مسأله قبر و عذاب آن یکی از مسائلی است که همه فرقه‌های اسلامی به آن معتقدند. خواجه طوسی در تجرید الاعتقاد خود می‌فرماید: «عذاب قبر واقعیت دارد، چرا که عقلا ممکن است و روایات متواتر نیز از وقوع آن خبر می‌دهد.»[1]
بحث مربوط به پرسش را در دو بخش پی می‌گیریم:
1. آیا فشار و عذاب قبر برای همه است؟
در این که آیا فشار وعذاب قبر برای همه است یا این که عده‌ای از آن در امانند، روایات مختلف است. در برخی از روایات آمده است که مؤمن عذاب قبر ندارد، مانند روایت ابی‌بصیر که وقتی حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ انواع نعمتهای خداوند در جهان برزخ را بر مؤمن برشمرد، ابوبصیر پرسید: پس فشار قبر درکجاست؟
حضرت در پاسخ فرمود: دور باد، نه، هرگز چیزی از فشار قبر بر مؤمنان نیست و آن زمینی که مؤمن در آن دفن می‌شود، به زمین دیگر، افتخار می‌کند و می‌گوید: «در من، مؤمن جای نموده ولی در پشت تو، مؤمن جا نگرفته است و آن زمین به آن مؤمن می‌گوید سوگند به خدا آن هنگام که بر روی من گام بر می‌داشتی، تو را دوست می‌داشتم، اکنون اگر روی برگردانی، به زودی می‌دانی با تو چه رفتار می‌نمایم، آن گاه به اندازه چشم‌اندازش، قبر را بر او وسیع می‌کند.[2]»
از سوی دیگر، روایاتی است که می‌رساند فشار قبر، شامل همه مؤمنان است روایاتی که در رابطه با فشار قبر سعد بن معاذ، رقیه دختر پیامبر، فاطمه بنت اسد، و حدیث امام صادق که می‌فرمایند: پناه می‌برم به خدا از عذاب قبر، چقدر اندکند کسانی که از عذاب قبر ایمن باشند».[3] همه اینها دلالت دارند که فشار و عذاب قبر، عمومی و همگانی است. برخی از محققان در مقام جمع این روایات گفته‌اند احادیثی که می‌گویند مؤمنان فشار قبر ندارند، ناظر به مؤمنانی هستند که تالی تلو معصومند، مانند سلمان، اباذر، مقداد و… .
برخی دیگر گفته‌اند، فشار و عذاب قبر، به طور طبیعی، عمومی و همگانی است، مگر این که شخصی به وسیله عمل صالحی آن را از خود دور کند. این عده در این‌باره به روایاتی که در آنها عوامل کاهش یا رفع عذاب قبر شمرده شده است، استناد کردند.[4]
از مطالب یاد شده معلوم می‌شود که به نظر عموم محققان، روایاتی که مربوط به عذاب قبر است به هیچ وجه شامل معصومین نمی‌شود و تنها بحث در عذاب و فشار قبر برای مؤمنان است. در ضمن ثابت شد عده‌ای از مؤمنان هستند که با عمل صالحی که انجام می‌دهند از عذاب و فشار قبر خود را نجات می‌دهند و طبعاً معصومین ـ علیهم السّلام ـ والا و برتر از این عده هستند، از این رو چنین افرادی عذاب و فشار قبری نخواهند داشت.
2. جایگاه افراد در برزخ
افراد به خاطر تفاوتی که از نظر کمال و نقص دارند، جایگاه‌شان در برزخ متفاوت است. عده‌ای که در درجه اعلای ایمان و کمال هستند، روح آنان در قالب مثالی قرار گرفته و در بهشت برزخی، متنعم به انواع نعمتهای خداوند می‌گردند؛ «در آن بهشت عدنی که خدای مهربان برای بندگان صالح، در غیب این جهان، وعده فرموده و البته وعده خدا حق است، در آن بهشت، هرگز سخن لغوی نشنوند، بلکه همه گفتارش سلام و ستایش یکدیگر است و روزی آنان صبح و شام به آنان می‌رسد».[5]
برخی دیگر از مؤمنان در قبرشان متنعم به نعمتهای خداوند و عده‌ای در قبر، به خاطر پاک شدن از گناهانی که در دنیا انجام دادند معذبند تا پاک شده، بدون هیچ گناهی پا در عرصه محشر بگذارند. در مقابل این افراد کافرانی هستند که پس از مرگ و ورود در قبر، ارواحشان را به جهنم برزخی، انتقال می‌دهند و در آنجا معذب خواهند بود. «عذاب سختی آل فرعون را فراگرفت، عذاب آنان آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می‌شوند و روزی که قیامت برپا شود، دستور می‌دهد که آل فرعون را در سخت‌ترین عذاب‌ها وارد کنید.»[6]
از نکات یاد شده، معلوم می‌شود معصومین ـ علیهم السّلام ـ که از بالاترین درجات ایمانی و کمالات انسانی برخوردار هستند نه تنها عذابی ندارند بلکه در بهترین جایگاه از بهشت از نعمتهای الهی بهره مند می شوند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. پیام قرآن، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران، ج 5، ص 469، دار الکتب الاسلامیه.
2. معاد از دیدگاه قرآن، حدیث و عقل، آیت الله حسین ربانی میانجی، ص 346 ـ 372، ناشر: مؤلف.
پی نوشت ها:
[1] . طوسی، نصیر الدین، تجرید الاعتقاد، تحقیق: محمد جواد حسینی جلالی، دفتر نشر اسلامی، 1407، ص 308.
[2] . کلینی، الکافی، دار الکتب الاسلامیه، ج 3، ص 129.
[3] . همان، ص 236.
[4] . طاهری، حبیب الله، سیری در جهان پس از مرگ، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ دوم، 1376، ص 292.
[5] . مریم/ 61 و 62.
[6] . مؤمن/ 45 و 46.
