دو مسأله را باید از همدیگر تفکیک کرد: یکی مسأله اشتراک تمام انبیای الهی در اصل رسالت و نبوت و دیگری فضیلت و برتری برخی انبیا بر انبیای دیگر.
انبیای الهی در اصل رسالت و نبوت و مبعوث بودن از جانب خداوند با همدیگر مشترک اند، و همه انبیای الهی از جانب خدا مبعوث شده اند، آیاتی از قرآن کریم ناظر به این معناست و این حقیقت را از زبان مومنان بیان می کند که می گویند ما بین انبیای الهی فرق نمی گذاریم، به این معنا که همه انبیای الهی از آدم تا خاتم همه را رسولان الهی می دانیم، این معنا منافات ندارد با این که برخی بر برخی دیگر تفاضل و برتری داشته باشد. این معنا در پاره ای از آیات قرآن کریم آمده است:
قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلی إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عیسی وَ ما أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ.[2] بگویید: «ما به خدا ایمان آوردهایم و به آنچه بر ما نازل شده و آنچه بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و پیامبران از فرزندان او نازل گردید، و (همچنین) آنچه به موسی و عیسی و پیامبران (دیگر) از طرف پروردگار داده شده است، و در میان هیچ یک از آنها جدایی قائل نمیشویم، و در برابر فرمان خدا تسلیم هستیم (و تعصبات نژادی و اغراض شخصی، سبب نمیشود که بعضی را بپذیریم و بعضی را رها کنیم.)»
آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصیرُ.[3] پیامبر، به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده، ایمان آورده است. (و او، به تمام سخنان خود، کاملًا مؤمن میباشد.) و همه مؤمنان (نیز)، به خدا و فرشتگان او و کتاب ها و فرستادگانش، ایمان آوردهاند (و میگویند:) ما در میان هیچ یک از پیامبران او، فرق نمیگذاریم (و به همه ایمان داریم). و (مؤمنان) گفتند: «ما شنیدیم و اطاعت کردیم. پروردگارا! (انتظارِ) آمرزش تو را (داریم) و بازگشت (ما) به سوی توست.».
قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ ما أُنْزِلَ عَلی إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِیَ مُوسی وَ عیسی وَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ.[4] بگو: «به خدا ایمان آوردیم و (همچنین) به آنچه بر ما و بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل گردیده و آنچه به موسی و عیسی و (دیگر) پیامبران، از طرف پروردگارشان داده شده است ما در میان هیچ یک از آنان فرقی نمیگذاریم و در برابرِ (فرمان) او تسلیم هستیم.»
مسأله دوم فضیلت و برتری برخی از انبیای الهی بر بعض دیگر است، این نیز حقیقتی است انکار ناپذیر زیرا هیچ تردیدی نیست که انبیای اولوا العزم بر انبیای دیگر فضیلت و بر تری دارند، و انبیای اولواالعزم نیز برخی بر برخی دیگر برترند، و این حقیقت منافات با اشتراک همه در اصل نبوت ورسالت نبوت ندارند، همانند این است که سفیر یک کشور هم مسوولیت برقراری روابط با کشور دیگر را دارد، و فرستاده ویژه نیز این مسوولیت را دارد و وزیر خارجه هم مسوولیت دارد ولی معنای این رسالت این نیست که سطح وزیر خارجه با سفیر همسان است. با توجه به همین فضیلت و برتری برخی از انبیای الهی بر برخی دیگر، قرآن کریم به این مطلب اشاره می کند:
تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَیْنا عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُس.[5] بعضی از آن رسولان را بر بعضی دیگر برتری دادیم برخی از آنها، خدا با او سخن میگفت و بعضی را درجاتی برتر داد و به عیسی بن مریم، نشانههای روشن دادیم و او را با «روح القدس» تأیید نمودیم.
و روایات متعددی نیز بر این معنا دلالت دارد:
در روایتی امام علی (ع) می فرماید: فَوَ اللَّهِ مَا أعْطَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِیّاً وَ لَا مُرْسَلًا دَرَجَهً وَ لَا فَضِیلَهً إِلَّا وَ قَدْ جَمَعَهَا لِمُحَمَّدٍ ص وَ زَادَهُ عَلَی الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ أَضْعَافاً مُضَاعَفَهً وَ لَقَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا ذَکَرَ لِنَفْسِهِ فَضِیلَهً قَالَ وَ لَا فَخْرَ وَ أَنَا أذْکُرُ لَکَ الْیَوْمَ مِنْ فَضْلِهِ مِنْ غَیْرِ إِزْرَاءٍ عَلَی أَحَدٍ مِنَ الْأَنْبِیَاءِ مَا یُقِرُّ اللَّهُ بِهِ أَعْیُنَ الْمُؤْمِنِینَ شُکْراً لِلَّهِ عَلَی مَا أعْطَی مُحَمَّداً ص الْآنَ.[6] سوگند به خدای متعال که خداوند هیچ نبی و رسولی را درجه و فضیلتی عطا نکرد، مگر آن که آن فضیلت و درجه را برای پیامبر داده است، و او را بر سایر انبیا و مرسلین چند برابر آن افزوده است، و پیامبر هر گاه فضیلتی را برای خویش ذکر می نمود می فرمود: از باب تفاخر نیست، و من امروز فضایلی را ذکر می کنم تا چشم مومنان را روشن کنم بدون آن که قصد بیان منقصت سایر انبیا را داشته باشم، و خدای متعال را بر آن چه بر پیامبر عطا فرموده سپاس می گویم.
در روایت دیگر امام صادق (ع) می فرماید: وَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً خَیْراً مِنْ مُحَمَّدٍ ص وَ لَا وَصِیّاً خَیْراً مِنْ وَصِیِّهِ.[7] خدای متعال هیچ پیامبری را برتر از پیامبر اسلام مبعوث نکرده است، و نه وصی بهتر و برتر از او قرار وصی او قرار داده است.
در روایت دیگری امام کاظم می فرماید: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً قَطُّ إِلَّا عَاقِلًا وَ بَعْضُ النَّبِیِّینَ أَرْجَحُ مِنْ بَعْضٍ.[8] خدای متعال هیچ پیامبری را نفرستاد مگر این که از عقل برخوردار بوده است و بعض انبیا را بر بعض دیگر برتری داده است.
در روایت دیگر نیز از امام کاظم آمده است: مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا وَ مُحَمَّدٌ ص أَعْلَمُ مِنْه.[9] خدای متعال هیچ پیامبری را نفرستاده مگر آن که پیامبر اسلام اعلم از اوست.
در روایت دیگر ابن عباس از پیامبر نقل می کند که فرمود: وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً أکْرَمَ عَلَیْهِ مِنِّی وَ لَا أوْصِیَاءَ أکْرَمُ عَلَیْهِ مِنْ وَصِیِّی عَلِیٍّ.[10] قسم به خدای که مرا فرستاده است هیچ پیامبری گرامی تر از من نزد خدا نیست، و هیچ وصیی گرامی تر از وصی من علی بن ابی طالب نیست.
در نتیجه برتری بعض انبیا بر بعض دیگر منافات با اصل اشتراک انبیا در اصل رسالت و نبوت ندارد و این دو مربوط به دو مسأله اند و با همدیگر تنافی و تضادی ندارند. و علامه طباطبایی به این معنا به نحو بسیار روشنی اشاره داشته و می گوید:
آیه مبارکه تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ، دلالت دارد بر این که خدای سبحان انبیا را در یک درجه قرار نداده، بلکه بین آنان برتری نهاده است، بعضی برتر از بعضی دیگر هستند، و بعضی پائینتر از بعض دیگر، ولی همه آنها دارای فضیلت هستند، چون رسالت فی نفسه فضیلت است که در همه آنان هست. پس در بین انبیا اختلاف مقام و تفاضل در درجات هست، در عین اینکه همه آنان در اصل فضل رسالت مشترک هستند، و در مجمع کمالات که همان توحید باشد سهیم هستند.[11]
پی نوشت ها:
[1] . اشاره است به آیات مبارکه: تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ (بقره/253) و : لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ (بقره/136)>
[2] . بقره/136.
[3] . بقره/285.
[4] . آل عمران/84.
[5] . بقره/253.
[6] . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار الوفاء، اول، 1404ه.ق، ج16، ص341.
[7] . مجلسی، بحار الانوار، ج11، ص60.
[8] . مجلسی، بحار الانوار، ج14، ص112.
[9] . مجلسی، بحار الانوار، ج14، ص112.
[10] . مجلسی، بحار الانوار، ج27، ص220.
[11] . طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسلامی، پنجم، 1374ش، ج2، ص309.