سؤال در واقع دو ضلع دارد، فلذا هر کدام جداگانه طرح و آن گاه پاسخ داده می‌شود:
1. در روز قیامت در محضر خداوند درجه بندی افراد و مراتب انسان ها از نظر قرب الهی چگونه و به چه عواملی بستگی دارد؟
2. آیا یک کشاورز که کاملاً به وظایف شرعی که به آن آگاه است عمل کند می‌تواند با علمای بزرگ جهان تشیع هم رتبه بوده و در یک درجه باشد؟
پاسخ پرسش اول:
قرآن کریم در این گونه موارد به روشن‌ترین بیان سخن گفته است و از جمله فرمود: «ان اکرمکم عند الله اتقاکم»؛[1] از آن جا که انسان به طور طبیعی خواهان امتیاز بوده و خوی برتری خواهی نسبت به دیگران و همنوعان خود در نهاد او نهفته است، هر کسی امتیاز را در چیزی خاص جستجو می‌کند که اکثراً وهمی و خیالی است و هرگز امتیاز محسوب نمی‌شود، خداوند در آیه یاد شده مایه امتیاز را تقوی و قرب الهی معرفی کرده و فرمود: بزرگوارترین فرد شما نزد خداوند کسانی‌اند که از همه بیشتر تقوی داشته باشد.
و در سایه تقوی است که قرب الهی حاصل می‌شود، یعنی هر کس که تقوا و خداخواهی و پرهیزکاری بیشتر دارد به خداوند نزدیک‌تر است.[2] پس یکی از عوامل و نخستین قدم در راه تقرب به خدا تقوی و پرهیزکاری است. و درجه هر کسی در قیامت وابسته به میزان تقوی او در دنیاست هر اندازه تقوا بیشتر داشته باشد نزد خداوند مقرب‌تر خواهد بود.
پاسخ پرسش دوم:
بی‌تردید هر کسی چه کشاورز باشد و یا بازاری و کاسب هر گاه به وظایف الهی خود عمل کند و به دستورات و احکام شرع پایبند باشد، خداوند سبحان هیچ گاه اجر و پاداش آنها را، ضایع نخواهد نمود. چنان که در قرآن فرمود: «فان الله لا یضیع اجر المحسنین»[3] امّا مقام عالمان واقعی و باتقوا و خودساخته بسیار متعالی و ارزشمند است.
در این جا به چند حدیث درباره مقام و منزلت علمای واقعی اشاره می‌شود:
1. امام باقر ـ علیه السّلام ـ فرمود: عالم ینتفع بعلمه افضل من سبعین الف عابد؛ یعنی عالمی که به علم خود عمل کند از هفتاد هزار عابد بهتر است.
2. امام صادق ـ علیه السّلام ـ از پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقل کرده که فرمود: «من سلک طریقاً یطلب فیه علماً سلک الله به طریقاً فی الجنه، و ان الملائکه لتضع اجنحتها لطالب العلم و ان العلماء ورثه الانبیاء»؛ کسی که در راه طلب علم حرکت کند، خداوند او را در مسیر بهشت سوق می‌دهد و می‌برد، و فرشتگان بالهای خود را برای طالب علم پهن می‌کند، و علما وارث انبیاء هستند.
3. و هم چنین فرمود: «و انه یستغفر لطالب العلم من فی السماء و من فی الارض حتی حوت فی البحر و فضل العالم علی العابد کفضل القمر علی سایر النجوم لیله البدر»؛ تمام موجودات عالم برای طالب علم استغفار و طلب آمرزش می‌کنند حتی ماهیان در دریا، و فضیلت عالم بر عابد مانند فضیلت قمر بر سایر ستارگان در شب چهاردهم ماه است.[4]
4. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: «نوم العالم خیر من عباده الجاهل»؛ یعنی خواب عالم از عبادت غیر عالم برتر است. و در روایتی دیگر آمده با علم و یقین در حال خواب بودن بهتر است از نمازی که با شک و تردید و بدون علم و معرفت خوانده می‌شود.[5]
5. در روایتی دیگر از امام جواد ـ علیه السّلام ـ رسیده است که فرمود: از میان دو نفر مرد که در دین و فضایل برابر باشند، نزد خداوند همان فردی برتری دارد که در علم و ادب ماهرتر باشد.[6]
و از همه بالاتر آن که خدای سبحان در مورد نفی برابری عالم و غیر عالم فرمود: «هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون»؛[7] آیا آنان که علم دارند با آنان که علم ندارد مساوی هستند.
امّا دلیل این که چرا در منابع دینی بر برتری عالم بر غیرعالم اصرار شده، دلایل فراوان می‌تواند مطرح باشد. از جمله این که عمل افراد غیرعالم گر چه در جای خود بسیار خوب و باارزش است، امّا علم عالمان دین باعث می‌شود که سایر مردم در سایه نور علم آنان راه صحیح را از غیر آن تشخیص دهند، و راه هدایت را برگزیده و اصول و معارف دینی خود را بفهمند، احکام و دستورات دینی و تکالیف شرعی خود را بیاموزند و بدان‌ها عمل کنند و از این راه زمینه سعادت خود را در عالم آخرت فراهم کنند. اگر فرض بر آن باشد که عالمان با تقوای دینی وجود نداشته باشد هیچ کسی نمی‌تواند مسایل دینی خود را بفهمد و بدان عمل کند. گذشته از این، فرض بر آن است که عالم دینی همانند افراد غیر عالم در عمل خود کوشا و پرتلاش باشد. اگر انسان (عالم و غیرعالم) در عمل مساوی باشند و هیچ کدام نتواند بیشتر از دیگری عمل صالح انجام دهد و فرض شود هر دو از نظر عمل مساوی باشند، چون عالم با زحمت‌های طاقت فرسای خود احکام را فهمیده و خود عمل کرده و به دیگران آموخته است، از این نظربه حکم عقل باید عالم از غیر عالم برتر باشد. چون عمل آن دو گرچه مساوی است امّا عالم نور علم را به همراه دارد، آن چیزی که اگر آن نبود نه خودش احکام شرع را می‌دانست تا عمل کند و به سعادت برسد و نه برای دیگران این زمینه فراهم می‌شد که با عمل صالح سعادت ابدی را برای خود تأمین کنند چون که به گفته شاعر «بی‌علم نتوان خدا را شناخت» پس اعمال همه مدیون علم عالم است لذا عالم بر غیرعالم نزد خدا برتر است.
از این گونه آیات و سایر مطالبی که بیان شد به آسانی می‌توان به دست آورد که مقام و منزلت علمای بزرگ و آنان که واقعا به معنای واقعی کلمه عالم دینی هستند و به علم خود عمل می‌کنند، نزد خداوند بسیار بالا و ارجمند است و برای کسانی که عالم نیستند رسیدن به مقام عالم دینی میسور نخواهد بود گر چه اعمال صالح آنان و کارهای شایسته‌شان از سوی خداوند پاداش داده می‌شود و خود به اندازه ایمان و عمل صالح نزد خداوند مقام و منزلت دارد.
اشاره به این نکته حائز اهمیت است در صورتی که عالمی بدون عمل باشد یا اگر عملی هم دارد ولی بدون اخلاص باشد یقینا افراد عادی که دارای اخلاص و ایمان قوی هستند و از تقوای خوبی بهره مند هستند از آن افراد به ظاهر عالم بالاتر خواهند بود چون ملاک ارزش تقوی و ملاک پذیرش عمل اخلاص است که در فرض مزبور آن عالم بدون عمل بی بهره از هر دو می باشد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. شرح اصول کافی، صدر المتالهین، چ رحل قدیم.
2. فیض کاشانی، محسن، محجه البیضاء، ج 1، 2، ص 8، نشر دفتر انتشارات اسلامی، قم، سال 1415 ق.
پی نوشت ها:
[1] . حجرات/ 13.
[2] . طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، بیروت، نشر مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1403 ق، ج 18، ص 327.
[3] . یوسف/ 90.
[4] . شرح اصول کافی، صدر المتالهین، چاپ رحل قدیم، ص 132 و 136.
[5] . آملی، سید حیدر، جامع الاسرار و منبع الانوار، نشر شرکت علمی و فرهنگی، 1368 ش، ص 601.
[6] . حسن زاده آملی، حسن، هزار و یک نکته، نکته 22، نشر فرهنگی رجاء، 1365 ش.
[7] . زمر/ 9.
