نویسنده: بهاء الدین خرمشاهی

25) فرهنگ آفرینی قرآن:
قرآن مجید سرمنشأ اغلب علوم و هنرهای اسلامی است. 1) قرآن، سندی تاریخی است و تا آنجا که به حوادث تاریخی اشاره دارد، از جمله به حوادثی از زندگانی و روزگار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و غزواتی چون بدر و احد و حنین، با اشاراتی به « فرهنگ » جاهلیت دارد، در حکم تاریخی مستند است. همچنین بسیاری محققان بر مبنای نگرش تاریخی قرآن، فلسفه های تاریخ گوناگون استنباط کرده اند. 2 ) فقه و اصول فقه مذاهب مختلف اسلامی، چنانکه در بخش فقه یا احکام قرآن یاد کردیم، مستقیماً ریشه در قرآن دارد، و تا امروز هم محاکم شرعی یا نهادهای دینی و مجالس قانون گذاری در کشورهای اسلامی، یا مجتهدان و مفتیان تعارض نداشتن قوانین و احکام و فتاوای جدید را با قرآن کریم رعایت می کنند. 3 ) حدیث یا سنت منبع مستقلی از قرآن است. اما با آن مناسبات و پیوند و همخوانی بسیار دارد. چنان که گاه قرآن سنت را نسخ می کند یا تخصیص می دهد، و گاه سنت، قرآن را، که در کتب مربوط به ناسخ و منسوخ، به تفصیل با مثالهای بسیار بیان شده است. 4 ) عرفان یا تصوف اسلامی که اساس آن بر حب الهی یا عشق متقابل انسان به خدا و خدا به انسان است ( مائده، 54 )، همچنین زهد و پارسایی و اصالت ندادن به دنیا و مراقبه و محاسبه ی نفس، همه در قرآن ریشه دارد. عرفان قرون اولیه که بر مدار زهد و پارسایی می گشت، یکسره قرآنی بود. مکتب های عرفانی، حکمی و فلسفی متأخر از جمله مکتب ابن عربی نیز اساسش بر تأویل جسورانه ای از آیات و قصص قرآن استوار است. چنانکه مهمترین متن عرفان نظری در عالم اسلام که فصوص الحکم ابن عربی ( م 638 ق ) است، دارای 27 فص است که با گرده برداری از قرآن و بر مبنای قصص قرآنی و شخصیت های انبیا و به نام آنها طراحی و تدوین شده است. ابوالعلاء عفیفی در مقدمه ی تصحیح خود از فصوص، این نکته را روشن ساخته است ( مقدمه، ص 12، و صفحات دیگر ). همچنین بحث عرفا از اسماء و صفات الهی عمدتاً قرآنی است. 5 ) قرآن با آیات عدیده ی اخلاقی و توصیه های بسیار به فضایل و نهی و تخطئه از رذایل اخلاقی، در حدی به اخلاق و حکمت عملی توجه دارد که می توان آن را یک رساله ی اخلاقی متعالی در نظر گرفت، و در اغلب مکاتب و کتب اخلاقی، نفوذ آیات و احکام اخلاقی قرآن مشهود است ( برای تفصیل در این باره ـــــ « تعالیم اخلاقی در قرآن » نوشته ی بشیردار، در کتاب تاریخ فلسفه در اسلام، تدوین م.م. شریف، 224/1-241 ). 6 ) قرآن اساس دستور زبان عربی را نهاده است. باید دانست که نه قرآن تابع نحو و دستور زبان عربی است، بلکه نحو و دستور زبان عربی تابع قرآن است که فی المثل « سبیل » یا « رحمت » را هم به صورت مؤنث و با ضمائر مؤنث، تلقی کرده است، هم به صورت مذکر. از الکتاب سیبویه ( قرن دوم هجری ) تا مغنی اللبیب ابن هشام ( م 761 ق )، تا معجم های نحو که امروز در جهان عرب تدوین می گردد ( از جمله ـــــ معجم النحو، تدوین عبدالغنی الدقر ) اساس همه یا اکثریت قاطع مثالها و شواهد قرآنی است. در مورد علوم بلاغی از جمله معانی، بیان و بدیع نیز امهات متون بر اساس تعبیرات و زبان و بیان و شواهد و مثال های قرآنی، شکل گرفته است. چنان که دلایل الاعجاز ( در علم معانی ) و اسرار البلاغه ( در علم بیان ) هر دو اثر عبدالقاهر جرجانی ( م 471 ق ) اوج آنهاست. نفوذ قرآن در ادبیات عربی، فارسی، ترکی، اردو و سایر زبان های جهان اسلام بسیار عظیم است. اغلب فرهنگ های عربی از لسان العرب تا المعجم الوسیط، شواهد و مستندات خود را از قرآن نقل می کنند. زبان شناسان عرب به حق برآنند که « اگر قرآن نبود زبان عربی نابود می شد » ( ـــــ مباحثی در فقه اللغه و زبان شناسی عربی، نوشته ی رمضان عبدالتواب، ترجمه ی حمیدرضا شیخی، فصل دوم، ص 125 به بعد ). استاد مطهری می نویسد: « زبان عربی فقط زبان یک کتاب است به نام قرآن. قرآن، تنها نگهدارنده ی و حافظ و عامل حیات و بقای این زبان است. تمام آثاری که بعد به این زبان به وجود آمده، در پرتو قرآن و به خاطر قرآن بوده است… » ( خدمات متقابل اسلام و ایران، ص 91 ). 7 ) علم کلام اسلامی، چه علم کلام مذهب رسمی اهل سنت یعنی کلام اشعری، و چه علم کلام اقلیت آنان که امروزه کمابیش مهجور است، یعنی کلام معتزلی یا اعتزالی ریشه در قرآن دارد؛ همچنین مذاهب دیگر از جمله مرجئه و حتی خوارج. علم کلام مذاهب شیعه و مخصوصاً اسماعیلیه و شیعه ی امامیه ی اثنا عشریه نیز کاملاً قرآنی است. و از اصول دین، و اصول مذهب ( عدل و امامت ) دوگونه بحث می کنند، عقلی و نقلی. و در بحث های نقلی، اتکای اصلی به آیات قرآنی است. 8 ) فلسفه اسلامی نیز که تا حدودی بر معتقدات و کلام، استوار است جز در بحث های خیلی فنی و اسکولاستیک، غالباً به قرآن نظر دارد. و حتی در بحث اصالت وجود یا ماهیت نیز به آیاتی از قرآن مجید استناد می کنند. ( رعد، 17؛ نیز ـــــ تفسیر المیزان، ذیل همین آیه ). یا برهان های اثبات وجود خداوند را با آیات قرآنی تطبیق می دهند ( از جمله برهان وجودی یا صدیقین را با آیه 53 سوره ی فصلت ). و فلسفه ی اعصار متأخر از جمله فلسفه ی مزجی و متعالی مکتب ملاصدرا که آمیزه ای از فلسفه، کلام و عرفان است و مهمترین تز آن، حرکت جوهری است، مبنا و مستند قرآنی دارد ( برای تفصیل بیشتر ـــــ « تعالیم فلسفی قرآن » در کتاب تاریخ فلسفه در اسلام، تدوین م.م.شریف، 195/1-221 ). 9 ) هنرهای اسلامی مخصوصاً ادبیات، معماری، خوشنویسی، و بخشی از موسیقی که مربوط به ترتیل و تغنی و همخوانی قرآن مجید و نیز قوالی در مجالس سماع صوفیانه و اعیاد مذهبی، همچنین کتابت و کتابسازی و کتاب آرایی با هنرهایی چون تذهیب و تشعیر و تجلید و کتیبه نویسی که جزو هنر معماری است و آرایش درون و بیرون مساجد و مقبره ها و نهادهای خیریه از جمله تکیه ها و حسینیه ها، و حتی آب انبارها، غالباً و به مناسبت از آیات قرآنی استفاده می شود، و در همه ی این هنرها و فنون جنبی دیگر، نفوذ قرآن بی حد و حساب و وصف ناپذیر است. ( نیز ـــــ خوشنویسی در فرهنگ اسلامی، تألیف آنه ماری شیمل، ترجمه ی اسدالله آزاد ). 10 ) علوم قرآنی و قرآن پژوهی، چنانکه در بخش مربوط به آن خواهد آمد و در سراسر این مقاله هم ملاحظه می گردد، در اطراف قرآن مجید و برای فهم و تفسیر آن و استفاده از قرآن شناسی در سایر علوم شرعی پدید آمده است. 11 ) از همه وسیعتر و عظیم تر، نفوذ قرآن در فرهنگ عامه و زندگی روزمره ی مسلمانان است. زیر گوش نوزاد مسلمان اذان می گویند و آیاتی از قرآن می خوانند. نام نوزاد را یا با تفأل و استخاره از قرآن انتخاب می کنند یا نام هایی را می نویسند و برای تبرک در میان صفحات قرآن قرار می دهند و قرعه وار یکی را بر می گیرند. همچنین نام فرزندان و روز و ساعت تولدشان را در صفحه اول یا آخر قرآن خانوادگی می نویسند. استخاره، یعنی مشورت با قرآن و راهنمایی خواسته از جنبه ی قدسی و غیبی قرآن، سابقه ای به طول تاریخ قرآن دارد. و در بعضی کتب که مخصوص نوادر و نکته ها و ظرایف است، از استخاره های تاریخی سخن می گویند ( نیزـــــ مقاله ی « استخاره » در همین کتاب ). در اغلب مراسم دینی و اجتماعی و اعیاد و در ایران بعد از انقلاب اسلامی در آغاز هر جلسه ی رسمی، اعم از علمی یا اداری یا سیاسی، آیاتی چند از قرآن مجید تلاوت می شود. قرآن همچنین در عبادت روزانه، نقش اساسی دارد زیرا به فرموده ی رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) « لا صلوه الا بفاتحه الکتاب » ( نماز جز با خواندن با فاتحه الکتاب درست نیست ). و اهل سنت 17 بار و شیعه، بسته به تفاوت مشرب ها حداقل 10 بار، سوره ی حمد را در نمازهای شبانروزی خود می خوانند. همچنین پس از قرائت سوره ی حمد به انتخاب خود، یک « سوره » یا مجموعه آیاتی از یک سوره ی قرآن را که اصطلاحاً به آن رکوع گفته می شود، می خوانند. تلاوت قرآن از عبادات مستحب مؤکد است و اغلب مسلمانان هر روزه بخشی از قرآن و در ماه رمضان یک دور قرآن را می خوانند. جز قاریان و مقریان و اهل تجوید و تلاوت و ترتیل و تغنی و خوشخوانان، که قرآن کریم مدار و موضوع اصلی علم و هنر آنان است و رموز و فنون درست خوانی را سینه به سینه و با سنت شفاهی و استاد – شاگردی از عهد رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) تاکنون ادامه داده اند، در عرف عادی و نظام آموزشی قدیم و جدید ایران و همه ی کشورهای اسلامی، تعلیم خواندن و درست خواندن و گاه حفظ قرآن، جزو اصلی ترین مواد درسی و آموزشی بوده و هنوز هم با شور و شوق بسیار ادامه دارد. برای این کار، غالباً از جزء آخر ( سی ام ) قرآن مجید یعنی جزء عم [ = عم یتسائلون، آغاز سوره ی نبأ ] استفاده می شود و به چنین جزوه ای، « عمِّ جزو » ( که بعضی به اشتباه عمه جزو می نویسند ) گفته می شود.
امروزه با گسترش امکانات صوتی و فنی و نیز جهانگیر شدن رسانه های گروهی، در تلاوت و ترتیل قرآن کریم، تحولی بزرگ پدید آمده است. خوشخوانی قاریان هنرمند را به صورت نوار کاست، ضبط می کنند. غالباً هر جزء قرآن را در یک نوار و مجموعاً کل قرآن را در 30 نوار یکساعته می خوانند و نوارهای کاست را به صورت یک مجموعه ی جمع و جور که به آسانی قابل حمل و نقل است در می آورند که « المصحف المرتَّل » ( = ترتیل قرآن، یا مصحف به ترتیل خوانده ) نام دارد. نیز از طریق رسانه ی رادیو و تلویزیون، ترتیل و تلاوت قرآن مجید را پخش می کنند. بسیاری از کشورهای اسلامی، از جمله ایران، ایستگاه خاصی به نام « رادیو قرآن » دارند که در تمام یا بعضی از ساعات شبانه روز، تلاوت و ترتیل قرآن را منتشر می سازند. یا از طریق تلویزیون، مجلس خوشخوانی قاریان و مقریان هنرمند را که گاه همراه با همخوانی است، همچنین مسابقات کشوری و بین المللی قرائت قرآن را نشان می دهند.
جنبه ی قدسی و حرمت والای قرآن باعث شده است که از آن برای حفظ و تعویذ استفاده کنند. از آیات قرآن، مخصوصاً آیه الکرسی ( بقره، 255 ) و آیه ی و ان یکاد ( آخرین دو آیه ی سوره ی قلم ) حرز و تعویذ به صورت حمایت و گردن آویز و بازوبند می سازند. بعضی از مسلمان ها همواره قرآن کوچکی به همراه دارند. رسم کتابت قرآن ( گاه تمامی قرآن ) بر پیراهن های مخصوص برای حفظ در جنگها و مخاطرات، امروزه کمتر و در گذشته، بیشتر معمول بوده است. گاه سوره ی « یس » را بر پارچه ای حلقوی شکل می نویسند که به آن، « حلقه ی یاسین » می گویند و اطفال را برای تبرک و حفظ از میان حلقه آن رد می کنند. گاه آیات قرآن به محلول آب و زعفران نوشته می شود و برای شفای امراض، مخصوصاً امراض روحی، به بیماران نوشانده می شود. قرائت سوره ی حمد برای بیمار، رسم کهنی بوده است ( حافظ گوید: فاتحه ای چو آمدی بر سر خسته ای[ =بیماری ] بخوان ). امروزه رسم قرائت فاتحه برای مرده و برای شادی روح او، و ترتیب مجالس ذکر و قرائت قرآن ( مجالس فاتحه ) برای بزرگداشت و طلب آمرزش روح درگذشتگان در سراسر جهان اسلام در شب وفات و روزهای سوم یا پنجم، هفتم، چهلم و سال – بسته به اختلاف آداب و رسوم هر منطقه – برقرار است. همچنین بعضی از مردم وصیت می کنند که از ثلث میراث آنان، یک یا چند دوره قرائت [ = ختم ] قرآن برای آنان به شیوه ی استیجاری و با پرداخت اجرت یا حق الزحمه از کسی یا کسانی خواسته شود.
درباره ی رعایت حرمت و احترام والا و عظیم قرآن، سخن بسیار است. بعضی پارسایان به احترام قرآن، در اتاقی که در آن مصحف می باشد، نمی خوابند. همچنین در آداب قرائت و تلاوت قرآن، صحبت کردن در اثنای تلاوت یا اظهار کسالت – از جمله خمیازه کشیدن – درست همچون هنگام نماز ممنوع شده است. اغلب فقهای اسلامی برمبنای آیه ی لاَ یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ‌ ( واقعه، 79 ) حکم به لزوم طهارت شرعی ( وضو داشتن ) برای خواندن قرآن یا دست زدن به آیات مقدس آن داده اند. نووی، که از حدیث شناسان و قرآن پژوهان نامدار است، بر آن است که مستحب است هنگامی که قرآن را به نزد کسی می آورند، به احترام آن از جای برخیزد ( مناهل العرفان، 404/1 ). به نظر می رسد که در میان کتب مقدس، هیچ کتابی همانند و هم چند قرآن در تمدن و فرهنگ و زندگی روزمره ی پیروانش نفوذ نداشته باشد.

26 ) علوم قرآنی:
علوم قرآنی اصطلاحی است نسبتاً جدید ولی مصداق آن کهن و تاریخ آن به قدمت تاریخ قرآن است. و مراد از آن علومی است که پیرامون و بر محور قرآن شکل گرفته و رشد کرده و هدف آن شناخت همه ی شئون مربوط به قرآن اعم از تاریخ و تفسیر و صورت و محتوا و نهایتاً استفاده ی بهتر از قرآن در حوزه ی علوم شرعی و معارف دینی است. این علوم عبارتند از 1 ) تاریخ قرآن ( ـــــ مقاله ی « تاریخ قرآن » در همین کتاب. گفتنی است که مقاله ی حاضر یعنی قرآن و قرآن پژوهی دربردارنده ی یک دوره ی موجز از تاریخ قرآن است ). 2 ) علم تفسیر. 3 ) علم قرائت و تجوید و ترتیل. 4 ) علم رسم عثمانی، یعنی شناخت چگونگی رسم الخط و املای قدیمی و ثابت قرآن مجید. 5 ) علم اعجاز قرآن. 6 ) علم اسباب نزول. 7 ) علم ناسخ و منسوخ. 8 ) علم محکم و متشابه. 9 ) علم شناخت مکی و مدنی. 10 ) علم اعراب. 11 ) علم غریب القرآن و مفردات قرآن و وجوه و نظایر ( واژگان شناسی قرآن ). 12 ) علم قصص. 13 ) فقه قرآن یا احکام القرآن. شاید فن ترجمه قرآن را بتوان ملحق به علم تفسیر شمرد. سابقه ی علوم قرآنی بسیار کهن است، و بعضی از علوم قرآنی که عمدتاً نقلی و متکی بر حدیث است مانند ناسخ و منسوخ و اسباب النزول، قدمتش به اندازه ی قدمت علم حدیث و احادیث مروی از معصومین (علیهم السّلام) است. اما علم رسم عثمانی، همزمان با تدوین و جمع عثمانی و تهیه ی نسخ نهایی و رسمی قرآن ( معروف به مصحف امام و مصحف عثمانی ) پیدا شده است. و بسیاری از فقهای مذاهب اسلام، تغییر و تبدیل آن را شرعاً جایز ندانسته اند. و قرآن رسمی جهان اسلام که در عصر جدید با اتکا به اساسی ترین منابع قدیم تهیه و چاپ شده است بر مبنای همین رسم یا رسم الخط عثمانی است. این رسم الخط، طبعاً تفاوت هایی با رسم الخط امروز عربی و فارسی دارد و برای فارسی زبانان حتی تحصیلکرده ها « دشوارخوان » است زیرا در آن بسیاری الفها به کتابت درنمی آیند از جمله آنکه به جای سلطان، سلطن، و به جای یانوح، ینوح ( با الفی کوتاه بالای طا یا نون ) نوشته می شود. ولی حق با کسانی است که طرفدار تثبیت و استانداردشماری رسم عثمانی هستند زیرا اصلاحات املایی و رسم الخط بر وفق مشرب ها و مکتب های زبانی و زبان شناختی یا سلیقه ای پایان ندارد، و اصولاً هر کاری کنیم و هر تدبیری بیندیشیم، قرآن خوانی درست نیاز به آموزش خاص خود دارد، و صرف داشتن سواد و تحصیلات و فرهنگ برای درست خوانی قرآن کفایت نمی کند. سابقه ی علم قرائت و شناخت اختلاف قراآت نیز به صدر اول و عصر رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و صحابه برمی گردد. ولی بعض علوم قرآنی مانند علم اعجاز قرآن، یا اعراب قرآن متأخرتر است. زرقانی می نویسد: 1 ) نخستین اثری که در علوم قرآنی تدوین شده است البرهان فی علوم القرآن اثر علی بن ابراهیم بن سعید مشهور به حوفی ( م 330 ق ) است که در 30 مجلد بوده و نسخه ی خطی 15 جلد آن در دارالکتب المصریه محفوظ است. سایر آثاری که در علوم قرآنی و مشتمل بر همه یا غلب علوم و فنون نامبرده تدوین شده است عبارتند از: 2و 3 ) فنون الافنان فی علوم القرآن و نیز کتاب المجتبی فی علوم تتعلق بالقرآن؛ هر دو، اثر ابن جوزی ( م 597 ق ) و هر دو محفوظ در دارالکتب المصریه در قاهره. 4 ) جمال القراء، اثر علم الدین سخاوی ( م 641 ق ). 5 ) المرشد الوجیز، اثر ابوشامه ( م 665 ق ) ( این اثر به طبع رسیده است ). 6 ) البرهان فی علوم القرآن، اثر بدرالدین زرکشی ( م 794 ق ). این اثر عظیم و خوش تدوین چهار جلدی که به تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم به طبع رسیده است اساس و منبع اصلی اتقان است. 7 ) مواقع العلوم من مواقع النجوم، اثر جلال الدین بلقینی ( م 824 ق ). 8 ) الاتقان فی علوم القرآن، اثر محدث و قرآن پژوه مصری، ایرانی تبار، جلال الدین سیوطی ( م 911 ق ). این اثر مهمترین اثر در علوم قرآنی شمرده می شود و از آن، سه ترجمه به فارسی موجود است. یکی ترجمه ی قدیمی ( که نسخه ی خطی اش در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است ) دوم به قلم آقای محمد جعفر اسلامی تحت عنوان دایره المعارف قرآن، و سومی به قلم حجه الاسلام سیدمهدی حائری قزوینی ( درباره ی این ترجمه و این کتاب ـــــ مقاله ی « ترجمه ی اتقان » نوشته ی بهاءالدین خرمشاهی در کتاب سیر بی سلوک، و کتاب حاضر ). متن عربی هم بارها به طبع رسیده است. بهترین طبع آن، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، در چهار مجلد، است. در عصر جدید در جهان اسلام چند اثر قابل توجه در علوم قرآنی پدید آمده است که مهمترین آنها عبارتند از: 9 ) مناهل العرفان فی علوم القرآن، اثر محمد عبدالعظیم زرقانی در 2 مجلد. 10 ) مباحث فی علوم القرآن، اثر صبحی صالح که بارها تجدید طبع یافته و به صورت ناقص به فارسی ترجمه شده است. 11 ) المعجزه الکبری، اثر محمد ابوزهره ( ترجمه ی فارسی تحت عنوان: معجزه ی بزرگ، پژوهشی در علوم قرآنی، به قلم ذبیحی ). به نظر می رسد اغلب علوم قرآنی در مقاله ی حاضر معرفی شده است و لزومی ندارد که تکرار شود. فقط بحث کوتاهی درباره ی نخستین علم، یعنی « تاریخ قرآن » لازم می نماید. تاریخ قرآن عبارت است از علم و مباحث مربوط به توصیف و تحلیل سرگذشت نزول و کتابت و جمع و تدوین وحی قرآنی، و سیر هزار وچهارصد ساله ی کتابت. تا طبع آن در اعصار جدید، و استطراداً بعضی از علوم قرآنی دیگر چون ناسخ و منسوخ و مکی و مدنی را هم دربرمی گیرد. این اصطلاح در عصر جدید وضع شده است ولی مباحث و مصادیق آن طبعاً کهن است، چنان که فی المثل کتب حدیث فریقین، نخستین و مطمئن ترین منبع درباره ی چگونگی وحی و کتابت و جمع و تدوین قرآن است. در قرون جدید، در جهان اسلام و جهان اسلام شناسی، کتاب های مفرد مهمی در زمینه ی تاریخ قرآن و غالباً با همین نام تألیف و منتشر شده است از جمله ی: تاریخ قرآن، اثر نولدکه، و مقدمه بر ترجمه ی قرآن، اثر ریجارد بل، ویراسته ی مونتمگری وات، و تاریخ القرآن اثر عبدالصبور شاهین، تاریخ قرآن اثر ابوعبدالله زنجانی، تاریخ قرآن اثر محمود رامیار ( م 1363 ش )، پژوهشی در تاریخ قرآن اثر دکتر محمدباقر حجتی، تاریخ جمع قرآن کریم اثر سید محمدرضا جلالی نایینی ( برای تفصیل ـــــ مقاله ی « تاریخ قرآن » در همین کتاب ).
در پایان این مبحث، گفتنی است که شیعیان به اندازه ی اهل سنت کتاب های کلی و جامع در زمینه ی علوم قرآنی تدوین نکرده اند. بعضی برآنند که اصولاً شیعیان به اندازه ی اهل سنت، اهتمام به قرآن پژوهی نکرده اند. این حکم تا آنجا که مصداق و مستند دارد درست است، چنان که فی المثل در حوزه ی تشیع، کتابی همانند برهان زرکشی یا اتقان سیوطی تدوین نشده است. اما از آنجا که قرآن به تساوی و به یک اندازه برای اهل سنت و اهل تشیع اهمیت داشته و دارد، لذا شیعه نیز تقریباً بدون گرفتاری عقیدتی یا کلامی، به آثار قرآن پژوهی از جمله تفاسیر اهل سنت مراجعه و از آنها استفاده می کرده و از تدوین کتبی همانند آنها بی نیاز می شده است. به عبارت دیگر شیعه به قرآن پژوهی چندان ارج می نهاده است که بی محابا از آثار رقیب عقیدتی خود استفاده می کرده است، و این جای تصویب و تحسین دارد، نه سرزنش یا تخطئه. برای آنکه ملاحظه شود که علوم قرآنی و قرآن پژوهی در میان شیعه مهجور نبوده است به مقاله ی بسیار مفصل « تفسیر و تفاسیر شیعه » و نیز مقاله های تجوید در دایره المعارف تشیع مراجعه شود. همچنین ناگفته نماند که یکی از جامع ترین منابع قرآن پژوهی و علوم قرآنی شیعه ی امامیه در کتاب بحارالانوار ( مجلدات 92 و 93 ) مجلسی است که طبعاً از کتب متقدمین شیعه برگرفته شده است.

27 ) چاپ قرآن:
مصاحف امام، یا مصحفهای عثمانی پنج – ششگانه، که پیش از سال 30 هجری به مراکز آن روز جهان اسلام فرستاده شد، مورد استفاده و احترام بسیار قرار گرفت، و در عصر حجاج ( م 95 ق ) اصلاحاتی در رسم الخط آن وارد شد و تا قرن سوم دستخوش اصلاحاتی از جمله نقطه گذاری حروف و اعرابگذاری شد. اما بر خود این پنج -شش نسخه، تاریخی طولانی و تاریک گذشته است. سه جهانگرد نامدار جهان اسلام، یعنی ابن جبیر ( م 614 ق )، یاقوت ( م 626 ق ) و ابن بطوطه ( م 779 ق )، هر سه در عصر خویش از مصحف عثمانی محفوظ در جامع کبیر دمشق – که مورد احترام فوق العاده ی مردم بوده است – دیدن کرده اند. اما بدبختانه این نسخه در آتش سوزی 1310 ق از میان رفته است. سایر مصحف های عثمانی هم سرنوشت نامعلومی یافته اند و با آنکه حتی نمونه هایی از بعضی از آنها به طبع رسیده است ( از جمله در پطروگراد / لنینگراد، در سال 1904 م، در 50 نسخه ) اما امروزه، نشانه و اثر روشنی از آنها در دست نیست و حتی تاریخ روشنی از سیر و سرنوشت آنها در کتب تاریخ قرآن نیامده است. « اما فقدان نسخه های اصلی زمان عثمانی زیانی در بر ندارد زیرا نسخه های قرآن از همان روزهای اول هزاران هزار نوشته شده و سینه به سینه و دست به دست گشته است تا امروز به ما رسیده است » ( تاریخ قرآن، رامیار، 470 ). مهمترین مجموعه ها یا گنجینه های نسخ خطی اعم از تذهیب شده یا خوشنوشته یا ساده ی قرآن مجید عبارتند از: 1 ) موزه ی قرآن وابسته به آستان قدس رضوی، که تعداد نسخه های قرآنی آن تا سال 1346 ش، چهارهزار و پانصد نسخه بوده است، و امروزه به ده هزار نسخه می رسد. « قدیمترین قرآن وقفی موجود در این گنجینه، تاریخ سال 393 ق رادارد. و قرآن بعدی مورخ 421 ق است » ( راهنمای گنجینه ی قرآن، تألیف احمد گلچین معانی، مقدمه ). 2 ) مجموعه یا گنجینه ی دیگر، متعلق به کتابخانه سلطنتی سابق ایران است که فهرست قرآن های خطی آن را خانم بدری آتابای نوشته و منتشر کرده است. 3 ) موزه توپ قاپی سرای در ترکیه. 4 ) دارالکتب المصریه در قاهره. 5 ) در اروپا، مجموعه ی شخصی چستربیتی نفیس ترین کلکسیون نسخه های خطی قرآن در جهان به شمار می آید. کهن ترین قرآن کامل در این مجموعه قرآنی است به قلم ابن بواب ( ـــــ دایره المعارف تشیع ) و با تاریخ 391 ق گفتنی است که این مجموعه، چند معرفی و فهرست نگاری دارد که فنی ترین آن به قلم آرتور جان آربری اسلام شناس نامدار ( و نیز مترجم قرآن به انگلیسی ) است. اسلام شناس دیگری به نام مارتین لینگز نیز چند آلبوم مشروح از مجموعه های مهم قرآن های خطی را، از جمله آنچه در کتابخانه موزه بریتانیا محفوظ است، منتشر کرده است.
تاریخ چاپ قرآن به آغاز رواج چاپ در اروپا و جهان باز می گردد. متن عربی قرآن، نخستین بار به وسیله پاگانینی در ونیز در فاصله ی سال های 1503 تا 1523 م به چاپ رسید ( دایره المعارف فارسی ) ( صبحی صالح، این تاریخ را حدود 1530 م یاد می کند ) و کلیه ی نسخه های آن به دستور پاپ جمع آوری و نابود شد. سپس ابراهام هینکلمان آن را در سال 1694 در هامبورگ به چاپ رساند. یکی از مهم ترین چاپ های قدیم و صحیح قرآن در اروپا چاپ فلوگل است ( 1834 م، لایپزیک ). پس از چاپ ایتالیا و آلمان که به آن اشاره شد، اولین باری که متن قرآن برای مسلمانان چاپ شد، در روسیه در سال 1787 م در سن پطرزبورگ بود. درباره ی اولین طبع قرآن در ایران، منابع اختلاف دارند. بعضی اولین چاپ قرآن را در تبریز به سال 1242 ق یاد می کنند ( تاریخ جمع قرآن کریم، جلالی نایینی، 406 ق )، بعضی 1244 ق ( دایره المعارف فارسی )، و بعضی 1246 ق ( « قرآن های چاپی »، نوشته ی کاظم مدیر شانه چی، مشکوه، شماره ی 2، ص 135 ) ( برای تفصیل بیشتر درباره ی سایر طبع های قرآن مجید، و طبع آن در سایر کشورهای جهان اسلام به منابع نامبرده مراجعه شود ).
نقطه ی عطف مهم در طبع منقح و علمی قرآن مجید، طبع قاهره است. صبحی صالح می نویسد: « در قاهره، در سال 1342 ق / 1923م، چاپ زیبا و دقیقی از قرآن کریم، تحت اشراف مشیخه ی الازهر، به اهتمام هیأتی که ملک فؤاد اول تعیین کرده بود، منتشر گردید. این مصحف بر وفق روایت حفص از قرائت عاصم تدوین شده بود و عالم اسلامی، استقبال شایانی از آن کرد » ( مباحث فی علوم القرآن، ص 100 ). مصحف قاهره، مبنای کتابت خوشنویس نامدار سوری، عثمان طه، قرار گرفته و مصحف خوشنوشته ی او در قطع های مختلف به تیراژ وسیع در سوریه انتشار یافته، و سپس در حدود ده سال پیش ( سال های اولیه ی آغاز قرن پانزدهم هجری ) مجمع ملک فهد، خاص طبع مصحف در مدینه، با تعیین گروهی از خبرگان قرآن شناس و تحقیقات علمی و فنی بسیار، همان مصحف کتابت عثمان طه را که در واقع مصحف قاهره است، با بهترین امکانات فنی و چاپی امروز، به زیباترین وجهی به طبع رسانده است و سالانه بیش از 2 میلیون نسخه از آن را تجدید طبع کرده به حجاج و نهادهای دینی سراسر جهان اهدا می کند. به این ترتیب این مصحف که بر مبنای رسم الخط عثمانی کهن کتابت شده است، و خوشبختانه قرائت آن ( حفص از عاصم ) مورد قبول و استناد شیعه ی امامیه هم هست، در جهان اسلام و سراسر جهان قبول عام و خاص یافته است و می توان آن را مصحف رسمی جهان اسلام تلقی کرد. و این امر در ائتلاف بین فریقین اثری بسزا دارد. ( برای تفصیل در این باره ـــــ « قرآن کریم به کتابت عثمان طه » نوشته ی بهاءالدین خرمشاهی در سیر بی سلوک، و کتاب حاضر؛ نیز ـــــ خاتمه الطبع همین مصحف که اسناد علمی قرائت و کتابت و علائم سجاوندی آن را شرح داده است ).

28 ) منابع قرآن پژوهی:
در سراسر این مقاله، در هر بحث و بخش فرعی، به امهات منابع و متون آن زمینه اشاره کرده ایم. در اینجا به بعضی از منابع و مراجع کلی قرآن پژوهی اشاره می شود

الف ) فرهنگ های قرآن:
چنان که اشاره شد اغلب لغت نامه های عربی، از لسان العرب و پیش از آن گرفته تا المعجم الوسیط و پس از آن، همه دارای شواهدی از مفردات و ترکیبات قرآن هستند. علاوه بر این منابع عمومی، فرهنگ های خاص واژگان قرآن مجید هم از همان صدر اول، تدوین شده است. قدیمترین واژه نامه قرآن، مسائل نافع بن ازرق ( یعنی سؤالات لغوی نافع از ابن عباس ) است که تماماً در اتقان سیوطی آمده است. ( متن اصلی، 67/2-105 ). روایت دیگری از این لغات همان است که تحت عنوان معجم غریب القرآن، مستخرج از صحیح بخاری، به طبع رسیده است، و کمابیش همان واژگان را از طریق ابن ابی طلحه از ابن عباس روایت می کند. واژه نامه های قدیمی دیگر قرآن عبارتند از: مجاز القرآن، ابوعبیده معمر بن مثنی ( م 210ق ) ( که در واقع کمی فراتر از واژه نامه است و ترکیبات و عبارات دشوار و « مجازی » را هم شرح می دهد ). تأویل مشکل القرآن، و تفسیر غریب القرآن، هر دو اثر ابن قتیبه ( م 276 ق ). سپس به مفردات راغب اصفهانی ( م 401 ق ) می رسیم که نام کامل یا امروزین آن، معجم مفردات الفاظ القرآن است و بارها به طبع رسیده است و اخیراً به فارسی هم ترجمه شده است. دیگر از فرهنگ های قرآن می توان از این آثار نام برد: قاموس القرآن، دامغانی، دارای ترجمه ی فارسی، وجوه قرآن، اثر تفلیسی که مانند لسان التنزیل ( مجهول المؤلف ) و ترجمان القرآن میرسید شریف جرجانی عربی – فارسی است. از مؤلفات شیعه، مجمع البحرین، اثر طریحی که فرهنگ لغت قرآن و حدیث است، نیز تفسیر غریب القرآن از همو معتبر است. در عصر جدید، در واژه نامه ی قرآن از مؤلفان شیعه شایان ذکر است: قاموس القرآن ( 7 جزء در 3 مجلد ) اثر سید علی اکبر قرشی، و التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، اثر حسن مصطفوی که تاکنون ( 1372 ش ) 11 جلد از آن انتشار یافته است و احتمالاً به 14 یا 15 مجلد بالغ خواهد شد.

ب ) دایره المعارف های قرآن:
در این زمینه تاکنون دو اثر تدوین و طبع شده است: 1 ) الموسوعه القرآنیه، جمع و تصنیف ابراهیم الابیاری ( 11 مجلد، 1405 ق ). 2 ) دایره الفراید، در فرهنگ قرآن، تألیف دکتر سید محمدباقر محقق که تاکنون 5مجلد از آن انتشار یافته است. نیز: دانشنامه ی قرآن و قرآن پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، انتشارات دوستان، 2 جلد.

ج ) فهارس قرآن:
فهرست های قرآنی دو گونه اند: یا لفظی اند، یا موضوعی. فهرست لفظی یعنی فهرست کلمات قرآنی را کشاف الآیات ( در عرف فارسی: کشف الآیات ) نیز گفته اند، که تدوین آنها تاریخی سه چهار قرنه دارد. کشف الآیات که به آن آیه یاب هم می گویند با کشف الکلمات که به آن واژه نما= کنکور دانس ) هم می گویند از نظر فنی فرق دارد. زیرا اولی که می خواهد آیه را ( با ذکر بخشی ازآن ) بازیابی کند، فقط کلمات کلیدی را فهرست می کند و حروف و کلمات غیرکلیدی ( مانند الذی یا الذین ) را رها می کند، ولی دومی می خواهد از همه ی الفاظ قرآنی، حتی حروف ( حتی واو ) فهرستی کامل به دست دهد. ولی خواه ناخواه اشتراک و شباهت ساختاری بین آنها هست. یکی از مهم ترین و معروف ترین کشف الکلمات قرآن مجید، نجوم الفرقان فی اطراف القرآن، اثر گوستاو فلوگل ( 1802-1870 م ) مستشرق و قرآن پژوه آلمانی است که آن را همراه با قرآن مصحح خود انتشار داده است. در عصر جدید، شادروان محمود رامیار ( م 1263 ش ) قرآن پژوه نامدار و نویسنده ی بهترین تاریخ قرآن به زبان فارسی، فهرست الفاظ یا فهرست کلمات که همانند یک کشف الآیات الفبایی است، تدوین کرده است. ترتیب الفبایی این اثر، طبق ظاهر کلمات است، نه ماده ی اصلی، لذا برای ایرانیان آسان یاب تراست، و همراه با قرآن کتابت مصطفی نظیف ( قدرغه لی ) در سال 1345 ش به طبع رسیده است ( تحت عنوان قرآن مبین و فهارس القرآن ). مشهورترین و متداول ترین کشف الآیات، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، تدوین محمد فؤاد عبدالباقی ( م 1388ق ) است که کلمات کلیدی قرآن را طبق ماده ی آنها، به ترتیب الفبایی، همراه بخشی از آیه، با ذکر مکی ( = ک ) و مدنی ( = م ) آنها و شماره و نام سوره، و شماره آیه، یاد کرده است؛ و کتابی است کم حجم و پرفایده. گفتنی است که رقم آیات این اثر با قرآن طبع ملک فؤاد ( = مصحف قاهره ) و از آنجا با مصحف المدینه – که در بخش « چاپ قرآن » تفصیلاً معرفی اش کردیم – همخوان است. آخرین دستاورد علمی در این زمینه، فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم / المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن الکریم، اثر قرآن پژوه شیعی معاصر دکتر محمود روحانی است در 3 مجلد که به ترتیب الفبایی حروف ظاهر ( و نه ماده ی کلمات ) تدوین شده است ( برای آگاهی از پیشینه ی تدوین « کشف الآیات و کشف الکلمات » های قرآن مجید و ملاحظه ی نمونه یا تصویری از آنها، ـــــ مجلد اول همین اثر ).
بعضی فهرست های موضوعی قرآن کریم، فهرس المطالب، یا کشف المطالب یا تفصیل الآیات نام دارد. معروفترین و کم فایده ترین اثر در این زمینه، تفصیل الآیات، اثر ژول لابوم ( م 1876 م ) مستشرق فرانسوی است که کل قرآن را به 18 باب و جمعاً 350 موضوع تقسیم کرده است. کشف المطالب اعتماد السلطنه فهرست موضوعی گسترش یافته تری است بر مبنای همین اثر ژول لابوم. فهرس المطالب مرحوم رامیار، که همراه با فهرست کلمات یا فهرس الالفاظ پیشگفته است، روایت گسترش یافته تر همان است. جامع ترین و روشمندترین فهرست موضوعی قرآن که با استفاده از شیوه های نوین فهرست سازی تحلیلی تدوین شده، فرهنگ موضوعی قرآن مجید / الفهرس الموضوعی للقرآن الکریم، تدوین کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی است ( طبع دوم، الهدی، 1369 ش ) ( برای اطلاع از کم و کیف سایر فهرست های موضوعی قرآن، ـــــ مقدمه همین اثر ).

د ) فهرست آثار قرآن پژوهی و کتاب شناسی های قرآن:
مرجع مهم دیگری که جزو مفیدترین و ضروری ترین ابزار تحقیق است، کتاب شناسی ها و فهرست هایی است که « آثار قرآن پژوهی » را ثبت کرده است. در فهرست ابن ندیم یا کشف الظنون حاجی خلیفه، یا الذریعه ی آقابزرگ تهرانی صدها اثر قرآنی و قرآن پژوهی، به نحو پراکنده، و ذیل عنوان یا موضوع آنها، معرفی شده است. چنانکه در الذریعه، ذیل کلمه ی « تفسیر » بیش از 340 تفسیر شیعه معرفی شده است. ولی کتاب شناسی قرآن به شیوه اثری مفرد و مستقل که فقط در بردارنده ی آثار قرآنی است، در عصر جدید پدید آمده است. و پیش از ظهور کتاب شناسی ها، در بعضی از فهرست های کتابخانه ها و کتاب شناسی های عام، بسیاری از آثار قرآن پژوهی ثبت شده است. مهمترین و پرمحتواترین اینگونه فهرست ها عبارتند از: 1 ) تاریخ التراث العربی، اثر فؤاد سرگین، ج1. 2 ) فهرست نسخه های خطی فارسی، نگارش احمد منزوی ( تهران، 1348 ش )، 1/1-131 که 1.151 نسخه ی خطی در زمینه ی قرآن پژوهی را معرفی کرده است. 3 ) فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه، وضع و تدوین صلاح محمد الخیمی ( دمشق، 1404-1405 ق ). 3 جزء از این فهرست مفصل چندجلدی که به عربی نگاشته شده و مخطوطات کتابخانه ی ظاهریه ی دمشق را معرفی می کند؛ درباره ی علوم قرآنی و آثار قرآن پژوهی است. 4 ) ادبیات فارسی، بر مبنای تألیف استواری، ترجمه یو.ا. برگل، ترجمه ی یحیی بن آرین پور ( و دیگران )، تحریر احمد منزوی ( تهران، 1362 ش ) ( گفتنی است که در اینجا، مراد از « ادبیات » فن یا هنر ادبیات نیست، بلکه « منابع و متون » است. ) 5 ) فهرست موضوعی نسخه های خطی عربی کتابخانه های جمهوری اسلامی ایران، علوم قرآنی، بخش اول قرائت و تجوید، نگارش دکتر سید محمدباقر حجتی ( تهران، 1370 ش ).
اما « کتاب شناسی های قرآن » چند فقره در عصر جدید تدوین شده که مهمترین آنها، عبارت است از: 1 ) مصنفات القرآن الکریم، تدوین علی شواخ اسحاق ( 4 ج، الریاض، 1403 ق ). ( برای نقد و معرفی آن ـــــ مقاله ی بهاءالدین خرمشاهی در مجله ی تحقیقات اسلامی، سال چهارم، شماره 1 و 2، 1368 ش؛ همچنین کتاب حاضر ). 2 ) المعجم الدراسات القرآنیه، که احتمالاً 20 هزار مدخل را اعم از چاپی و خطی و کتاب و مقاله به هر زبانی در بر می گیرد، اثر عبدالجبار رفاعی که دو مجلد آن در سال 1372 ش از سوی « مرکز فرهنگ و معارف قرآن » انتشار یافته است و انتشار باقی مجلدات ادامه دارد. 3 ) معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعه الامامیه، اثر عامر الحدو. 4 ) یک کتاب شاسی قرآن به زبان اردو هم منتشر شده است. برای تحقیقات مستشرقان و قرآن پژوهان اروپایی نگاه کنید به مقدمه بر قرآن، اثر ریچارد بل ( مترجم قرآن به انگلیسی )، بازنگریسته و پیراسته مونتگمری وات.
برای حسن ختام باید از محصولات علمی قرآن پژوهی در عصر حاضر که در شهر مقدس قم انجام می گیرد یادی کرد. مرکز فرهنگ و معارف قرآن در قم، فقط آثار قرآن پژوهی انتشار می دهد ( مانند مفتاح التفاسیر و تفسیر راهنما ) و مهمترین فرآورد عملی اش، برنامه کامپیوتری فرهنگ موضوعی قرآن به نام « تبیان » است که در معرض فروش است. « دارالقرآن الکریم » زیر نظر آیت الله العظمی گلپایگانی نیز کنفرانس های سالانه تحقیقات قرآنی برگزار می کند و در تدارک یک دایره المعارف موضوعی قرآنی است و یکی از بهترین فرآورده های قرآن پژوهی اش، انتشار نشریه یا فصلنامه ی خاص تحقیقات قرآنی به زبان عربی است به نام رساله القرآن ( شماره ی اول محرم 1411 ق، شماره ی دهم ربیع الثانی 1413 ق ) و نشر آن منظماً ادامه دارد. نیز نشریه ای خاص تحقیقات قرآنی یا قرآن پژوهی، تحت عنوان بینات از آغاز سال 1373 به صورت فصلنامه، از سوی مؤسسه معارف اسلامی امام رضا (علیه السّلام) در قم انتشار می یابد.
منابع تحقیق:
در متن مقاله یاد شده است. نیز مقاله ی « قرآن » در دایره المعارف اسلام ( به انگلیسی، طبع اول و دوم )، در دایره المعارف دین ( به انگلیسی، ویراسته م. الیاده )، و در دایره المعارف فارسی.
منبع مقاله :
خرمشاهی، بهاء الدین؛ (1389 )، قرآن پژوهی (1)، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم.