ـ (2، ص 228) ـ (22، ص 374).
2. مجله تخصصی کلام اسلامی، شماره 36، مقاله آغاز آفرینش از دیدگاه امام علی ـ علیه السلام ـ نوشته علی زمانی.

پی نوشت ها:
[1] . فصلت/ 11.
[2] . هود/ 7.
[3] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، انتشارات اسلامیه، ج 20، ص 228.
[4] . طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، نشر فرهنگی رجاء، ج 17، ص 583.
[5] . راغب اصفهانی، مفردات، ص 329.
[6] . طباطبائی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد جواد حجتی کرمانی، مرکز نشر فرهنگی رجاء، ج 10، ص 238 ـ 239.
[7] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، مرکز نشر فرهنگی رجاء، ج 9، ص 24، 25.
[8] . نهج البلاغه، خطبه اوّل.
[9] . ر.ک. محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 3، ص 82 و 83.
[10] . الکلینی الرازی، الروضه الکافی، دار الکتب الاسلامیه، ج 8، ص 153، حدیث 142.